1. | информативно-богатое значение | ақпаратқа бай мағына | информативно-богатое значениеақпаратқа бай мағынаСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті әлеуметтік топ. 20 ғасырдың 30-жылдарындағы сталиндік режим, большевиктердің таптық қысымы бүкіл қазақ этносының трагедиясына айналды (қ. Байлар мен кулактарды тап ретінде жою). Жалпыхалықтық ұғымда Бай — есепсіз төрт түлік жиған мал иесі немесе ата-бабадан қалған байлықтың мұрагері. Байдың қазақ қоғамындағы орны сол жеке тұлғаның көшпелі мал шаруашылығының көлеміне, оны жүргізу шеберлігіне қарай айқындалды. Дала тұрғындарының күнкөріс тіршілігі өндірістің ерекше тәсілін табуды қажет етіп қана қоймай, сонымен бірге күрделі технологиялық механизмді, яғни әр отбасы жеке-жеке емес, қауымдасып өмір сүру процесін туғызды. Осы құрылым бойынша, ұжымдық еңбек принципі ыңғайымен, бірнеше ірілі-ұсақты шаруашылықтар (оның ішінде Бай да бар) үлкен бір қауымға бірікті. Қауымдастықта шаруашылықты басқару мен көші-қонды ұйымдастыру, жайылым орындарын реттеп отыру бұл мәселенің қыр-сырын өзгелерден жетік білетін, оның үстіне дәулеті артық Байға тиді. Қауым екі жақты құрылым (жерге қауымдық меншік, малға жеке иелік; ұжымдық өндіріс және еңбек өніміне жеке меншік) болғандықтан, үнемі мүліктік және әлеуметтік іріктелу процесі жүріп отырды. Қауымдастықтағылардың кейбіреулері кедейлене түссе, енді біреулері мал басын арттырды. Ондайлар ұжымдық шаруашылыққа басшылық жасай отырып, өндірістің бар тетігін өз қолына шоғырландырды. Өзіне жеткілікті қор құрап алған Бай ендігі жерде қауымдық еңбек бірлестігінен шығып, өз алдына жеке шаруашылығын жүргізуге көшті. Осылайша, дәстүрлі қазақ қоғамындағы Байдың [ірі] шаруашылықтары пайда болды. Әлеуметтік реттелу процесінің даму барысында Бай тобы қазақ даласының экономикалық, саяси, мәдени және интеллектуалдық элитасын қалыптастырды. Түбірі негізінен мына зат есімнен бастау алған: знак, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *znakъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің , церк.-слав. знакъ, орыс тілінің , украин тілінің знак, болгар тілінің знак, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: зна̑к (жатыс септігінің знака), словен тілінің znȃk, чех тілінің , словак тілінің znak, поляк тілінің znak; праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *g``enǝ-, *g``nō- «знать» Мағына — сөздердің ұғыммен байланысты мәні, мазмұны. Сөз мағынасының қалыптасуына ұғымнан басқа да жәйттер себеп болады, ол адамның дүниеге көзқарасын, көңіл-күйін білдіреді. Сөз ұғымы тұтас, дербес болғанымен, мағынасы әлдеқайда кең әрі бірнешеу болуы мүмкін. Кез келген сөзде белгілі бір мағына болғанымен, сөздердің барлығы бірдей ұғымды білдірмейді. Мыс., "Мына сиыр сүтті-ақ екен" деген сөйлемдегі “ақ” шылауында күшейту мағынасы бар да, "Сен ауылға бардың ба?" сөйлеміндегі “ба” деген шылауда сұраулық мағына бар. Бірақ бұлардың ешқайсысы да ұғымды білдірмейді. Сөз мағынасының әр түрлі эмоциялық реңкі болады. Мыс., "қаз-қаз" (жүру), "түу, ойбай-ай" деген сөздер заттық логикалық ұғымды білдірмейді, бірақ оларда сүйіну, күйіну, өкінуді білдіретін эмоционалдық мағына бар. Ал ұғымда мұндай эмоциялық реңк болмайды. Сөз мағынасының лексикалық және грамматикалық түрлері бар. Тілдегі сөздердің мағынасы сол тілдің семантикалық жүйесінің бөлшегі болып табылады да, оның сөздік құрамымен, сөздердің мәтінде қолданылу ерекшелігімен, тілдің грамматикасы табиғатымен байланыста айқындалады. Абсолюттік мағына - ең жоғары сапаны көрсететін немесе сипаттайтын, күшейтпелі шырайды қажет етпейтін лексика. Абстракты мағына - реляциалық мағынаға барабар; дерексіз зат есімге тән. Агентивті мағына - қатынасушы кісілердің мағынасы (қаз. аудармашы, әнші, куйші). Агентивті мағына -шы, -ші жұрнақтары арқылы жасалады). Алфавиттік мағына - әдетте, сөз кұрамында айтылатын тіл дыбыстарының жазба тілде қағаз бетіне жазылуы және соған орай оқылуы үшін олардың белгілі бір таңбалармен белгіленуі шарт. Тіл дыбыстары жазуда белгілі бір графикалық таңба-әріптермен таңбаланады. Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасқан әріптердің жиынтыгы алфавит деп аталады. 2. Әзірбайжан: informativ zəngin məna 3. Қырғыз: маалыматтык бай мааниси 4. Өзбек: informatsion boy ma``no 5. Түрік: bilgilendirici zengin anlam 6. Ағылшын: informative rich meaning 7. Испан: rico significado informativo 8. Неміс: informative reiche Bedeutung 9. Француз: riche sens informatif 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ақпаратін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпарат нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынадағы сөз ретінде 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) значение нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында значение сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) значение түрлі мағынасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін значение тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) значение нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) значение нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама значениеін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) значение нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 31 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) значение мағынадағы сөз ретінде 6 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: информативно-богатое значение - ақпаратқа бай мағына Ұсынылатын нұсқасы: информативно-богатое значение - ақпаратқа бай мағына. Аталмыш тіркесте информативно нұсқасында информативный/дың қысқарған түрінде жұмсалып тұр, сондықтан аталмыш сөзді информативный/дың толық баламасы деп қарастыруға негіз жеткілікті. Ендігі мәселе осы сөздің аудармасы жайында болмақ. Информативно-богатое значение тіркесін қазақ тіліне ақпаратқа бай мағына деп еркін тіркесі ретінде ұсынған. Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге себеп бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Осы нұсқада информативный деген сөз ақпаратқа мол деп аударылған. Алайда ақпаратқа мол деп алынуына себепші информативно-богатое қос сөзі болып отыр. Дәлелі ретінде информативное высказывание - ақпараттық сөйленім деген аударманы ұсына аламыз. Бұдан шығатын қорытынды: информативный/ақпары мол, ал информационный/ақпараттық және информационный/ақпараттық (ақпары бар) болып аударылуы тиіс. Бірінші нұсқа тек қандай да бір мәлімет беру дегенді білдірсе, екінші нұсқасы сол мәліметтің ішінде ақпардың барын растайды. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информативно-богатое значение - ақпаратқа бай мағына. | +8 |
2. | информативные высказывания | ақпараттық сөйленім | информативные высказыванияақпараттық сөйленімСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік высказать (высказывать), из вы- + сказать, праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *kazati (sę), өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав. казати, кажѫ (др.-греч. δεικνύναι, λέγειν), орыс тіліндегі мына сөз: казать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: казати «говорить», өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: ка́жа, ка́звам «говорю», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ка́зати, ка̑же̑м «сказать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kázati, kâžem «показывать», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kázat «читать проповедь, наставлять; показывать, приказывать», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kazać, każę «читать проповедь, приказывать», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kazać «показывать, называть», н.-луж. kazaś. Үндіеуропа тіліндегі әріптердің алмасуы болды деген тұжырым барын да айта кету керек ǵ и ḱ в конце к. (ср. греч. δίκη «предначертание, указание»; δεῖγμα «доказательство» и т. д.) көне үнді тілдерімен туыстас болды деген тұжырым барын да айта кету керек. kā́c̨atē «появляется, блистает, светит», ākāc̨ya «увидел», авест. ākasat̃ «увидел», жаңа парсы тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: āgāh «сведущий», сөз дам келе көне үнді тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: cáṣṭē «появляется, видит», саkṣаs ср. р. «блеск, сияние, лицо», авест. čašāite «учит, наставляет», сөз дами келе орта ғасырдағы парсы тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: čāšītаn «учить», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: τέκμαρ «знак». Ақпараттық мәлімдемелер - мағыналары олардағы семантикалық ақпаратпен анықталатын тұжырымдар. Ақпараттық сөйлемнің негізгі грамматикалық белгілері: Баяндауыштары негізінен ашық рай формалы етістіктен (немесе осы формаға сипаттас жұмсалатын есімдерден) жасалады; 2. Әзірбайжан: məlumatlandırıcı ifadələr 3. Қырғыз: маалыматтык билдирүүлөр 4. Өзбек: ma``lumotli bayonotlar 5. Түрік: bilgilendirici ifadeler 6. Ағылшын: informative statements 7. Испан: declaraciones informativas 8. Неміс: informative Aussagen 9. Француз: déclarations informatives 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: информативные высказывания - ақпараттық сөйленім Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 35 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлем тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 46 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 35 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлем нұсқасында 103 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Ұсынылатын нұсқасы: информативные высказывания - ақпараттық сөйленім Информативное высказывание тіркесін қазақ тіліне ақпараттық сөйленім ретінде ұсынған. Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информативное высказывание – ақпараттық сөйленім. | +3 |
3. | информативный речевой акт | ақпараттық сөйлеу акті | информативный речевой актақпараттық сөйлеу актіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *rěčь, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз:, ст.-слав. рѣчь (др.-греч. ῥῆμα, λόγος, διάνοια); орыс тіліндегі мына сөз: речь, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: річ, ре́чі, белор. реч «вещь», өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: реч, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ри̏jеч «слово», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: rе̣̑č (род. п. -ȋ) «вещь», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: řеč «речь», словацк. rеč — то же, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: rzесz «вещь», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: rěč «речь, язык», н.-луж. rěс — то же. Удлинённая ступень от реку́, рок. Ср. тохарск. А rаkе, В reki «слово». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: латинского actus «действие» из agere «приводить в движение, гнать» (восходит к праиндоевр. *ag- «гнать, двигать»). Сөйлеудің жеке әрекеті, әдеттегідей, бір уақытта мәтінді шығарудың екі жақты процесі, сөйлеуді және сөйлеуді, сонымен бірге есту қабілетін және түсінуді қамтиды. Жазбаша қарым-қатынаста сөйлеу актісі сәйкесінше жазбаны оқу мен оқуды (көруді қабылдау және түсіну) қамтиды, қарым-қатынасқа қатысушылар уақыт пен кеңістікте бір-бірінен алшақ бола алады. 2. Әзірбайжан: informativ nitq aktı 3. Қырғыз: маалыматтык сүйлөө актысы 4. Өзбек: informatsion nutq akti 5. Түрік: bilgilendirici konuşma yasası 6. Ағылшын: informative speech act 7. Испан: acto de discurso informativo 8. Неміс: informativer Sprechakt 9. Француз: acte de langage informatif 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 35 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлем тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 46 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 35 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлем нұсқасында 103 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информативный речевой акт - ақпараттық сөйлеу акті Ұсынылатын нұсқасы: информативный речевой акт - ақпараттық сөйлеу акті. Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Сонымен қатар орыс тілінде информативный речевой акт нұсқасын аудара келе ақпараттық сөйлеу акті деген нұсқаны ұсынамыз. Сөйлеу акті бойында ақпар/дың бар әрі оның толық екенінен хабар береді. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информативный речевой акт – ақпараттық сөйлеу акті. | +6 |
4. | информационная насыщенность текста | мәтіннің ақпараттық қанықтығы | информационная насыщенность текстамәтіннің ақпараттық қанықтығыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: гл. насытить, насыщать, одан әрі дами келе туындайтыны: на- + сытый, Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: праслав. *sytъ, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав. сытъ (др.-греч. ἀρκούμενος), до сыти (εἰς κόρον), орыс тіліндегі мына сөз: сытый, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: си́тий, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: сит, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: си̏т, ж. си̏та, ср. си̏то, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sìt, ж. síta, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: syt, sytý, словацк. sýty, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н.-луж. sуtу. Напрашивается сравнение с лит. sotùs, ср. р. sõtu, вост.-лит. sótus «сытый, обильный, сытный», sótis ж. «насыщение, сытость», sótinti «насыщать», латышск. sãts «сытный», др.-порыс тіліндегі мына сөз: sātuinei «насыщаешь», гот тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sōþ ср. р. «насыщение», saþs «сытый», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ἄατος «ненасытный», ἅδην «достаточно», Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: satis — то же, satur «сытый», ирл. sаthасh «satur». Слав. -у-, выпадающее из апофонической серии, полагали необходимым объяснять влиянием какой-либо др. группы слов. Рассматривалась также возможность связи чередования гласных с поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: suty, sowity «обильный». Другие отделяют *sytъ от перечисленных выше слов со знач. «сытый» и сближают с др.-инд. c̨ávas «сила», авест. sаvа-, др.-инд. c̨ū́ras «сильный, могущественный», c̨áviṣṭhas «самый сильный», авест. sūra- «сильный, могущественный», sǝvišta-, греч. κῦρος ср. р. «сила, мощь», κύ̄ριος «господин». Не вполне достоверно слав. *sъt- наряду с *sytъ на основании словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: dósta, dósti «достаточно». Лит. suitis «обильный», латышск. suits «излишний» заимств. из слав., как и др.-порыс тіліндегі мына сөз: zuit «достаточно». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: латинского teхtus «ткань; сплетение, связь, сочетание (слов)», от texere «ткать; плести» (восходит к праиндоевр. *tek- «делать»). Орыс тіліндегі мына сөз: текст заимств. через немецкое Техt или непосредственно из латинского Ақпараттың қанықтылығы - мәтінде ықтимал жоғары күтілетін тиімділікке сәйкес келетін ақпараттың болуы. Мәтіннің ақпараттық мазмұны - аудиториямен кездескен кезде оның әлеуетін максималды іске асыру, яғни. оның жоғары нақты тиімділігі. Нақты ақпараттың мазмұны ақпараттың қанығу деңгейіне - ықтимал ақпараттың қабылданған ақпаратқа ауысу дәрежесіне және оны әрі қарай нақты ақпаратқа өңдеу деңгейіне байланысты. 2. Әзірбайжан: mətn zənginliyi 3. Қырғыз: тексттин байлыгы 4. Өзбек: matn boyligi 5. Түрік: metin zenginliği 6. Ағылшын: text richness 7. Испан: riqueza de texto 8. Неміс: Textreichtum 9. Француз: richesse de texte 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында текст сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст түрлі мағынасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін текст тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) текст нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама текстін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) текст нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 31 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст мағынадағы сөз ретінде 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының текст рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) текст мағынасындағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст мағынасындағы сөз ретінде 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ текст мағынасындағы сөз ретінде 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ақпаратін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпарат нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационная насыщенность текста - мәтіннің ақпараттық қанықтығы Ұсынылатын нұсқасы: информационная насыщенность текста - мәтіннің ақпараттық қанықтығы. Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационная насыщенность текста - мәтіннің ақпараттық қанықтығы. | +9 |
5. | информационная оптимизация сообщения | хабарламаның ақпараттық оңтайландырылуы | информационная оптимизация сообщенияхабарламаның ақпараттық оңтайландырылуыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Из англ. optimization, одан әрі дами келе туындайтыны: optimize (optimise) «оптимизировать» (изначальное значение «быть оптимистом»), от optimist «оптимист», одан әрі дами келе туындайтыны: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: optimus «лучший», одан әрі дами келе туындайтыны: неустановленной формы; сравнивают с ops «мощь, могущество; помощь, поддержка». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік сообщать (сообщить), из со- и общий, праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *оbьti̯о-, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: церк.-слав., др.-орыс тіліндегі мына сөз: обьчии, обьче нареч. (вместо исконноорыс тіліндегі мына сөз: о́бчий), ст.-слав. обьшть (др.-греч. κοινός, πᾶς), орыс тіліндегі мына сөз: общий, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: общ, о́бщи, сербск. о̏пħӣ, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: óbči, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: оbес «община, селение, общество», оbесný «общий», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: оbсу «чужой». Праслав. *оbьti̯о- «то, что вокруг» (от *оbь-; см. о, об); образование с суфф. -ti̯o-; ср.: лит. араčiа̀ «низ», др.-инд. а́раtуаm «потомство» при греч. ἀπό «от, прочь», др.-инд. áра «прочь» или греч. ὕπτιος «откинутый назад», от ὑπό «вниз, назад». Қарым-қатынастан семантикалық және стилистикалық интерференцияны (шу) жою, яғни. хабарламаны осы мазмұнның барынша адекватты және үнемді жеткізілуіне ықпал ететін нысанда беру. 2. Әзірбайжан: mesajın informasiya optimallaşdırılması 3. Қырғыз: билдирүүнү маалыматтык оптималдаштыруу 4. Өзбек: xabarni axborot optimallashtirish 5. Түрік: mesajın bilgi optimizasyonu 6. Ағылшын: informational optimization of the message 7. Испан: optimización informativa del mensaje 8. Неміс: Informationsoptimierung der Nachricht 9. Француз: optimisation informationnelle du message 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сообщение нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде бірнеше рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сообщение сөзі жеке түрлі формада тұрып 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сообщение түрлі мағынасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сообщение тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сообщение нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сообщение нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 23 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сообщениеін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сообщение нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сообщение мағынадағы сөз ретінде 11 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сообщение рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сообщение мағынасындағы сөз ретінде 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпар, ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып информация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационная оптимизация сообщения - хабарламаның ақпараттық оңтайландырылуы Ұсынылатын нұсқасы: информационная оптимизация сообщения - хабарламаның ақпараттық оңтайландырылуы Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Оптимизация сөзі оңтайландыру деп аударылған, сонымен қатар ол ырықсыз етіс формасында ұсынылған. Неліктен түсініксіз? Біріншіден, оптимизация сөзін аталмыш тіркесте тиімді сөзімен аударған дұрыс деп санаймыз. Себебі оңтайландыру деректі зат есімге тән, сондықтан «ақпарды оңтайландыру» деген ақылған қонымсыздау. Бұл тіркестегі қателік орыс тілінен тура аударудан болған. Бір қарағанда: басыңқы сөз: оңтайландырылуы; оптимизация чего? сообщения; оптимизация какая? информационная. Оңтайландыр(ыл)у нені? хабарламаны/ң? (ненің емес), онтайландыру қандай? ақпарат/тық. Ырықсыз етіс жұрнағы жалғанғандықтан ілік септік пен табыс септіктің орны ауысқан. Соның салдарынан қате тіркес туындаған. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационная оптимизация сообщения - хабарламаның ақпараттық оңтайландырылуы. | +9 |
6. | информационно-мнемоническая | ақпаратты-мнемоникалық | информационно-мнемоническаяақпаратты-мнемоникалықСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Происходит Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Мнемо́ника (др.-греч. μνημονικόν — искусство запоминания), мнемоте́хника — совокупность специальных приёмов и способов, облегчающих запоминание нужной информации и увеличивающих объём памяти путём образования ассоциаций (связей): замена абстрактных объектов и фактов на понятия и представления, имеющие визуальное, аудиальное или кинестетическое представление, связывание объектов с уже имеющейся информацией в памяти различных типов модификации для упрощения запоминания. Мнемоника (грек. Μνημνη - есте сақтау өнері), мнемоника - ассоциация (байланыс) құра отырып, қажетті ақпаратты есте сақтауды жеңілдететін және жад көлемін көбейтетін арнайы әдістер мен әдістердің жиынтығы: дерексіз заттар мен фактілерді визуалды, есту қабілеттері бар ұғымдар мен идеяларға ауыстыру. немесе кинестетикалық көрсетілім, есте сақтауды жеңілдету үшін әртүрлі түрлендірулер түріндегі жадтағы нысандарды қолданыстағы ақпаратпен байланыстыру. 2. Әзірбайжан: məlumat-mnemonic 3. Қырғыз: Маалымат жана мнемоникалык 4. Өзбек: axborot-mnemonic 5. Түрік: Bilgi ve anımsatıcı 6. Ағылшын: información-mnemotécnica 7. Испан: información-mnemotécnica 8. Неміс: Informations-Mnemonik 9. Француз: information-mnémonique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынадағы сөз ретінде 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпар, ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып информация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-мнемоническая - ақпаратты-мнемоникалық Ұсынылатын нұсқасы: информационно-мнемоническая - ақпаратты-мнемоникалық Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ендігі мәселе тіркестің арасына қойылатын сызықша жайында: орыс тіліндегі информационно-мнемоническая деген тіркестің бірінші сыңары информационный сөзінің қысқарған түрі, сондықтан краткий прилагательный/дың басқа сөзбен тіркесуі кезінде сызықшаның қойылуы заңды. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-мнемоническая – ақпаратты-мнемоникалық. | +8 |
7. | информационно-поисковая система | ақпараттық-іздеуші жүйе | информационно-поисковая системаақпараттық-іздеуші жүйеСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Образовано из по- + иск (искать), далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *jīskātī, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз: искати, иску, ищу, ст.-слав. искати, искѫ (др.-греч. ζητεῖν), орыс тіліндегі мына сөз: искать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: іска́ти, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: и́скам, и́ща «желаю, требую», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ѝскати, и̏ште̑м «искать, желать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ískati, iskáti, íščem, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jískat, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: iskać, iszczę «искать вшей»; восходит к праиндоевр. *ayǝs- «искать». Родственно лит. ieškóti «искать», латышск. iẽska^t, -ãju «искать вшей у к.-л.», др.-инд. iccháti «ищет, желает», авест. isaiti — то же, көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: еisсо̑n «искать, спрашивать, требовать», нов.-в.-неміс тілінің heischen (h от heissen), англос. āscian, англ. tо аsk «спрашивать», арм. аic̣ «исследование». Көне грек тілінің сөзінен туындаған: σύστημα «составленное; составление», әрі қарай σύν (вариант: σύμ; первоначально ξύν) «с, вместе, совместно» + ἵστημι «ставить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *sta- «стоять». Еуропа тілдерінің бірқатары арасында латын тіліндегі мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: systema.Орыс тілінің система сөзі Петр І бастап француз тілі арқылы мына système латын сөзінен бастау алған деген тұжырым бар. Ақпаратты іздеу жүйесі дегеніміз - кілттік сөздерді пайдалану арқылы өзіңізге қызықты, қажетті ақпараттарды табу, іздеу WEBсайтын айтады. Іздеу жүйесінің көптеген түрлері бар, оны көбінесе 4 компонент арқылы ақпаратты іздеу және ұйымдастыру кеңінен қолданылады. Олар: 1. «Паук»- автоматтандырылған программа. Интернет жүйесінде іздеу арқылы WEB- сайттарды табады. Сонымен қатар WEB парақтарды да анықтайды. Сол арқылы оларды бағалық тізімге енгізеді. Бот және Веб-Краулер программаларын пайдалану арқылы тұтынушыға жасырын түрде іздестіруді ұйымдастырады. 2. Индекстеуші программа. Ақпараттарды құрылымдайтын және ұйымдастыратын программа. Ол WEB-сайтқа сіздің табуыңызды ұйымдастыратын программа. Индекстеуші программа тұтынушыға көрінбейді. 3. Іздеу жүйесінің деректер қоры. Барлық ақпараттардың жиынтығы. Ол сіздің іздеуіңізге жол ашады. Ол да тұтынушыға көрінбейді. 4. Интерфейс. Интернет жүйесінде не керектігін кілттік сөз арқылы іздестіруді ұйымдастыратын терезе. Іздеу жүйесін пайдалану арқылы бүкіләлемдік тордан көптеген іздеу жүйесінің тізімін таңдай аламыз. Ал қай жүйенің сізге ыңғайлы екенін білу үшін, олардың бір- бірінен айырмашылығын білуіңіз керек. Іздеу жүйесінің негізгі 3 түрі бар: Метамәліметтер арқылы. Бұл көптеген іздеу жүйесін зерттейтін және нәтижесін жинақтайтын жүйе. Оған мысал ретінде мыналарды алуға болады: Yahoo!: http://ru.yahoo.com MSN Search: http://search.msn.com Alta Vista: http://www.altavista.com Универсалды іздеу жүйесі. Ақпаратты әдеттен тыс іздеу арқылы ақпараттардың кең көлемде қамтитын іздеу жүйесін айтады. Оған мысал ретінде: Google: http://www.google.ru Yandex: http://www.yandex.ru Rambler: http://www.rambler.ru Іздеу агенті. Күрделі іздеуге арналған программалық құралдар. Мысалы: Bot Spot: http://bots.internet.com Copernic: http://www.copernic.com 2. Әзірбайжан: məlumat axtarış sistemi 3. Қырғыз: маалыматтык издөө системасы 4. Өзбек: axborot-qidiruv tizimi 5. Түрік: bilgi erişim sistemi 6. Ағылшын: information retrieval system 7. Испан: sistema de recuperación de información 8. Неміс: Informationsabrufsystem 9. Француз: système de recherche d``informations 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ жүйе нұсқасында қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпар, ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып информация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-поисковая система - ақпараттық-іздеуші жүйе Ұсынылатын нұсқасы: информационно-поисковая система - ақпараттық-іздеуші жүйе Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-поисковая система – ақпараттық-іздеуші жүйе. | +8 |
8. | информационно-поисковые языки | ақпараттық- іздеуші тілдер | информационно-поисковые языкиақпараттық- іздеуші тілдерСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Образовано из по- + иск (искать), далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *jīskātī, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз: искати, иску, ищу, ст.-слав. искати, искѫ (др.-греч. ζητεῖν), орыс тіліндегі мына сөз: искать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: іска́ти, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: и́скам, и́ща «желаю, требую», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ѝскати, и̏ште̑м «искать, желать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ískati, iskáti, íščem, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jískat, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: iskać, iszczę «искать вшей»; восходит к праиндоевр. *ayǝs- «искать». Родственно лит. ieškóti «искать», латышск. iẽska^t, -ãju «искать вшей у к.-л.», др.-инд. iccháti «ищет, желает», авест. isaiti — то же, көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: еisсо̑n «искать, спрашивать, требовать», нов.-в.-неміс тілінің heischen (h от heissen), англос. āscian, англ. tо аsk «спрашивать», арм. аic̣ «исследование». Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *ęzykъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ, көне славян тілінің ѩзꙑкъ (көне грек тілінің γλώσσα, ἔθνος), орыс тілінің язык, украин тілінің язик, белорус тілінің язык, болгар тілінің език, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jeзик (жатыс септігінің мн. jе̏зи̑ка), диал. jа̀зик, словен тілінің jézik, чех тілінің , словак тілінің jazyk, поляк тілінің język, жоғарғы луганс тілінің jazyk, төменгі луганс тілінің jězyk, полабск. jǫzĕk. Праслав. *ęzykъ — расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, ол өз кезегінде көне прус тілінің мына сөзімен туыстас деген пікір бар: insuwis «язык», лит. liežùvis (бұнда l- от liẽžti «лизать»), көне латын тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: tuggô «язык», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: zunga, тохар. А käntu «язык» *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-. Фонетикалық қатысы бар деген ғалымдар тұжырымымен келісу қиынға соғады: көне үнді тілінің jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, авест. hizvā, hizū- — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Бұл жерден тілдік табу (тегерім) әрекетінің бары байқалады. Көне славян тілінің , шіркеу славян тілінің мына сөзінен әрі қарай дамыған деген пікірге қосылуға болады: «народ» осы сөздің латын тіліндегі сөздің калькасы деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. linguа «народ», ол өз кезегінде француз тіліндегі сөзден қалыптасқан деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. Languedoc — Оңтүстік Франциядағы облыс атауын білдіреді. Осы орайда айта кететін бір қызық жәйт, көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ «переводчик, лазутчик» деген мағынасын білдіреді деген де қызықты деректер де кездеседі. Ақпаратты іздеу тілі дегеніміз - кілттік сөздерді пайдалану арқылы өзіңізге қызықты, қажетті ақпараттарды табу, іздеу WEBсайтын айтады. Іздеу жүйесінің көптеген түрлері бар, оны көбінесе 4 компонент арқылы ақпаратты іздеу және ұйымдастыру кеңінен қолданылады. Олар: 1. «Паук»- автоматтандырылған программа. Интернет жүйесінде іздеу арқылы WEB- сайттарды табады. Сонымен қатар WEB парақтарды да анықтайды. Сол арқылы оларды бағалық тізімге енгізеді. Бот және Веб-Краулер программаларын пайдалану арқылы тұтынушыға жасырын түрде іздестіруді ұйымдастырады. 2. Индекстеуші программа. Ақпараттарды құрылымдайтын және ұйымдастыратын программа. Ол WEB-сайтқа сіздің табуыңызды ұйымдастыратын программа. Индекстеуші программа тұтынушыға көрінбейді. 3. Іздеу жүйесінің деректер қоры. Барлық ақпараттардың жиынтығы. Ол сіздің іздеуіңізге жол ашады. Ол да тұтынушыға көрінбейді. 4. Интерфейс. Интернет жүйесінде не керектігін кілттік сөз арқылы іздестіруді ұйымдастыратын терезе. Іздеу жүйесін пайдалану арқылы бүкіләлемдік тордан көптеген іздеу жүйесінің тізімін таңдай аламыз. Ал қай жүйенің сізге ыңғайлы екенін білу үшін, олардың бір- бірінен айырмашылығын білуіңіз керек. Іздеу жүйесінің негізгі 3 түрі бар: Метамәліметтер арқылы. Бұл көптеген іздеу жүйесін зерттейтін және нәтижесін жинақтайтын жүйе. Оған мысал ретінде мыналарды алуға болады: Yahoo!: http://ru.yahoo.com MSN Search: http://search.msn.com Alta Vista: http://www.altavista.com Универсалды іздеу жүйесі. Ақпаратты әдеттен тыс іздеу арқылы ақпараттардың кең көлемде қамтитын іздеу жүйесін айтады. Оған мысал ретінде: Google: http://www.google.ru Yandex: http://www.yandex.ru Rambler: http://www.rambler.ru Іздеу агенті. Күрделі іздеуге арналған программалық құралдар. Мысалы: Bot Spot: http://bots.internet.com Copernic: http://www.copernic.com 2. Әзірбайжан: məlumat axtarış dilləri 3. Қырғыз: маалыматтык издөө тилдери 4. Өзбек: ma``lumot olish tillari 5. Түрік: bilgi alma dilleri 6. Ағылшын: information retrieval languages 7. Испан: lenguajes de recuperación de información 8. Неміс: Informationsabrufsprachen 9. Француз: langues de recherche d``informations 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ақпаратін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпарат нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынадағы сөз ретінде 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-поисковые языки - ақпараттық- іздеуші тілдер Ұсынылатын нұсқасы: информационно-поисковые языки - ақпараттық- іздеуші тілдер Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Ендігі мәселе термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Information+sabruf+sprachen - Informationsabrufsprachen, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш Information+sabruf+sprachen үлгісін басшылыққа ала отырып, ақпар+іздер+тіл түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. Орыс тіліндегі нұсқаны ашпайды деген күмән келтіргендерге айтарымыз: информационно-поисковые языки - поисково-информационные языки нұсқаларын берсе мағына еш өзгермейді, осы тұрғыдан ақпаріздеутілі/ақпаріздертіл нұсқаларын ұсынуға әбден болады. Орыс тілінен айырмашылығы: қазақ тіл білімінің заңдылығы бұзылмай орын тәртібі сақталған, басты мәселе: қай нұсқаны таңдауда болмақ. Сонымен қатар қазақ тіліндегі іздеу/ші сөзі поиск/о/вик (немесе ищу/щийзаттанған сын есім) деген деректі зат есімді білдіріп тұр, орыс тіліндегі поисковый сөзінің мағынасын ашады, дегенмен аталмыш тіркесте зат есім нұсқасын беріп тұрғандай әсер береді. Ақпаріздеутілі – язык информационно-поисковый; ақпаріздертіл - информационно-поисковый язык деген мағынаны толықтай аша алады. Із/де/р формасын бұл нұсқада көр/ер, орын/да/р, айт/ар нұсқасындағы есімше үлгісімен жасалған сөзбен беруді дұрыс санадық. Тіл сөзін қазақ тіл білімінде жеке әрі көпше формада беру реті бар, әрине. Алайда аталмыш мысалда тілді тілдер нұсқасында беру артық. Біріншіден, үнемдеу заңдылығын бұзады, екіншіден, тіл сөзінің бойында көптік мағына онсыз да бар екені түсінікті. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-поисковые языки – ақпараттық- іздеуші тілдер. | +9 |
9. | информационно-поисковый тезаурус | ақпараттық-іздеуші тезаурус | информационно-поисковый тезаурусақпараттық-іздеуші тезаурусСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Образовано из по- + иск (искать), далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *jīskātī, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз: искати, иску, ищу, ст.-слав. искати, искѫ (др.-греч. ζητεῖν), орыс тіліндегі мына сөз: искать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: іска́ти, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: и́скам, и́ща «желаю, требую», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ѝскати, и̏ште̑м «искать, желать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ískati, iskáti, íščem, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jískat, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: iskać, iszczę «искать вшей»; восходит к праиндоевр. *ayǝs- «искать». Родственно лит. ieškóti «искать», латышск. iẽska^t, -ãju «искать вшей у к.-л.», др.-инд. iccháti «ищет, желает», авест. isaiti — то же, көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: еisсо̑n «искать, спрашивать, требовать», нов.-в.-неміс тілінің heischen (h от heissen), англос. āscian, англ. tо аsk «спрашивать», арм. аic̣ «исследование». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч. θησαυρός «сокровище, сокровищница». Теза́урус (от греч. θησαυρός «сокровище»), в общем смысле — специальная терминология, более строго и предметно — словарь, собрание сведений, корпус или свод, полномерно охватывающие понятия, определения и термины специальной области знаний или сферы деятельности, что должно способствовать правильной лексической, корпоративной коммуникации (пониманию в общении и взаимодействии лиц, связанных одной дисциплиной или профессией); в современной лингвистике — особая разновидность словарей, в которых указаны семантические отношения (синонимы, антонимы, паронимы, гипонимы, гиперонимы и т. п.) между лексическими единицами. Тезаурусы являются одним из действенных инструментов для описания отдельных предметных областей. Ақпаратты іздестіру тезаурусы - бұл терминдердің өзара байланысын нақты көрсететін және ақпаратты іздеуге арналған табиғи тіл терминдерінің бақыланатын лексикасы. Дәстүрлі ақпараттық-іздестіру тезаурусын құрудың негізгі міндеттері: - құжаттардың және пайдаланушылардың табиғи тілін индекстеу және іздеу үшін пайдаланылатын бақыланатын сөздікке аударуды қамтамасыз ету; - индекстеу қондырғыларының дәйекті қолданылуын қамтамасыз ету; - терминдердің өзара байланысын сипаттау; - құжаттарды іздеу кезінде іздеу құралы ретінде пайдалану; Ақпаратты іздеу тезаурус дегеніміз - кілттік сөздерді пайдалану арқылы өзіңізге қызықты, қажетті ақпараттарды табу, іздеу WEBсайтын айтады. Іздеу жүйесінің көптеген түрлері бар, оны көбінесе 4 компонент арқылы ақпаратты іздеу және ұйымдастыру кеңінен қолданылады. Олар: 1. «Паук»- автоматтандырылған программа. Интернет жүйесінде іздеу арқылы WEB- сайттарды табады. Сонымен қатар WEB парақтарды да анықтайды. Сол арқылы оларды бағалық тізімге енгізеді. Бот және Веб-Краулер программаларын пайдалану арқылы тұтынушыға жасырын түрде іздестіруді ұйымдастырады. 2. Индекстеуші программа. Ақпараттарды құрылымдайтын және ұйымдастыратын программа. Ол WEB-сайтқа сіздің табуыңызды ұйымдастыратын программа. Индекстеуші программа тұтынушыға көрінбейді. 3. Іздеу жүйесінің деректер қоры. Барлық ақпараттардың жиынтығы. Ол сіздің іздеуіңізге жол ашады. Ол да тұтынушыға көрінбейді. 4. Интерфейс. Интернет жүйесінде не керектігін кілттік сөз арқылы іздестіруді ұйымдастыратын терезе. Іздеу жүйесін пайдалану арқылы бүкіләлемдік тордан көптеген іздеу жүйесінің тізімін таңдай аламыз. Ал қай жүйенің сізге ыңғайлы екенін білу үшін, олардың бір- бірінен айырмашылығын білуіңіз керек. Іздеу жүйесінің негізгі 3 түрі бар: Метамәліметтер арқылы. Бұл көптеген іздеу жүйесін зерттейтін және нәтижесін жинақтайтын жүйе. Оған мысал ретінде мыналарды алуға болады: Yahoo!: http://ru.yahoo.com MSN Search: http://search.msn.com Alta Vista: http://www.altavista.com Универсалды іздеу жүйесі. Ақпаратты әдеттен тыс іздеу арқылы ақпараттардың кең көлемде қамтитын іздеу жүйесін айтады. Оған мысал ретінде: Google: http://www.google.ru Yandex: http://www.yandex.ru Rambler: http://www.rambler.ru Іздеу агенті. Күрделі іздеуге арналған программалық құралдар. Мысалы: Bot Spot: http://bots.internet.com Copernic: http://www.copernic.com 2. Әзірбайжан: məlumat axtarış tezaurusu 3. Қырғыз: маалыматтык издөө тезаурусу 4. Өзбек: ma``lumot qidirish tezaurusi 5. Түрік: bilgi toplama eş anlamlılar sözlüğü 6. Ағылшын: information retrieval thesaurus 7. Испан: Tesauro de recuperación de información 8. Неміс: Informationsabruf-Thesaurus 9. Француз: thésaurus de recherche d``informations 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ақпаратін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпарат нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынадағы сөз ретінде 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-поисковый тезаурус - ақпараттық-іздеуші тезаурус Ұсынылатын нұсқасы: информационно-поисковый тезаурус - ақпараттық-іздеуші тезаурус Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-поисковый тезаурус – ақпараттық-іздеуші тезаурус. | +7 |
10. | информационно-терминологическая служба | ақпараттық-терминологиялық қызмет | информационно-терминологическая службаақпараттық-терминологиялық қызметСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай дами келе көнеүнді еуропа тілінің мына сөзі пайда болған: *ter-. Орыс тіліндегі мына сөз: термин — уже в 1705 г.; заимств. Поляк тілінің termin. От гл. служить, әрі қарай дами келе прасвлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: , өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыс тіліндегі мына сөз: служи́ть, -жу́, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: служи́ти, белор. служы́ць, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: слу́жа «служу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: слу́жити, слу̑жи̑м, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: slúžiti, -im, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sloužit, словацк. slúžiť, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: służyć, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: słužić, н.-луж. słužyś. Родственно жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать, помогать», paslaugìnti «заменять кого-либо на работе», slaugà «услужение; слуга», pãslauga «помощь, услуга», далее ирл. sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-). Қолданыстағы терминологиялық қордың көпшілігі ғылыми-техникалық әдебиетті аудару үшін құрылған, алайда нәтижесінде бұған басқа да міндеттер қосылды. Қазіргі кезде ірі деректер қорында көпфункционалдылық үрдісі байқалады Міндеттің әрбір типі пайдаланушылардың нақты бір санатына бағытталған және терминологиялық деректерге қатысты белгілі бір элементтердің болуын талап етеді. Мысалы, анықтамалық терминологиялық қызметтердің негізгі бөлігі терминдер мағыналарының шегін, олардың қолданылу дәрежесі мен сипатын анықтаумен, сонымен қатар терминдердің қолданылуын ретке келтіретін қолданыстағы нормативтік құжаттар мен өзге де материалдарды іздестірумен байланысты болады. Аудармашылар үшін қолданылу ерекшеліктері туралы ақпараты бар шеттілдік терминдердің дәл баламасы қажет. Мәтіндерді морфологиялық, сөзжасамдық және синтаксистік талдау және жинақтау үшін терминдер туралы грамматикалық ақпараттың болуын талап етеді. Терминдерді ақпараттық-іздестірудің лексикалық бірліктері ретінде пайдалану синонимдік, гипонимдік (тектік-түрлік), партитивтік және ассоциативтік байланыстардың, сол сияқты ақпараттық құжаттарда терминдердің қолданылымдығы жөнінде мәліметтердің болуын қажет етеді. Терминологиялық жұмыстар бірінші кезекте терминшілерді қарастырылып отырған және іргелес пәндік салалардағы бір ізге келтірілген терминдер туралы деректермен, сонымен қатар терминдердің қолданылуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етуі қажет. Сан салалы лексикографиялық материалдарды дайындау және лингвистикалық, терминологиялық зерттеулерді жүргізу үшін жан-жақты, берері мол мәліметтер аса қажет. Мұнда терминдердің фонетикалық және графемдік сипаттамасы, қолданылу саласы, олардың жасалу тәсілдері мен үлгілері туралы деректер қоса беріледі. Барлық сөздік (ал ұлттық терминологиялық қорды айрықша типтегі автоматтандырылған сөздік ретінде қарастырған жөн) негізгі екі қызметті атқарады – тізбелеу және нормативтік (дескриптивтік және прескриптивтік). Жалпы терминологиялық қорды ұйымдастыру мен терминологиялық ақпаратты жинаудың бірінші кезеңінде тізбелеу мәселесі – қолданыстағы терминология мен ол туралы әртүрлі дереккөздерде тіркелген ақпаратты барынша сипаттап беру мәселесі ерекше орын алады. Ұлттық терминологиялық қордың мақсаты – ғылыми-техникалық сөйлеу актілерінде тілдік норманы жүзеге асыру болып табылады. Алайда ғылыми-техникалық тілдің барлық элементтерін тізбелеудің негізінде осы норманы алдын ала анықтап алмайынша, тілдік норманы жүзеге асыру мүмкін емес. Ұлттық терминологиялық қордың тізбелеу қызметі мынаған бағытталады: терминологиялық лексиканы барынша толық қамту және жан-жақты сипаттау; терминологиялық лексиканың барлық қолданылу аспектілерін көрсететін алуан түрлі дереккөздерді барынша енгізу; терминологиялық жүйелерді жасау мен дамытуға ынталы барлық ұйымдармен қарым-қатынас орнату. Ұлттық терминологиялық қордың нормативтік қызметі, ең алдымен мынандай жағдайларда көрінеді: ол арнаулы тілдік стильдерді белгілі бір деректерге сәйкес лексикалық құрамға енгізе отырып, олардың практикалық тұрғыдан жасалуына қатысады, сөйтіп ұлттық терминологиялық қор бірыңғай, бірегей және жалпымемлекеттік тілдік орган ретінде құрылымданатын болады. Ұлттық терминологиялық қор ғылыми-техникалық қарым-қатынас саласындағы тілдік қолданысты анықтай отырып, тілдің барлық стильдері мен салаларына жаппай ықпал етеді. Бұл ықпал жалпытілдік норманы тұрақтандыру және дамыту бағытында болуы тиіс. 2. Әзірбайжан: məlumat və terminologiya xidməti 3. Қырғыз: маалыматтык жана терминологиялык кызмат 4. Өзбек: axborot va terminologiya xizmati 5. Түрік: bilgi ve terminoloji servisi 6. Ағылшын: information and terminology service 7. Испан: servicio de información y terminología 8. Неміс: Informations- und Terminologiedienst 9. Француз: service d``information et de terminologie 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-терминологическая служба - ақпараттық-терминологиялық қызмет көрсету Ұсынылатын нұсқасы: информационно-терминологическая служба - ақпараттық-терминологиялық қызмет көрсету Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Аталмыш тіркесте служба сөзін қазақ тіліне қызмет көрсету деп аударған. Қызмет көрсету/обслуживание сөзінің аудармасы, сондықтан службаны/қызмет деп аударса жеткілікті. Бұл сөз үнемі әрі дұрыс қабылдау үшін өте маңызды. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-терминологическая служба - ақпараттық-терминологиялық қызмет. | +8 |
11. | историко-типологическая теория | тарихи-типологиялық теория | историко-типологическая теориятарихи-типологиялық теорияСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: historia және көне грек тілінің ἱστορία «исследование; знание; история», одан әрі дами келе туыстас тілдің ί̔στωρ «знающий, сведущий» туындаған, ἱστορέω «узнавать, исследовать, спрашивать» пайда болған. Әрі қарай праүндіеуропа тілдерімен туыстық бар деген тұжырым бар *wid- «знать, видеть». Орыс тілінің история — Петр І дәуірінен бері неміс тілі Historie (с XIII д.) арқылы енген деген пікірлер кездеседі. Француз тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: typologie «типология», көне грек тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: τύπος «удар, след, отпечаток», әрі қарай τύπτω «бить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *taup-, *staup- «бить, топтать» + λογία «сбор пожертвований, подаяний» көне грек тілінің сөзінен туындаған: λέγω «говорю, сообщаю, рассказываю»; мына сөзбен туыстас болуы ықтимал: λόγος «слово, речь, разум; мнение» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *leg- «собирать»). Көне грек тіліннен бастау алды деген ғылыми тұжырым бар: θεωρία «смотрение, наблюдение; исследование; наука», әрі қарай дами келе θεωρέω «смотрю на что-л., вижу, принимаю во внимание, всматриваюсь» көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген пікір де жоқ емес: θέα «вид, зрелище» + көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген пікір де жоқ емес: ὁράω «смотрю, вижу». Орыс тілінің теория — Уст. морск. 1720 жылы; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: teorja немесе латын тілінің нақты мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар. (стар. фео́рия — грек тілінен тура пайда болған) Типология (лингвистикалық) (гр. typos - таңба, форма, үлгі, logos сөз, ілім), типология лингвистическая — туыстық тегіне байланыссыз, тілдердін құрылымдық және функционалдық қасиеттерін салыстырып зерттеу. Типология үшін екі жақты сәйкестік (форма мен мағына түрінде) болуы міндетті емес, салыстырылатын тіл бірліктерінің не формасымен, не мағынасымен шектеледі. Әдетте типологиямен және салыстырмалы- тарихи тіл білімімен бірге аймақтық тіл білімі қарастырылады. Типология жеке тілдердін зерттелуіне сүйене отырып, тілдің құрылымы мен қызметі туралы жалпы тіл білімінде жасалған тұжырымдарды пайдаланады. Зерттеу объектісіне байланысты типология функционалды типология (әлеуметтік тіл білімі) және құрылымдық типология болып бөлінеді. Функционалды типологияның қарастыратыны тілдің әлеуметтік салада қолданылу қызметі. Құрылымдық типологияның қарастыратыны — тілдін ішкі жүйелік құрылымы типологияның ең басты ұғымы — тілдердін типтерін түсіндіруге байланысты әр түрлі болады. Мәселен, грамматикалык формалардын күрылымдык белгілеріне карап, а м о р ф т ы (даралаушы), агглютинативті, флективті сиякты дәстүрлі типологиялық топтастырулар бар. Тұтас тіл жүйесіне емес, оның шағын жүйелеріне, категорияларына арналған бұл сияқты көптеген топтастырулар бір тілдің өзін әр түрлі топтарға жатқызуға себепші болды. Тілдің типтік белгілерінің уақыт ішінде түгелдей езгеру эволюциясың зерттейтін т а р и х и Типологияның мәні де зор. Кез келген тілде әр түрлі типтін белгілері бар, таза типті тілдер жоқ. Таксономиялық тұрғыда накты тілдін белгілі бір типологияға қатыстылығы абсолюттік болған емес, басым типтік белгілердін негізінде тек қатыстық сипатта болып келеді. Осыған байланысты тілдін сапалық қасиеттерін емес, сапалық белгілердін статистикалық (сандық) қалпын анықтайтын квантативтік типологияның тиімділігі байқалады. 2. Әзірбайжан: tarixi-tipoloji nəzəriyyə 3. Қырғыз: тарыхый-типологиялык теория 4. Өзбек: tarixiy-tipologik nazariya 5. Түрік: tarihsel-tipolojik teori 6. Ағылшын: historical-typological theory 7. Испан: teoría histórico-tipológica 8. Неміс: historisch-typologische Theorie 9. Француз: théorie historico-typologique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: историко-типологическая теория - тарихи-типологиялық теория Ұсынылатын нұсқасы: историко-типологическая теория - тарихи-типологиялық теория. Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: историко-типологическая теория - тарихи-типологиялық теория. | +9 |
12. | историко-типологическое терминоведение | тарихи-типологиялық терминтаным | историко-типологическое терминоведениетарихи-типологиялық терминтанымСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: historia және көне грек тілінің ἱστορία «исследование; знание; история», одан әрі дами келе туыстас тілдің ί̔στωρ «знающий, сведущий» туындаған, ἱστορέω «узнавать, исследовать, спрашивать» пайда болған. Әрі қарай праүндіеуропа тілдерімен туыстық бар деген тұжырым бар *wid- «знать, видеть». Орыс тілінің история — Петр І дәуірінен бері неміс тілі Historie (с XIII д.) арқылы енген деген пікірлер кездеседі. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. Француз тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: typologie «типология», көне грек тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: τύπος «удар, след, отпечаток», әрі қарай τύπτω «бить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *taup-, *staup- «бить, топтать» + λογία «сбор пожертвований, подаяний» көне грек тілінің сөзінен туындаған: λέγω «говорю, сообщаю, рассказываю»; мына сөзбен туыстас болуы ықтимал: λόγος «слово, речь, разум; мнение» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *leg- «собирать»). Типология (лингвистикалық) (гр. typos - таңба, форма, үлгі, logos сөз, ілім), типология лингвистическая — туыстық тегіне байланыссыз, тілдердін құрылымдық және функционалдық қасиеттерін салыстырып зерттеу. Типология үшін екі жақты сәйкестік (форма мен мағына түрінде) болуы міндетті емес, салыстырылатын тіл бірліктерінің не формасымен, не мағынасымен шектеледі. Әдетте типологиямен және салыстырмалы- тарихи тіл білімімен бірге аймақтық тіл білімі қарастырылады. Типология жеке тілдердін зерттелуіне сүйене отырып, тілдің құрылымы мен қызметі туралы жалпы тіл білімінде жасалған тұжырымдарды пайдаланады. Зерттеу объектісіне байланысты типология функционалды типология (әлеуметтік тіл білімі) және құрылымдық типология болып бөлінеді. Функционалды типологияның қарастыратыны тілдің әлеуметтік салада қолданылу қызметі. Құрылымдық типологияның қарастыратыны — тілдін ішкі жүйелік құрылымы типологияның ең басты ұғымы — тілдердін типтерін түсіндіруге байланысты әр түрлі болады. Мәселен, грамматикалык формалардын күрылымдык белгілеріне карап, а м о р ф т ы (даралаушы), агглютинативті, флективті сиякты дәстүрлі типологиялық топтастырулар бар. Тұтас тіл жүйесіне емес, оның шағын жүйелеріне, категорияларына арналған бұл сияқты көптеген топтастырулар бір тілдің өзін әр түрлі топтарға жатқызуға себепші болды. Тілдің типтік белгілерінің уақыт ішінде түгелдей езгеру эволюциясың зерттейтін т а р и х и Типологияның мәні де зор. Кез келген тілде әр түрлі типтін белгілері бар, таза типті тілдер жоқ. Таксономиялық тұрғыда нақты тілдін белгілі бір типологияға қатыстылығы абсолюттік болған емес, басым типтік белгілердін негізінде тек қатыстық сипатта болып келеді. Осыған байланысты тілдін сапалық қасиеттерін емес, сапалық белгілердін статистикалық (сандық) қалпын анықтайтын квантативтік типологияның тиімділігі байқалады. Глобалды сипатта тілдерді қамту жағынан типология тілдін универсалдық сипатымен үндесіп жатыр. Сонымен бірге тіл белгілі тілдер семьясының типологиялық генетикалық белгілерін анықтау мақсатымен, оларды талдауға да мән береді. 2. Әзірбайжан: tarixi və tipoloji terminologiya 3. Қырғыз: тарыхый жана типологиялык терминдер 4. Өзбек: tarixiy va tipologik terminologiya 5. Түрік: tarihi ve tipolojik terminoloji 6. Ағылшын: historical and typological terminology 7. Испан: terminología histórica y tipológica 8. Неміс: historische und typologische Terminologie 9. Француз: terminologie historique et typologique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: историко-типологическое терминоведение - тарихи-типологиялық терминтаным Ұсынылатын нұсқасы: историко-типологическое терминоведение - тарихи-типологиялық терминтаным Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызыөша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: историко-типологическая теория - тарихи-типологиялық терминтаным. | +9 |
13. | историко-функциональное изучение литературы | әдебиетті тарихи-функционалды зерттеу | историко-функциональное изучение литературыәдебиетті тарихи-функционалды зерттеуСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: historia және көне грек тілінің ἱστορία «исследование; знание; история», одан әрі дами келе туыстас тілдің ί̔στωρ «знающий, сведущий» туындаған, ἱστορέω «узнавать, исследовать, спрашивать» пайда болған. Әрі қарай праүндіеуропа тілдерімен туыстық бар деген тұжырым бар *wid- «знать, видеть». Орыс тілінің история — Петр І дәуірінен бері неміс тілі Historie (с XIII д.) арқылы енген деген пікірлер кездеседі. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: litteratura (literatura) «написанное, рукопись, сочинение; азбука; образованность», littera «littera, буква», Әрі қарай анықталмаған формадан қалыптасқан, орыс литература неміс тілінен келген деген ғылыми тұжырым бар: Literatur, ХVI ғасыр жазбаларында кездеседі. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: functio «исполнение, обязанность, взнос», от fungi «осуществлять, выполнять»; предполож. мына сөзбен туыстас болуы ықтимал: санскр. bhunkte «любит, пользуется»? Сөздің бастау алуына негіз болған приставка: об- + учить, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *učiti, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің учити, көне орыс тілінің укъ «учение», көне славян тілінің ѹчити, ѹчѫ (көне грек тілінің, греч. διδάσκειν), орыс тілінің учить, украин тілінің учи́ти, белорус тілінің вучыць, наву́ка, болгар тілінің у́ча «учу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: у̀чити, у̀чи̑м, словен тілінің učíti (-ím), чех тілінің učit, словак тілінің učiť, поляк тілінің uczyć, uczę, жоғарғы луганс тілінің wučić, төменгі луганс тілінің hucyś. Праслав. *učiti дауыстылардың алмасуымен тығыз байланысты болған *vyknǫti (см. вы́кнуть), көне прусс тілінің iaukint «упражнять» сөзімен туыстас, лит. jaukìnti, jaukinù «приучать, укрощать», jaũkas «манок, приманка», jaukùs «смирный, ручной», көне үнді тілінің úсуаti «находит удовольствие, имеет обыкновение», ṓkаs «удовольствие, удовлетворение», армян тілінің usanim «учусь, приучаюсь», батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: biūhts «привычный». 2. Әзірбайжан: ədəbiyyatın tarixi və funksional tədqiqi 3. Қырғыз: адабиятты тарыхый жана функционалдык изилдөө 4. Өзбек: adabiyotni tarixiy va funktsional o``rganish 5. Түрік: edebiyatın tarihsel ve işlevsel çalışması 6. Ағылшын: historical and functional study of literature 7. Испан: estudio histórico y funcional de la literatura. 8. Неміс: historisches und funktionales Studium der Literatur 9. Француз: étude historique et fonctionnelle de la littérature 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қызмет сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қызмет тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қызмет құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қызмет нұсқасы ретінде кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының қызмет рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: историко-функциональное изучение литературы - әдебиетті тарихи-функционалды зерттеу Ұсынылатын нұсқасы: историко-функциональное изучение литературы - әдебиетті тарихи-функционалды зерттеу Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызыөша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: историко-функциональное изучение литературы - әдебиетті тарихи-функционалды зерттеу. | +8 |
14. | категория состояния | күй категориясы | категория состояниякүй категориясыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: κατηγορία «высказывание, обвинение», κατηγορέω «обвинять, говорить против кого-либо»; әрі қарай κατά «вниз, под; против», көнеүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народное собрание». Еуропа тілдерінің бірқатарында мына сөзден латын тілі арқылы туындаған деген тұжырым бар: categoria. Орыс тілінің категория заимств., неміс тілінің Kategorie мына сөзінен немесе француз тілінің catégorie сөзінен туындаған деген тұжырым бар. Неміс тілінің сөзжасамдық калькасы XIX ғасырда белгілі болған bestehen, от нем. be- «с-» + нем. stehen «стоять», әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *stojati, *stojǫ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің стояти, стоѬ (греч. ἵστασθαι); ср.: украин тілінің стояти, стою́, болгар тілінің стоя́, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: сто̀jи̑м, ста̀jати, словен тілінің stojím, státi «стоять», чех тілінің stojím, stát, словак тілінің stojím, stáť, поляк тілінің stoję, stać, жоғарғы луганс тілінің stejeć (из stojać), төменгі луганс тілінің stojaś, stojm; праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *stā-. Праслав. *stojati, *stojǫ, связанное чередованием гласных со stati (стать), соответствует оск. staít «stat», stahínt, staie(n)t «stant», умбр. stahu «sto» (*stai̯ō), көне үнді тілінің sthitás «стоящий», греч. στατός — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, лат. status. stō (*stāi̯ō), stārе «стоять», далее — лит. stóti, stóju «становиться, вступать», көне прус тілінің роstāt «становиться», көне үнді тілінің tíṣṭhati «остаётся на месте, стоит», авест. hištaiti «стоит», греч. ἵστημι «ставлю», лат. sistō — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, көне неміс тілінің мына: sta^n, ste^n «стоять», ирл. táu «есмь» (*stāi̯ō) сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады. 2. Әзірбайжан: status kateqoriyası 3. Қырғыз: статус категориясы 4. Өзбек: holat toifasi 5. Түрік: durum kategorisi 6. Ағылшын: status category 7. Испан: categoría de estado 8. Неміс: Statuskategorie 9. Француз: catégorie de statut 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4-желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 21 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында әрекет ету-взаимодействие сөзі жеке түрлі формада тұрып 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27-тамыз 2018) әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13-қыркүйек 2018) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама категорияін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) категория нұсқасы мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: категория состояния-күй категориясы Ұсынылатын нұсқасы: категория состояния-күй категориясы Қазақ тіл білімінде состояние/ні күй деп аударатын жағдай кездесетін рас. Ендігі мәселе термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Status+kategorie, Statuskategorie неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш Status+kategorie үлгісін басшылыққа ала отырып, қалып+категория түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. Орыс тілінен айырмашылығы: қазақ тіл білімінің заңдылығы бұзылмай орын тәртібі сақталған, басты мәселе: қай нұсқаны таңдауда болмақ. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: категория состояния - күй категориясы. | -3 |
15. | категория способа действия | категория әрекетінің тәсілі | категория способа действиякатегория әрекетінің тәсіліСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: κατηγορία «высказывание, обвинение», κατηγορέω «обвинять, говорить против кого-либо»; әрі қарай κατά «вниз, под; против», көнеүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народное собрание». Еуропа тілдерінің бірқатарында мына сөзден латын тілі арқылы туындаған деген тұжырым бар: categoria. Орыс тілінің категория заимств., неміс тілінің Kategorie мына сөзінен немесе француз тілінің catégorie сөзінен туындаған деген тұжырым бар. Бастапқы кезде мына формадан сөз қалыптасты деген тұжырым бар: мына сөзбен туыстас болуы ықтимал: чех тілінің způsob, словак тілінің sроsоb; ср.: украин тілінің спо́сiб (жатыс септігінің спо́собу); төмендегі келесі сөзбен байланысы бар деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: пособие, көне орыс тілінің , көне славян тілінің пособь (лат. «alius alium sequentes»), пособие (греч. συμμαχία), ср.: украин тілінің , белорус тілінің посо́ба «помощь, поддержка» сөзінен туындаған деген ғалымдар пікіріне сүйенеміз. Сөз өз бастауын мына етістіктен алады: делать және өз бастауын мына зат есімнен алады деген де көзқарас бар: дело, әрі қарай дами келе праславян тілінің *dělo «дело, работа» сөзінен жуысқан. өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің дѣло (жатыс септігінің дѣлесе (ἔργον, πρᾶξις), орыс тілінің дело, украин тілінің діло, болгар тілінің дело, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: дје̏ло, словен тілінің dėlo, чех тілінің dilo, поляк тілінің działo, dzieło, жоғарғы луганск тілінің dźěło, төменгі луганск тілінің źěło. Әдетте үндіеуропа тілдерімен туыстас деген ғылыми тұжырым бар:*dhē- (қараймыз: деть) формантты -lо-; салыстырамыз:: лит. padėlỹs «яйцо, подложенное в гнездо», priedėlė̃ «приложение», көне исланд тілінің dalidun «совершили». Субъектінің (тіршілік иесінің) объектімен (қоршаған шындықпен) белсенді өзара әрекеттесу процесі (процестері), оның барысында субъект объектіге мақсатты түрде әрекет етеді, оның кез-келген қажеттіліктерін қанағаттандырады, мақсатқа жетеді. 2. Әзірбайжан: fəaliyyət kateqoriyası rejimi 3. Қырғыз: режим категориясы 4. Өзбек: harakatlar toifasi rejimi 5. Түрік: eylem modu kategorisi 6. Ағылшын: mode of action category 7. Испан: categoría de modo de acción 8. Неміс: Wirkungsweise Kategorie 9. Француз: catégorie de mode d``action 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында категория сөзі жеке түрлі формада тұрып қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес категориятер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория түрлі мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін категория тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) категория нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама категорияін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) категория нұсқасы мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының категория рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: категория способа действия - категория әрекетінің тәсілі Ұсынылатын нұсқасы: категория способа действия - категория әрекетінің тәсілі Орыс тілінен тіркестерді аудару кезінде басыңқы әрі баңыныңқы сыңарды тек қос сөзде ғана емес, сонымен қатар еркін тіркес ішінде де олқылықтар кездеседі. Соның салдарынан қазақ тіліндегі нұсқаға нұсқан келеді. Ол олқылықты болдырмау үшін орыс тілінен аударылған тіркесті кері орыс тіліне аудару ұсынылады. Сол кезде сөздердің орын тәртібінен кеткен олқылықты көруге, кейін түзетуге мүмкіндік болады. Мысалы: категория способа действия - категория әрекетінің тәсілі деген тіркесті алатын болсақ, орыс тіліндегі категория способа действия – әрекет тәсіл категориясы болып аударылуы тиіс. Ал қазақ тіліндегі категория әрекетінің тәсілі – способ категории действия деген тіркестің аудармасы. Қарап отырғанымыздай қазақ тілі және орыс тіліндегі нұсқалары мүлдем алшақтаған. Түпкілікті мағына бұзылған. Сондықтан тіркесті аудару кезінде матасу, қабысу, меңгеру секілді тіркестердің жасалу жолы әрі тәсіліне көңіл бөлген абзал. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: категория способа действия – категория әрекетінің тәсілі. | +2 |
16. | качественная противоположность | сапалы қарама-қайшылық | качественная противоположностьсапалы қарама-қайшылықСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Орыс шіркеу славян тілінің качьство (көне грек тілінің ποιότης) деген сөзінен бастау алады деген пікірді бірнеше ғалым ұстанып келеді. Әрі қарай дам келе аталмыш сөзіміз (как, какой қалайша, қалай) деген сұраққа жауап бере келе латын тіліндегі quālitās — oт quālis деген мағынада жұмсалып, бүгінгі сөздің төркініне айналғанын көріп отырмыз. Праслвян тіліндегі мына сөзден бастау алады деген пікір бар: *рrоti (*preti), ол өз кезегінде ерекше дами отырып, басқа да сөздердің қатарында көне орыс тілінің мына сөзден бастау алады деген тұжырым бар: противъ, противу, ст.-слав. противъ, противѫ (др.-греч. πρός), укарин тілінің про́ти, проти́в, беларус тілінің: про́цi, прэ̀цi, болгар тілінің: проти́в, сербі мен хорват тілінің: про̏ти̑в, сонымен қатар, өз кегегінде дами келе: про̏ħу «напротив, против» (из *противу), словен тілінің: prọ̑ti, үстеу формасында қалыптасып: «навстречу», pròti «по направлению к», protivo, үстеу формасында қалыптасып:, чех тілінің: proti, protiv, словак тілінің: proti, поляк тілінің: przeciw, жоғарғы луганск тілінің: přećiwo, төменгі луганск тілінің: Pśeśiwo. Сөз бастауын мына етістіктен алды деген ғылыми мәлімет бізге дейін жеткен: расположить, рас- + по- + -ложить, Өзге де сөздермен қатар праславян тілінің сөзінен шықты деген ғылыми мәлімет бізге дейін жеткен: *ložiti, ол әрі қарай біртіндер шіркеу славян тіліндегі ложити, ложѫ, украин тілінің ложи́ти, сербі әрі хорват тіліндегі поло̀жити, словен тіліндегі iz-ložíti «выгрузить», чех тіліндегі -ložiti, поляк тіліндегі łożyć, жоғарғы луганск тілінің: ɫožić. Кауз. лежать; орта ғасырдағы гот тілінің lagjan, көне исландия елінің leggia «класть», және ол өз кезегінде дами келе көне неміс тілінің leggan сөзі арқылы осы қалыпқа келді деген тұжырым жеткілікті.. 2. Әзірбайжан: keyfiyyətcə əks 3. Қырғыз: сапаттык карама-каршы 4. Өзбек: sifat jihatidan qarama-qarshi 5. Түрік: nitel zıt 6. Ағылшын: qualitative opposite 7. Испан: opuesto cualitativo 8. Неміс: qualitatives Gegenteil 9. Француз: opposé qualitatif 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сапа-качество нұсқасында 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сапа-качество нұсқасында 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сапа-качество сөзі жеке түрлі формада тұрып 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сапа-качество нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сапа-качество нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: качественная противоположность - сапалы қарама-қайшылық Ұсынылатын нұсқасы: качественная противоположность - сапалы қарама-қайшылық Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Осы тұрғыдан келетін болсақ, сапа сөзі сапа/лы әрі сапа/лық та болуы мүмкін. Сөйлем/абзац ішіндегі контексті білмейінше қай жұрнақты жалғау қажет екендігін ашып айту қиын. Аталмыш мысалда сапасы бар қайшылық па, әлде сапа/лық қайшылық па екенін ашып айту қиынға түседі. Сондықтан екі нұсқаны да жұмсауға болады деп айта аламыз. Дегенмен қайшылықтың сапасы туралы сөз болып жатпағаны түсінікті. Сапа/лы деген нұсқаны алуды ұсынамыз. Осының дәлелі ретінде качественное имя прилагательное/качественная противоположность тіркестерінің арасындағы айырмашылықты анықтап көрелік, орыс тілінде еш айырмашылық жоқ. Ал қазақ тіліне келгенде тағы да екі түрлі аударылған: сапа/лы қарама-қайшылық/сапа/лық сын есім. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: качественная противоположность - сапалы қарама-қайшылық. | +6 |
17. | качественное имя прилагательное | сапалық сын есім | качественное имя прилагательноесапалық сын есімСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Орыс шіркеу славян тілінің качьство (көне грек тілінің ποιότης) деген сөзінен бастау алады деген пікірді бірнеше ғалым ұстанып келеді. Әрі қарай дам келе аталмыш сөзіміз (как, какой қалайша, қалай) деген сұраққа жауап бере келе латын тіліндегі quālitās — oт quālis деген мағынада жұмсалып, бүгінгі сөздің төркініне айналғанын көріп отырмыз. Мына сын есім прилагать сөздің туындауына бастау болғаны тарихи деректерде жеткілікті: уақыт өте келе дами түсіп аталмыш сөз калькалану арқылы латын тіліндегі adiectivus сөзіне өткен, одан әрі дами келе латин тіліндегі adicio «присоединять, прибавлять» сөзі пайда болып, аталмыш сын есімнің атауы болуға дейін көтерілген. 2. Әзірбайжан: keyfiyyət sifəti 3. Қырғыз: сапаттуу сын атооч 4. Өзбек: sifat sifati 5. Түрік: kalite sıfat 6. Ағылшын: quality adjective 7. Испан: adjetivo de calidad 8. Неміс: Qualitätsadjektiv 9. Француз: adjectif de qualité 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сапа-качество нұсқасында 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сапа-качество нұсқасында 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сапа-качество сөзі жеке түрлі формада тұрып 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сапа-качество нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сапа-качество нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: качественное имя прилагательное - сапалық сын есім Ұсынылатын нұсқасы: качественное имя прилагательное - сапалық сын есім Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Осы тұрғыдан келетін болсақ, сапа сөзі сапа/лы әрі сапа/лық та болуы мүмкін. Сөйлем/абзац ішіндегі контексті білмейінше қай жұрнақты жалғау қажет екендігін ашып айту қиын. Аталмыш мысалда сапасы бар қайшылық па, әлде сапа/лық қайшылық па екенін ашып айту қиынға түседі. Сондықтан екі нұсқаны да жұмсауға болады деп айта аламыз. Дегенмен қайшылықтың сапасы туралы сөз болып жатпағаны түсінікті. Сапа/лы емес, сапа/лық деген нұсқаны алуды ұсынамыз. Осының дәлелі ретінде качественное имя прилагательное/качественная противоположность тіркестерінің арасындағы айырмашылықты анықтап көрелік, орыс тілінде еш айырмашылық жоқ. Ал қазақ тіліне келгенде тағы да екі түрлі аударылған: сапа/лы қарама-қайшылық/сапа/лық сын есім. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: качественное имя прилагательное – сапалық сын есім. | +7 |
18. | качественно-обстоятельственное наречие | сапалық-пысықтауыш үстеу | качественно-обстоятельственное наречиесапалық-пысықтауыш үстеуСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Орыс шіркеу славян тілінің качьство (көне грек тілінің ποιότης) деген сөзінен бастау алады деген пікірді бірнеше ғалым ұстанып келеді. Әрі қарай дам келе аталмыш сөзіміз (как, какой қалайша, қалай) деген сұраққа жауап бере келе латын тіліндегі quālitās — oт quālis деген мағынада жұмсалып, бүгінгі сөздің төркініне айналғанын көріп отырмыз. Сөйлемнің бір бөлігі мен бірдеңеге әсер ете алатын оқиғаны атайтын бұл circumstantia сөз латынның шеңберінен алынған туынды қағаз болып табылады. Түбірі негізінен мына зат есімнен бастау алған: речь, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *rěčь, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің , көне славян тілінің рѣчь (көне грек тілінің ῥῆμα, λόγος, διάνοια); орыс тілінің речь, украин тілінің річ, ре́чі, белорус тілінің реч «вещь», болгар тілінің реч, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: ри̏jеч «слово», словен тілінің rе̣̑č (жатыс септігінің -ȋ) «вещь», чех тілінің řеč «речь», словак тілінің rеč — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, поляк тілінің rzесz «вещь», жоғарғы луганс тілінің rěč «речь, язык», төменгі луганс тілінің rěс — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Төмендегі сөздердің ұзартылған сатысы реку́, рок. Тохар А rаkе, В reki «слово».тілімен салытырыңыз. 2. Әзірбайжан: keyfiyyətsiz adverb 3. Қырғыз: сапаттык тактооч тактооч 4. Өзбек: sifatdosh sifatdosh 5. Түрік: nitel zarf 6. Ағылшын: qualitative adverbial adverb 7. Испан: adverbio cualitativo 8. Неміс: qualitatives Adverbialadverb 9. Француз: adverbe qualitatif adverbial 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сапа-качество нұсқасында 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сапа-качество нұсқасында 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сапа-качество сөзі жеке түрлі формада тұрып 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сапа-качество нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сапа-качество нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: качественно-обстоятельственное наречие - сапалық-пысықтауыш үстеу Ұсынылатын нұсқасы: качественно-обстоятельственное наречие - сапалық-пысықтауыш үстеу Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Осы тұрғыдан келетін болсақ, сапа сөзі сапа/лы әрі сапа/лық та болуы мүмкін. Сөйлем/абзац ішіндегі контексті білмейінше қай жұрнақты жалғау қажет екендігін ашып айту қиын. Аталмыш мысалда сапасы бар қайшылық па, әлде сапа/лық қайшылық па екенін ашып айту қиынға түседі. Сондықтан екі нұсқаны да жұмсауға болады деп айта аламыз. Дегенмен қайшылықтың сапасы туралы сөз болып жатпағаны түсінікті. Сапа/лы емес, сапа/лық деген нұсқаны алуды ұсынамыз. Осының дәлелі ретінде качественное имя прилагательное/качественная противоположность тіркестерінің арасындағы айырмашылықты анықтап көрелік, орыс тілінде еш айырмашылық жоқ. Ал қазақ тіліне келгенде тағы да екі түрлі аударылған: сапа/лы қарама-қайшылық/сапа/лық сын есім. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: качественно-обстоятельственное наречие – сапалық пысықтауыш үстеу | +6 |
19. | качественно-относительное наречие | сапалық-қатыстық үстеу | качественно-относительное наречиесапалық-қатыстық үстеуСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Орыс шіркеу славян тілінің качьство (көне грек тілінің ποιότης) деген сөзінен бастау алады деген пікірді бірнеше ғалым ұстанып келеді. Әрі қарай дам келе аталмыш сөзіміз (как, какой қалайша, қалай) деген сұраққа жауап бере келе латын тіліндегі quālitās — oт quālis деген мағынада жұмсалып, бүгінгі сөздің төркініне айналғанын көріп отырмыз. Сөз өз төркінін мына етістіктен алды деген ғылыми мәтлімет бар: относить, әрі қарай келесі сөздің алмасуы нәтижесіндепайда болған деген мына формаға назар аударамыз: нести, көне славян тілінің *nesti, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің, көне славян тілінің нєсти, несѫ (греч. φέρειν, ἐκκομίζειν), орыс тілінің, украин тілінің нести, болгар тілінің неса́, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: нѐсти, нѐсе̑м, словен тілінің nesti, nésem, чех тілінің nést, nesu, словак тілінің niesť, nesiem, поляк тілінің nieść, niosę, жоғарғы луганс тілінің ńesć, төменгі луганс тілінің ńasć. Мына сөзбен туыстас деген ғылыми қағида да жоқ емес: лит. nèšti, nešù «нести», латышск. nest, nęsu, nesu — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, nę̃sa^t «носить», көне үнді тілінің nác̨ati «получает, достигает», авест. nasaiti — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, греч. аор. ἤνεγκον, ἐνεγκεῖν «нести», пф. ἐνήνοχα, аор. страд. ἠνέχθην и ποδηνεκής «до самых ног», лат. nаnсīsсоr «достигаю», nactus, батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: gаnаh «достаточно», binah «можно, должно», көне үнді тілінің ac̨nṓti, ac̨nutḗ «достигает», авест. аšnаоiti — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, арм. hаsаnеm «прибываю», тохар. В eṅk- «нести», хетт. ninikzi «поднимает» сһздері дами келе осы сөздің туындауына бастау болған. Түбірі негізінен мына зат есімнен бастау алған: речь, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *rěčь, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің , көне славян тілінің рѣчь (көне грек тілінің ῥῆμα, λόγος, διάνοια); орыс тілінің речь, украин тілінің річ, ре́чі, белорус тілінің реч «вещь», болгар тілінің реч, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: ри̏jеч «слово», словен тілінің rе̣̑č (жатыс септігінің -ȋ) «вещь», чех тілінің řеč «речь», словак тілінің rеč — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, поляк тілінің rzесz «вещь», жоғарғы луганс тілінің rěč «речь, язык», төменгі луганс тілінің rěс — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Төмендегі сөздердің ұзартылған сатысы реку́, рок. Тохар А rаkе, В reki «слово».тілімен салытырыңыз. 2. Әзірбайжан: keyfiyyət-nisbi advermə 3. Қырғыз: сапаттык-салыштырмалуу тактооч 4. Өзбек: sifat-nisbiy ravishdosh 5. Түрік: nitel göreli zarf 6. Ағылшын: qualitative-relative adverb 7. Испан: adverbio cualitativo relativo 8. Неміс: qualitativ-relatives Adverb 9. Француз: adverbe qualitatif relatif 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сапа-качество нұсқасында 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сапа-качество нұсқасында 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сапа-качество сөзі жеке түрлі формада тұрып 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сапа-качество нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сапа-качество нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мағына нұсқасы түрлі септік формада значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мағына сөзі жеке түрлі формада тұрып значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мағына түрлі септік формада значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін мағына тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мағына нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Мағына құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) мағына нұсқасы түрлі септік формада значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) мағына нұсқасы ретінде кездесіп значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мағына нұсқасы ретінде кездесіп значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының мағына рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) мағына нұсқасы ретінде кездесіп значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мағына нұсқасында значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ мағына нұсқасында значение, смысл, сущность, весомость сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: качественно-относительное наречие - сапалық-қатыстық үстеу Ұсынылатын нұсқасы: качественно-относительное наречие - сапалық-қатыстық үстеу Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Осы тұрғыдан келетін болсақ, сапа сөзі сапа/лы әрі сапа/лық та болуы мүмкін. Сөйлем/абзац ішіндегі контексті білмейінше қай жұрнақты жалғау қажет екендігін ашып айту қиын. Аталмыш мысалда сапасы бар қайшылық па, әлде сапа/лық қайшылық па екенін ашып айту қиынға түседі. Сондықтан екі нұсқаны да жұмсауға болады деп айта аламыз. Дегенмен қайшылықтың сапасы туралы сөз болып жатпағаны түсінікті. Сапа/лы емес, сапа/лық деген нұсқаны алуды ұсынамыз. Осының дәлелі ретінде качественное имя прилагательное/качественная противоположность тіркестерінің арасындағы айырмашылықты анықтап көрелік, орыс тілінде еш айырмашылық жоқ. Ал қазақ тіліне келгенде тағы да екі түрлі аударылған: сапа/лы қарама-қайшылық/сапа/лық сын есім. Орыс тілінен тіркестерді аудару кезінде басыңқы әрі баңыныңқы сыңарды тек қос сөзде ғана емес, сонымен қатар еркін тіркес ішінде де олқылықтар кездеседі. Соның салдарынан қазақ тіліндегі нұсқаға нұсқан келеді. Ол олқылықты болдырмау үшін орыс тілінен аударылған тіркесті кері орыс тіліне аудару ұсынылады. Сол кезде сөздердің орын тәртібінен кеткен олқылықты көруге, кейін түзетуге мүмкіндік болады. Мысалы: категория способа действия - категория әрекетінің тәсілі деген тіркесті алатын болсақ, орыс тіліндегі категория способа действия – әрекет тәсіл категориясы болып аударылуы тиіс. Ал қазақ тіліндегі категория әрекетінің тәсілі – способ категории действия деген тіркестің аудармасы. Қарап отырғанымыздай қазақ тілі және орыс тіліндегі нұсқалары мүлдем алшақтаған. Түпкілікті мағына бұзылған. Сондықтан тіркесті аудару кезінде матасу, қабысу, меңгеру секілді тіркестердің жасалу жолы әрі тәсіліне көңіл бөлген абзал. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: качественно-относительное наречие – сапалық-қатыстық үстеу. | +6 |
20. | классификационное значение | жіктемелік мағына | классификационное значениежіктемелік мағынаСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жіктеу, сонымен қатар жіктеу (латынның тілінің classis «разряд» және facere «делать» сөздерінің тоғысуы нәтижесінде туындаған сөз) - бұл ғылымдағы тұжырымдама (философияда, формальды логикада және т.б.), тұжырымдаманың белгілі бір негізге (белгіге, өлшемге) сәйкес бөлінуін білдіреді. жалпы ұғымның көлемі (класты, көптікті) түрлерге бөлінеді (кіші сыныптар, ішкі топтар), ал түрлер өз кезегінде кіші түрлерге бөлінеді т.б. Түбірі негізінен мына зат есімнен бастау алған: знак, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *znakъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің , церк.-слав. знакъ, орыс тілінің , украин тілінің знак, болгар тілінің знак, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: зна̑к (жатыс септігінің знака), словен тілінің znȃk, чех тілінің , словак тілінің znak, поляк тілінің znak; праүндіеуропа тілінің мына *g``enǝ-, *g``nō- «знать» сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес. Жіктеу ғылымда (әсіресе жаратылыстану ғылымында) кеңінен қолданылады және практикалық қызметте, ал ғылыми классификациялар табиғатта орнықты, сондықтан олар ұзақ уақыт сақталады. Мысалы, Д.И.Менделеев жасаған химиялық элементтердің жіктелуі осы күнге дейін толықтырылуда. Жіктеуде тақырыпты бөлудің негізін (өлшемі, ерекшелігі) таңдау маңызды. Негіз материалдық емес болуы мүмкін. Маңызды негізде орындалатын жіктеу табиғи деп аталады, ал маңызды емес негізде орындалатын жіктеу - жасанды (немесе көмекші) классификация. Жіктеуде туындайтын қиындықтардың бірі өтпелі форма. Мысалы, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жіктеуде сөз бостандығын табиғи (туа біткен) құқықтармен қатар саяси құқықтармен де жатқызуға болады. Жіктеу - бұл ұғымның бөлінуінің бір түрі болғандықтан, ұғымдар көлемін бөлу кезінде қолданылатын барлық ережелер оған тән. Бөлімдегідей жіктеу тек бір нақты негізде жүргізілуі керек. Егер бұл ереже бұзылса, онда тұжырымдамалардың қиылысы болады. Мысалы, «Қағаз ақ, қара, қалың, жұқа болып бөлінеді» бөлімінде қателік жіберілді, өйткені бөлу бір негізде емес, бірден екіге жасалды. Яғни, бірінші негіз - түс, екінші негіз - қалыңдығы. Сонымен, қағаз ақ және қалың, қара және жұқа болуы мүмкін немесе керісінше. Бөлудің пропорционалдылығын сақтау қажет, яғни. жіктеу мүшелерінің қосындысы жалпы ұғымның көлеміне (класс, жиынтық) тең болуы керек. Егер осы ереже сақталмаса, мүмкін қателер: Толық емес (тар) жіктеу. Яғни, жіктеу нәтижесінде түр ұғымдарының көлемі бөлінетін ұғымның көлемін аяқтамайды. Мысалы, «Әдеби жанрлар мазмұны бойынша трагедия, комедия, сұмдыққа бөлінеді» классификациясында жанр - драма көрсетілмеген. Артық түрлер туралы түсініктерге жіктеу. Қателіктің бұл түріне мысал ретінде «Компьютерлер жұмыс үстеліне, мобильді, портативті және жеке болып бөлінеді», «жеке» компьютерлер қосымша жалпы ұғым болып табылады. Жіктеу мүшелері бір-бірін өзара жоққа шығаруы керек. Ішкі сыныптау үздіксіз болуы керек. 2. Әзірбайжан: təsnifat dəyəri 3. Қырғыз: классификациялоо мааниси 4. Өзбек: tasniflash qiymati 5. Түрік: sınıflandırma değeri 6. Ағылшын: classification value 7. Испан: valor de clasificación 8. Неміс: Klassifizierungswert 9. Француз: valeur de classification 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: классификационное значение - жіктемелік мағына Ұсынылатын нұсқасы: классификационное значение - жіктемелік мағына Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Біздің мысалдағы жіктемелік сөзін талдайтын болсақ, жік/те/ме/лік – түбірі жік деген зат есім, одан те жұрнағы арқылы етістік туындаған, әрі қара ме жұрнағы көмегімен қайтадан зат есім туындаған, соңында лік жұрнағы арқылы сына есім туындаған күрделі үрдісті көреміз. Аталмыш мысалда сөзді үнемдеу үшін сын есімнің жұрнағын алып тастап қолданса мағына өзгермейтінін айтқымыз келеді. Ол алдағы уақытта сөздерді біріктіріп ұсынуға негіз бола алады. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: классификационное значение – жіктемелік мағына. | +6 |
21. | классифицирующая понятийная категория | жіктеуші ұғымдық категория | классифицирующая понятийная категорияжіктеуші ұғымдық категорияСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жіктеу, сонымен қатар жіктеу (латынның тілінің classis «разряд» және facere «делать» сөздерінің тоғысуы нәтижесінде туындаған сөз) - бұл ғылымдағы тұжырымдама (философияда, формалдық логикада және т.б.), тұжырымдаманың белгілі бір негізге (белгіге, өлшемге) сәйкес бөлінуін білдіреді. жалпы ұғымның көлемі (класты, көптікті) түрлерге бөлінеді (кіші сыныптар, ішкі топтар), ал түрлер өз кезегінде кіші түрлерге бөлінеді т.б. Сөз өз бастауын мына етістіктен алады: понять, әрі қарай дами келе ол мына етістікке көшеді: иметь, көне славян тілінің *jьmǫ : jęti, Аталмыш сөз өз бастауын өзге де сөздердің ішінен мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: әрі қарай көне орыс, әрі ескә славян тіліндегі бастауын өзге де сөздердің ішінен мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: имѣти, имамь, сонымен қатар бастау болған сөздер възѩти, възьмѫ. Осыдан барып взять, снять, изъять және басқа да приставкалы етістіктер пайда болған -нять/-ять (-емлю). Литва тіліндегі мына сөздермен салыстырамыз im̃ti, imù, ėmiaũ «брать», латын тіліндегі еmō, ēmī, ēmptum, -еrе «брать» сөздердің төркіні де ұштас болғанын ғалымдар атап өткен болатын. Көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: κατηγορία «высказывание, обвинение», κατηγορέω «обвинять, говорить против кого-либо»; әрі қарай κατά «вниз, под; против», көнеүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народное собрание». Еуропа тілдерінің бірқатарында мына сөзден латын тілі арқылы туындаған деген тұжырым бар: categoria. Орыс тілінің категория заимств., неміс тілінің Kategorie мына сөзінен немесе француз тілінің catégorie сөзінен туындаған деген тұжырым бар. 2. Әзірбайжан: konseptual kateqoriyanı təsnif edir 3. Қырғыз: концептуалдык категорияны классификациялоо 4. Өзбек: kontseptual kategoriyani tasniflash 5. Түрік: kavramsal kategorinin sınıflandırılması 6. Ағылшын : classifying conceptual category 7. Испан: categoría conceptual clasificatoria 8. Неміс: konzeptionelle Kategorie klassifizieren 9. Француз: classer la catégorie conceptuelle 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында категория сөзі жеке түрлі формада тұрып қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес категориятер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория түрлі мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ұғым тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым нұсқасы түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Ұғым құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ұғым нұсқасы түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ұғымін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ұғым нұсқасы ретінде кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым нұсқасында кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ұғым рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ұғым нұсқасында кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл с сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым нұсқасында түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ұғым нұсқасында түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған.11. Ұсыныстар: классифицирующая понятийная категория - жіктеуші ұғымдық категория Ұсынылатын нұсқасы: классифицирующая понятийная категория - жіктеуші ұғымдық категория Орыс тілінен тіркестерді аудару кезінде басыңқы әрі баңыныңқы сыңарды тек қос сөзде ғана емес, сонымен қатар еркін тіркес ішінде де олқылықтар кездеседі. Соның салдарынан қазақ тіліндегі нұсқаға нұсқан келеді. Ол олқылықты болдырмау үшін орыс тілінен аударылған тіркесті кері орыс тіліне аудару ұсынылады. Сол кезде сөздердің орын тәртібінен кеткен олқылықты көруге, кейін түзетуге мүмкіндік болады. Мысалы: категория способа действия - категория әрекетінің тәсілі деген тіркесті алатын болсақ, орыс тіліндегі категория способа действия – әрекет тәсіл категориясы болып аударылуы тиіс. Ал қазақ тіліндегі категория әрекетінің тәсілі – способ категории действия деген тіркестің аудармасы. Қарап отырғанымыздай қазақ тілі және орыс тіліндегі нұсқалары мүлдем алшақтаған. Түпкілікті мағына бұзылған. Сондықтан тіркесті аудару кезінде матасу, қабысу, меңгеру секілді тіркестердің жасалу жолы әрі тәсіліне көңіл бөлген абзал. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: классифицирующая понятийная категория - жіктеуші ұғымдық категория | +6 |
22. | классно-личная морфема | тапты-жақтық морфема | классно-личная морфематапты-жақтық морфемаСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жіктеу, сонымен қатар жіктеу (латынның тілінің classis «разряд» және facere «делать» сөздерінің тоғысуы нәтижесінде туындаған сөз) - бұл ғылымдағы тұжырымдама (философияда, формальды логикада және т.б.), тұжырымдаманың белгілі бір негізге (белгіге, өлшемге) сәйкес бөлінуін білдіреді. жалпы ұғымның көлемі (класты, көптікті) түрлерге бөлінеді (кіші сыныптар, ішкі топтар), ал түрлер өз кезегінде кіші түрлерге бөлінеді т.б. Сөз өз бастауын мына зат есімнен алды деген тұжырым бар: лицо, әрі қарай көне славян тілінен алды деген тұжырым бар: *lice, әрі қарай бастауын өзге де сөздердің ішінен мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: : әрі қарай көне орыс, әрі ескі славян тіліндегі бастауын өзге де сөздердің ішінен мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: лицє (жатыс септікте личесе или лица; көне грек тілінің πρόσωπον), орыс тілінің лицо, украин тілінің лице́, сербі әрі хорват тілінің ли́це, словен тілінің líсе, чех тілінің, словак тілінің líce «челюсть, щека», поляк тілінің lice «щека, лицо», жоғарғы әрі төменгі луганск тілінің lico «щека». Лик деген сөзінен бастау алған. Морфема - сөздің минималды маңызды бөлігі (түбір, префикс, суффикс, аяқтау). Бұл анықтамада екі анықтама бірдей маңызды - минималды және маңызды; морфема - тілдің ең кіші бірлігі. Дыбыстық ағынның минималды бірлігі - бұл дыбыс. Дауыстар күшті позициядағы сөздерді ажырата алады: тоған және бұтақтар. Бірақ дыбыстар ұғымдарды, заттарды немесе олардың белгілерін білдірмейді, яғни олар маңызды емес. Лексикология курсында сөздер зерделенеді - грамматикалық формальды түрде формальды түрде қалыптасады, олар шындық объектілерін атауға қызмет етеді. Фразалар, сөздер сияқты, шындық объектілерін атауға қызмет етеді, содан кейін олар нақтырақ, бөлшектеу әдісімен жасалады (салыстырыңыз: кесте және жазу кестесі). Тағы бір маңызды бөлім - бұл ұсыныс. Оның морфемалар мен сөздерден айырмашылығы, біріншіден, оның сөздерден тұратын үлкен бірлігі, екіншіден, мақсатты және интонациялық конструкциясы бар сөйлем қарым-қатынас, қатынас бірлігі ретінде қызмет ететіндігі. Морфема барлық басқа лингвистикалық деңгейлердің бірліктерінен өзгеше: ол маңызды болып табылатын морфеманың дыбыстарынан ерекшеленеді; сөздерден - бұл есімнің грамматикалық бірлігі емес екендігімен (ол сөздіктің белгілі бір бөлігіне жататын сөздік бірлігі ретінде сипатталмайды); сөйлемдерден - коммуникативтік бірлік емес екендігімен. Морфема - бұл екі жақты, яғни дыбыстық жағынан да, мағынасы да бар бірліктер. Ол сөздің кіші мағыналы бөліктеріне бөлінбейді. Сөздер морфемалардан жасалады, олар өз кезегінде сөйлемдердің «құрылыстық блоктары» болып табылады. Орыс тілінде морфемалардың алфавиттік және дыбыстық құрамы өзгермейді: морфемалар фонетикалық емес (яғни фонетикалық жағдайлардан туындамайды - стресске қатысты позиция, фонетикалық сөздің соңы және басқа да дыбыстар) дауысты және дауыссыз дыбыстардың кезектесуі арқылы кеңінен көрінеді. Бұл ауысулар кездейсоқ емес, олар ежелгі уақытта тілде болған тарихи процестермен түсіндіріледі, сондықтан ауысулар жүйелік сипатқа ие. 2. Әзірбайжан: sərin şəxsi morfem 3. Қырғыз: жеке морфема 4. Өзбек: salqin shaxsiy morfema 5. Түрік: serin kişisel morpheme 6. Ағылшын: cool personal morpheme 7. Испан: morfema personal genial 8. Неміс: cooles persönliches Morphem 9. Француз: morphème personnel cool 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: классно-личная морфема - тапты-жақтық морфема Ұсынылатын нұсқасы: классно-личная морфема - тапты-жақтық морфема Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: классно-личная морфема – тапты-жақтық морфема | +5 |
23. | классно-личное спряжение | тапты-жақтық жіктеу | классно-личное спряжениетапты-жақтық жіктеуСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жіктеу, сонымен қатар жіктеу (латынның тілінің classis «разряд» және facere «делать» сөздерінің тоғысуы нәтижесінде туындаған сөз) - бұл ғылымдағы тұжырымдама (философияда, формальды логикада және т.б.), тұжырымдаманың белгілі бір негізге (белгіге, өлшемге) сәйкес бөлінуін білдіреді. жалпы ұғымның көлемі (класты, көптікті) түрлерге бөлінеді (кіші сыныптар, ішкі топтар), ал түрлер өз кезегінде кіші түрлерге бөлінеді т.б. Сөз өз бастауын мына зат есімнен алды деген тұжырым бар: лицо, әрі қарай көне славян тілінен алды деген тұжырым бар: *lice, әрі қарай бастауын өзге де сөздердің ішінен мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: : әрі қарай көне орыс, әрі ескі славян тіліндегі бастауын өзге де сөздердің ішінен мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: лицє (жатыс септікте личесе или лица; көне грек тілінің πρόσωπον), орыс тілінің лицо, украин тілінің лице́, сербі әрі хорват тілінің ли́це, словен тілінің líсе, чех тілінің, словак тілінің líce «челюсть, щека», поляк тілінің lice «щека, лицо», жоғарғы әрі төменгі луганск тілінің lico «щека». Лик деген сөзінен бастау алған. Жіктеу (Классификация; classification) — объектілерді (заттарды, құбылыстарды, процестерді, мәліметтерді) нақты бір белгілеріне сәйкес, топтама бойынша үлестіру жүйесі. Жіктеу формуласы - аналитикалық синтездік жіктеудің синтездеу кезіндегі толық нұсқа таңба элементтер орналасуының бірізділігін білдіретін формула. Жіктеуді бөлу - жіктеу нұсқа таңбасынан, сөздік тұжырымынан, меңзеу-анықтама аппаратынан және әдістемелік көрсеткіштерден тұратын жіктеу кестелерінің элементі. Негізгі кестелерде бөліктеу деңгейіне қарай тиісті атаулар (топ, топша, тармақ-тармақша т.б.) алады. Жіктеу шешімі - құжаттарды жүйелік жайғастыру кезіндегі кітапхана қорында жүйелік каталог көрсеткіші бөліміне және орналастыру көрсеткішіне сәйкес көрсету туралы шешім. Жіктеу нұсқа таңбасы - кітапханалық-библиографиялық жіктеудегі әрбір айдарға берілген шартты белгі. Нұсқа таңбаның қосақталған резерві, альтернативті түрлері берілуі мүмкін. «АҚШ Конгресі кітапханасындағы жіктеу» - 1901-1941 жылдары жасалынған кітапхана-библиографиялық жіктеудің жүйесі. Бұл жүйе АҚШ үшін ұлттық жүйе болып саналады, сондай-ақ Конгресс кітапханасы каталогын ұйымдастыру және орталықтанған жүйелендіру үшін пайдаланылады. «Қос нүктелі жіктеу» - 20 жылдардың аяқ шені мен 30-жылдардың бас кезінде көрнекті үнді кітап танушысы 111.Р. Ранганатан (1892-1972) кітапханалық-библиографиялық жіктеудің аналитикалық синтез жүйесін жасап шығарған. 2. Әзірбайжан: sərin şəxsi təsəvvür 3. Қырғыз: салкын жеке сүйлөшүү 4. Өзбек: shaxsiy shaxsiy konjugatsiya 5. Түрік: havalı kişisel çekimler 6. Ағылшын: cool personal conjugation 7. Испан: genial conjugación personal 8. Неміс: coole persönliche Konjugation 9. Француз: conjugaison personnelle cool 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: классно-личное спряжение - тапты-жақтық жіктеу Ұсынылатын нұсқасы: классно-личное спряжение - тапты-жақтық жіктеу Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызыөша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: классно-личное спряжение – тапты-жақтық жіктеу | +4 |
24. | книжно-письменные средства | кітаби жазба құралдары | книжно-письменные средствакітаби жазба құралдарыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: «Кітап» сөзін сингулярда қолдану бізбен әлдеқайда кейінірек, 1263 жылы монастырь ғалымдарының бірінде жазылған. Кітап - бұл баспа материалдарының бір түрі: тігінен немесе бөлек қағаз парақтарынан (беттерден) немесе дәптерлерден тұратын мерзімді емес басылым, оларда мәтіндік және графикалық (иллюстрациялар) ақпарат типографиялық немесе қолжазбалық тәсілмен басып шығарылады, олар әдетте қатты болады. Кітап жеке буклет түрінде басып шығаруға арналған әдеби немесе ғылыми шығарма болуы мүмкін. Ақпараттық технологияның дамуымен электронды кітаптар кеңінен таралуда - компьютерлерде немесе арнайы құрылғыларда оқуға болатын баспа кітаптарының электронды нұсқалары. 2013 жылы электрондық кітаптар сандық жағынан кітап нарығының 30% және құндылық жағынан 14% алды. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:көне орыс тілінің срѣдьство «посредство», орыс тілінің шіркеу салвян тілінің мына суффикспен жасалған сөз: -ьство оған негіз болған мына түбір: срѣда, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан: *sьrdь, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің середа, орыс тілінің шіркеу салвян тілінің срѣда «средний день недели; срединная, средняя» (көне грек тілінің μέσον, τετάρτη), украин тілінің середа́, сере́дина, белорус тілінің середа́, болгар тілінің среда́, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: сриjѐда (вин. сри̏jеду), словен тілінің sréda, чех тілінің středa, словак тілінің streda, др.-поляк тілінің śrzoda, поляк тілінің środa, жоғарғы луганс тілінің srjeda, төменгі луганс тілінің sŕoda, полабск. srėdа «середина, среда» сөздерінен туындаған деген ғылыми бірнеше тұжырым барын айтап өту керек. 2. Әзірбайжан: kitab yazmaq 3. Қырғыз: китеп жазуу 4. Өзбек: kitob yozish 5. Түрік: kitap yazma 6. Ағылшын: book writing 7. Испан: escritura de libros 8. Неміс: Buch schreiben 9. Француз: écriture de livre 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрал нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жазба нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде бір рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: книжно-письменные средства - кітаби-жазба құралдары Ұсынылатын нұсқасы: книжно-письменные средства - кітаби-жазба құралдары Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Аталмыш мысалда кітаби-жазба деп алуға еш негіз жоқ, екі сөз кітап әрі жазба жеке тұрып толық мағына береді, сондықтан арасына сызықша сынамалауға еш негіз жоқ. Сонымен қүралдары/құралдары деген сөзде грамматикалық қате кеткен, ол олқылықтың да орнын толтыру керек. Қазақ тіл білімінде сусымалы, өлшенетін тағам, су атаулары ешқашан көптік мағынада жазылмайды деген ереже барын білеміз. Ескерту ретінде тауар, тауарлық белгі атауларында көптік жалғау жазылуға рұқсат етілгені тағы да бар. Мәселен, сусулар деп қолданбаймыз, тек белгілі қолданыста су/лар/ың тіптен дәмді екен деген секілді, ауызекі формалы қолданыста, сонымен қатар жоғарыда атап өткендей тауар не тауарлық белгіде рұқсат етілген: «Көкшетау минералдық сулары» және т.с.с.. Сонымен бірге келсін келмесін барлық сөзді көптік мағынада қолдана бермеу жөн деп санаймыз. Предметы/средства/құрал/дар, системы/жүйе/лер, деньги/ақша/лар деген секілді көптеген сөзді көптік формада беру артық деп санаймыз. Қажет болған жағдайда тілшілерді осы мәселеге қатысты арнайы жинап, ойды ортаға салып, түрлі ұсыныс жасау арқылы сөздер тізімін бекітуге ұсынуға да болады деп ойлаймыз. Кез келген мәселенің анық-қанығына жету үшін бірталай уақыттың керектігі даусыз, осы ұсынысты келісуге шығарып, мофолог-тілшілер ойын көріп, уақыт оздырып тағы қарастыру қажет деген ұсынысымыз бар. Қазіргі тілдік қолданыста аса көп назарға іліне бермейтін тағы бір мәселе бар: ол тәуелдік форманы, матасқан тіркесті бұрыс қолдану. Мәселен, книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдары деген тіркесті аудару кезінде құралдар сөзін құралдар/ы тәуелдік формада қате қолданған. Аталмыш қолданыстағы мои/твои/его книжно-письменные средства деген мәселе емес, просто средства деген мағынада қолданылған, ал ол қазақ тіліне аударылған кезде его книжно-письменные средства/ның баламасы ретінде берілген. Дұрысында книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдар болып аударылуы керек. Осы мәселе кез келген қала көшесіндегі маңдайшада молынан кездеседі. Ол ҚР Заңына сай қазақша атауы бірінші орында тұруы керек дегеннен кеткен олқылық. Мәселен, дүкені Мөлдір магазин. Ол енді бөлек мәселе, әрине. Дегенмен, аудару кезінде осы секілді қателік жиі кездеседі. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдары. | +6 |
25. | когнитивное терминоведение | когнитивтік терминтаным | когнитивное терминоведениекогнитивтік терминтанымСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Зат есім танымынан және одан кейін латынның «cognitio-білу» сөзінен шыққан Таным, когниция - объективті әлемнің құбылыстары мен заңдылықтары туралы білім алуға арналған процестер, процедуралар мен әдістердің жиынтығы.Таным - эпистемологияның негізгі пәні. Білімнің мәні, оның формалары мен қағидаларын белгілей отырып, білім теориясы білімнің қалай пайда болатындығы және оның шындыққа қандай қатысы бар деген сұраққа жауап іздейді. Таным тек философия арқылы ғана зерттелмейді. Сол тақырыпты зерттейтін бірқатар басқа арнайы ғылымдар мен ғылыми пәндер бар: когнитивтік психология, ғылыми методология, ғылым тарихы, ғылым туралы ғылым, білім әлеуметтануы және т.б. Алайда, бұл ғылымдардың көпшілігі танымды тек оның жеке жақтарын ескере отырып оқиды. Жалпы, таным философияны зерттеудің ерекше пәні болып қала береді. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. 2. Әзірбайжан: idrak terminologiyası 3. Қырғыз: когнитивдик терминология 4. Өзбек: kognitiv terminologiya 5. Түрік: bilişsel terminoloji 6. Ағылшын: cognitive terminology 7. Испан: terminología cognitiva 8. Неміс: kognitive Terminologie 9. Француз: terminologie cognitive 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: когнитивное терминоведение - когнитивтік терминтаным Ұсынылатын нұсқасы: когнитивное терминоведение - когнитивтік терминтаным Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Мысалда когнитив/тік деген дұрыс нұсқасы берілген. Дегенмен, бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: когнитивное терминоведение - когнитивтік терминтаным | +6 |
26. | когнитивно-познавательная функция языка | тілдің когнитивті-танымдық қызметі | когнитивно-познавательная функция языкатілдің когнитивті-танымдық қызметіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Зат есім танымынан және одан кейін латынның «cognitio-білу» сөзінен шыққан Таным, таным - объективті әлемнің құбылыстары мен заңдылықтары туралы білім алуға арналған процестер, процедуралар мен әдістердің жиынтығы. Таным - эпистемологияның негізгі пәні. Білімнің мәні, оның формалары мен қағидаларын белгілей отырып, білім теориясы білімнің қалай пайда болатындығы және оның шындыққа қандай қатысы бар деген сұраққа жауап іздейді. Таным тек философия арқылы ғана зерттелмейді. Сол тақырыпты зерттейтін бірқатар басқа арнайы ғылымдар мен ғылыми пәндер бар: когнитивтік психология, ғылыми методология, ғылым тарихы, ғылым туралы ғылым, білім әлеуметтануы және т.б. Алайда, бұл ғылымдардың көпшілігі танымды тек оның жеке жақтарын ескере отырып оқиды. Жалпы, таным философияны зерттеудің ерекше пәні болып қала береді. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: functio «исполнение, обязанность, взнос», fungi «осуществлять, выполнять»; тұжырымға сүйенетін болсақ мына санскр. bhunkte «любит, пользуется»исөзбен туыстас болуы ықтимал: Функция (лат. Functio - орындау, орындау; міндет) - бұл бір элементтің өзгеруі басқасының өзгеруіне әкелетін элементтер арасындағы қатынастар: Философиядағы функция - бұл міндет, әрекет шеңбері. Функция - ағза, организм, құрылғы шығаратын жұмыс; бір нәрсенің рөлі, мәні; бір нәрсенің мақсаты. Функция - әдеби шығармадағы кейіпкердің тағайындалуы. Әлеуметтік функция - белгілі бір мақсатқа жету немесе белгілі бір құндылықтарды жүзеге асыру үшін әлеуметтік өзара әрекеттестіктің бір немесе басқа механизмін қолдану. Математикадағы функция - бұл бір шаманың екіншісіне тәуелділігі заңы. Реляциялық дерекқорлар теориясындағы функционалды тәуелділік дегеніміз - сақталатын деректердің семантикалық шектеулерін сипаттайтын атрибуттар арасындағы байланыс. 2. Әзірбайжан: dilin idrak-idrak funksiyası 3. Қырғыз: тилдин таанып-билүүчүлүк функциясы 4. Өзбек: tilning kognitiv-kognitiv funktsiyasi 5. Түрік: dilin bilişsel-bilişsel işlevi 6. Ағылшын: cognitive-cognitive function of language 7. Испан: función cognitiva cognitiva del lenguaje 8. Неміс: kognitiv-kognitive Funktion der Sprache 9. Француз: fonction cognitive-cognitive du langage 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қызмет сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қызмет тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қызмет құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қызмет нұсқасы ретінде кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының қызмет рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: когнитивно-познавательная функция языка - тілдің когнитивті-танымдық қызметі Ұсынылатын нұсқасы: когнитивно-познавательная функция языка - тілдің когнитивті-танымдық қызметі Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Мысалда когнитив/ті деген бұрыс нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: когнитивно-познавательная функция языка - тілдің когнитивтік танымдық қызметі. | +6 |
27. | количественно-именные словосочетания | сандық-есімді сөз тіркестері | количественно-именные словосочетаниясандық-есімді сөз тіркестеріСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Аталмыш сөз өз бастауын шіркеу славян тілінің мына сөзінен алады деген тұжырым бар: количьство, от коли́кий, Әрі қарай уақыт өте келе көне славян тіліндегі сөз туындады, ол әрине, көне славян тіліндегі өзге де бірқатар сөздің қатарынан шыққаны түсінікті: колико (др.-греч. πόσον), орыс тілінің сколько, украин тілінің коли́ко, көне тілдегі мына сөзге негіз болған: кíлько, болгар тілінің ко́лко, сербі әрі хорват тілінің ко̀лик, ко̏лико, словен тілінің kólik, kóliko, чех тілінің kolik «сколько», словак тіліндегімына сөздің қалыптасуына де түрткі болғаны белгілі болды. kоľkо, жоғарғы луганск тілінің kélko, төменгі луганск тілінің keliko, поляк тіліндегі мына сөздің туындауы да осыған тура байланысты: kilka, өз кезегінде тілдегі диалекті kielka «несколько, некоторые» арқылы соңғы нұсқасы өмірге келген. Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. 2. Әзірбайжан: isim ifadələri 3. Қырғыз: зат атооч фразалар 4. Өзбек: ot birikmalari 5. Түрік: isim cümleleri 6. Ағылшын: noun phrases 7. Испан: frases nominales 8. Неміс: Nominalphrasen 9. Француз: phrases nominales 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сан сөзі жеке түрлі формада тұрып 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде алты рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім мағынасындағы сөз ретінде сексен тоғыз рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020–2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ білім мағынасындағы сөз ретінде тоқсан екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде алты рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында білім сөзі жеке түрлі формада тұрып төрт рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім түрлі мағынасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөз нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 23 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөз нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз мағынадағы сөз ретінде 11 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сөз рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөз мағынасындағы сөз ретінде 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: количественно-именные словосочетания - сандық-есімді сөз тіркестері Ұсынылатын нұсқасы: количественно-именные словосочетания - сандық-есімді сөз тіркестері Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Ендігі мәселе термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Nominal+phrasen, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш Nominal+phrasen үлгісін басшылыққа ала отырып, есім+сан+тіркес түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. Есім/сан/тіркес ретінде ұсынудың да өзіндік себебі бар. Себебі, сан/есім/тіркес деген нұсқада алсақ, прилагательные сочетания деген жаңсақ пікір қалыптасуы мүмкін. Не болмаса толық сандық есімдік тіркес деп алуға тура келеді. Қалай болғанның өзінде екі нұсқаның біреуінің таңдалуы уақыт еншілігінде деп ойлаймыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: количественно-именные словосочетания – сандық-есімді сөз тіркестері. | +6 |
28. | количественно-параметрические местоимения | сандық-параметрлік есімдіктер | количественно-параметрические местоимениясандық-параметрлік есімдіктерСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Аталмыш сөз өз бастауын шіркеу славян тілінің мына сөзінен алады деген тұжырым бар: количьство, от коли́кий, Әрі қарай уақыт өте келе көне славян тіліндегі сөз туындады, ол әрине, көне славян тіліндегі өзге де бірқатар сөздің қатарынан шыққаны түсінікті: колико (др.-греч. πόσον), орыс тілінің сколько, украин тілінің коли́ко, көне тілдегі мына сөзге негіз болған: кíлько, болгар тілінің ко́лко, сербі әрі хорват тілінің ко̀лик, ко̏лико, словен тілінің kólik, kóliko, чех тілінің kolik «сколько», словак тіліндегімына сөздің қалыптасуына де түрткі болғаны белгілі болды. kоľkо, жоғарғы луганск тілінің kélko, төменгі луганск тілінің keliko, поляк тіліндегі мына сөздің туындауы да осыған тура байланысты: kilka, өз кезегінде тілдегі диалекті kielka «несколько, некоторые» арқылы соңғы нұсқасы өмірге келген. Уақыт өте келе көне грек тіліндегі сөз туындады,өзге де бірқатар сөздің қатарынан шыққаны түсінікті: παραμετρέω «соразмеряю», παρά «возле, рядом» + μετρέω «измеряю», μέτρον «мера» сөзінің пайдаболуына негіз болғанын көріп отырмыз. Параметр (басқа грек тілінен: παραμετρέω - «өлшеу»; мұнда παρά: «жақын», «екінші», «көмекші», «бағынышты»; және мк: «өлшеу») - шамалары кейбір элементтерді ажыратуға қызмет ететін мән. өз араларында орнатады. Параметр дегеніміз - белгілі құбылыс немесе тапсырма аясында тұрақты болатын, бірақ басқа құбылыс немесе тапсырмаға ауысқанда оның мәнін өзгерте алатын мән. Кейде параметрлер басқа шамаларға (айнымалыларға) қарағанда өте баяу өзгеретін шамалар деп те аталады. 2. Әзірбайжан: kəmiyyət-parametrik əvəzliklər 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: сандык-параметрдик ат атоочтор 4. Өзбек: miqdoriy-parametrik olmoshlar 5. Түрік: nicel-parametrik zamirler 6. Ағылшын: quantitative-parametric pronouns 7. Испан: pronombres cuantitativos paramétricos 8. Неміс: quantitativ-parametrische Pronomen 9. Француз: pronoms quantitatifs-paramétriques 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сан сөзі жеке түрлі формада тұрып 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: количественно-параметрические местоимения - сандық-параметрлік есімдіктер Ұсынылатын нұсқасы: количественно-параметрические местоимения - сандық-параметрлік есімдіктер Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Сандық көрсеткіштік есімдік немесе сандық параметрикалық есімдік деп алу керек. Себебі пераметр/көрсеткіш деп аударылып жүр, екіншіден аудармай алғанның өзінде параметрлік деген параметральный/дың аудармасы. Параметральный/параметрический екі түрлі сөз екені еш дау туғызбайды деп санаймыз. Қалай болғанның өзінде екі нұсқаның біреуінің таңдалуы уақыт еншілігінде деп ойлаймыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: количественно-параметрические местоимения – сандық параметрлік есімдіктер. | +4 |
29. | комбинированное словосочетание | құрамдастырылған сөз тіркесі | комбинированное словосочетаниеқұрамдастырылған сөз тіркесіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің кеш кезеңіндегі мына combination «соединение, сочетание» сөзінен бастау алғаны белгілі болды, олөз кезегінде латын тілінің combinare «соединять, сочетать» деген сөздерінің туындауына түрткі болғанын ғалымдар еңбегінен біліп отырмыз. Біріктіру (лат. Combinatio ← com «кәсіподақ» + «екі» дегеннен) - комбинация, байланыс, бір нәрсенің өзара тәуелді орналасуы (әдетте біртекті). Мысалы, сандар, дыбыстар. Бейнелі мағынада бұл күрделі жоспар, кез-келген мақсатқа жету үшін көптеген амалдар мен амалдар. Спортта бұл артықшылыққа, жеңіске және жеңіске жетуге бағытталған ортақ тұжырымдамамен біріктірілген ойындар. Комбинация - бір объектіге ұқсамайтын элементтер жиынтығы. Араласу - мақсатқа жету үшін қабылданған үйлесімді әрекеттердің жиынтығы (көбінесе жанама және айқын емес). Комбинация (комбинаторика) - берілген жиыннан таңдалған элементтер жиынтығы. Комбинация (шахмат) - бұл мақсатқа жету үшін қажет құрбандық. Комбинация (топ) - кеңестік және орыс эстрадалық тобы. Комбинация (киім) - әйелдердің іш киімі. 2. Әзірбайжан: birləşdirilmiş cümlə 3. Қырғыз: бириктирилген фраза 4. Өзбек: birikma gap 5. Түрік: birleşik cümle 6. Ағылшын: combined phrase 7. Испан: frase combinada 8. Неміс: kombinierte Phrase 9. Француз: phrase combinée 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде алты рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім мағынасындағы сөз ретінде сексен тоғыз рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020–2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ білім мағынасындағы сөз ретінде тоқсан екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде алты рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында білім сөзі жеке түрлі формада тұрып төрт рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім түрлі мағынасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөз нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 23 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөз нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз мағынадағы сөз ретінде 11 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сөз рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөз мағынасындағы сөз ретінде 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: комбинированное словосочетание - қүрамдастырылған сөз тіркесі Ұсынылатын нұсқасы: комбинированное словосочетание - қүрамдастырылған сөз тіркесі Талдауға түскен сөз, сөз тіркестің ішінде әріп қателердің көптеп кездесетіні байқалады. Қателіктер көбінесе ү/ұ әріптеріне қатысты кеткен. Алдыңғы кезде осы олқылықтарды болдырмау жолын қарастыру керек деп санаймыз. Енді орыс тіліндегі комбинированный сөзінің аудармасы ретінде ұсынылған сөзге қатысты айтар болсақ: құрамдастырылған сөзі с/комбинированный деген сөздің аудармасы. Бір қарағанда бір әріпте тұрған не бар деген сауал туындауы мүмкін. Негізінде ол көп дүниені байқатады. /С/ орыс тілінде әрекеттің болған/болмағаны туралы, басқа сөз табына қосылған кезде өзге де қасиетті білдіреді. Сондықтан аталмыш мысалда комбинированный/дың аудармасы ретінде құрамдас сөзін алса жеткілікті. Құрамдас/тыр/ыл/ған есімшесіндегі ырықсыз етістіктің /ыл/ жұрнағы орыс тіліндегі /с/ пристаквасының қызметін орындап тұр. Қазіргі тілдік қолданыста аса көп назарға іліне бермейтін тағы бір мәселе бар: ол тәуелдік форманы, матасқан тіркесті бұрыс қолдану. Мәселен, книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдары деген тіркесті аудару кезінде құралдар сөзін құралдар/ы тәуелдік формада қате қолданған. Аталмыш қолданыстағы мои/твои/его книжно-письменные средства деген мәселе емес, просто средства деген мағынада қолданылған, ал ол қазақ тіліне аударылған кезде его книжно-письменные средства/ның баламасы ретінде берілген. Дұрысында книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдар болып аударылуы керек. Осы мәселе кез келген қала көшесіндегі маңдайшада молынан кездеседі. Ол ҚР Заңына сай қазақша атауы бірінші орында тұруы керек дегеннен кеткен олқылық. Мәселен, дүкені Мөлдір магазин. Ол енді бөлек мәселе, әрине. Дегенмен, аудару кезінде осы секілді қателік жиі кездеседі. Аталған мысалдағы құрамдастырылған сөз тіркесі деген кезде тәуелдік жалғауы қажет те, құрамдас тіркес деген нұсқаны алғанда тәуелдік жалғауы /і/ қажет емес. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: комбинированное словосочетание – құрамдастырылған сөз тіркестері. | +5 |
30. | коммуникативно-равноценные переводные эквиваленты | қатысымды-теңбағалы аударма баламалары | коммуникативно-равноценные переводные эквивалентықатысымды-теңбағалы аударма баламаларыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні латын тілімен байланысты. Бір ғылыми тұжырымдыбасшылыққа алалр болсақ, ол латын тілінің "communico" сөзінен бастау алады-мыс, ол өз кезегінде бәрі ортақ етемін, байланыстырамын, байланысамын деген мағынаны береді десе, басқа деректерде бұл былайша сипатталады - communicare - «біріктіру, ортақ ету» дегендібілдіреді-мыс; енді тағы да бір нұсқаға сүйенетін болсақ «communicatio» = «хабарлама, «передача»,«общее» немесе «разделяемое всеми» деген түсінікті береді екен. Соңғы нұсқаны ғалымдар көңілге қонымды деп танып отыр. Бұл ескі славяндық ravn (грек ἴσος, μμοιος) деген сөзден шыққан. Славян шіркеуінен (орысша қарап,) орыс тілінде. тегіс. Аталмыш сөз өз бастауын көне шіркеу орыс тіліндегі мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: равьнъ, равьныи «ровный, гладкий, сходный, равный», ол көне орыс тілінен бастау алады *orvьnъ(jь), одан барып туынды сын есім ьnъ – суффиксімен туындаған, түбірі оның *orvo-, *orves-. Дерек көз: и.-е. түбірі *ereu-: *reue-: *rū-: *rewes- «открывать, раскрывать, делать пространным». Сәйкестігі: др.-прус. arwis «настоящий, определенный», авест: ravah- «свободное пространство, простор», ravasčarāt «то, что движется на свободе», латын тілінің rus, ruris земля, поле, сельское поместье, деревня», көне неміс тіліндегі rūm «пространство, помещение» деген сөздердің туындауына түрткі болған. Құндылық - бір нәрсенің маңыздылығы, маңыздылығы, пайдалылығы, пайдалылығы. Сыртқы жағынан, құндылық объектінің немесе құбылыстың қасиеті ретінде әрекет етеді. Алайда, маңыздылығы мен пайдалылығы оларға табиғатпен ғана емес, объектінің ішкі құрылымымен ғана байланысты емес, адамның әлеуметтік өмір саласына қатысатын, адамға қызығушылық танытатын немесе оған мұқтаж болатын нақты қасиеттерге субъективті баға беру болып табылады. Құндылық жүйесі адамның пәні мен әлеуметтік болмысында, оның қоршаған объектілер мен құбылыстарға әр түрлі практикалық байланыстарын белгілеуде күнделікті маңызды рөл атқарады. Мысалы, стақан ішуге арналған құрал ретінде осы пайдалы қасиетті пайдалану құндылығы, материалдық игілік ретінде көрсетеді. Әйнек еңбек пен тауар биржасының өнімі бола отырып, экономикалық құндылық, құндылық ретінде әрекет етеді. Егер әйнек өнердің заты болса, оған эстетикалық құндылық пен сұлулық та ұсынылады. Сөз өз бастауын латын тіліндегі сөзден туындады,өзге де бірқатар сөздің қатарынан шыққаны түсінікті: aequivalens (æquivalens) «равнозначный, равноценный», дами келе мына етістіктің туындауына сепші болған: aequivalere «иметь равную ценность», дами келе мына сөздің туындауына сепші болған: aequus «ровный, плоский», дами келе мына сөздің туындауына сепші болған көне үнді еуропа тілдерінің екпіні болса керек: *aikʷ- «ровный» (ср.: лит. aikšte «площадь», лат. aequus «равный») + valere «быть сильным, иметь возможность, стоить» (негізінен атап өтетін бір жәйт, өз бастауын дами келе көне үнді еуропа *wal- «быть сильным» тілдерінің екпіні болса керек). Балама немесе сәйкес келетін нәрсе, оны ауыстыру немесе оның көрінісі ретінде пайдалану. 2. Әзірбайжан: kommunikativ şəkildə tərcümə olunan ekvivalenti 3. Қырғыз: коммуникативдик эквиваленттүү котормо эквиваленттери 4. Өзбек: kommunikativ jihatdan tarjima ekvivalentlari 5. Түрік: iletişimsel olarak eşdeğer çeviri eşdeğerleri 6. Ағылшын: communicatively equivalent translation equivalents 7. Испан: equivalentes de traducción comunicativamente equivalentes 8. Неміс: kommunikativ äquivalente Übersetzungsäquivalente 9. Француз: équivalents de traduction équivalents à la communication 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында аударма сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында (2020.01.01.берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бағалау-оценка нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) бағалау-оценка нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: коммуникативно-равноценные переводные эквиваленты - қатысымды-теңбағалы аударма баламалары Ұсынылатын нұсқасы: коммуникативно-равноценные переводные эквиваленты - қатысымды-теңбағалы аударма баламалары Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қазақ тіл білімінде сусымалы, өлшенетін тағам, су атаулары ешқашан көптік мағынада жазылмайды деген ереже барын білеміз. Ескерту ретінде тауар, тауарлық белгі атауларында көптік жалғау жазылуға рұқсат етілгені тағы да бар. Мәселен, сусулар деп қолданбаймыз, тек белгілі қолданыста су/лар/ың тіптен дәмді екен деген секілді, ауызекі формалы қолданыста, сонымен қатар жоғарыда атап өткендей тауар не тауарлық белгіде рұқсат етілген: «Көкшетау минералдық сулары» және т.с.с.. Сонымен бірге келсін келмесін барлық сөзді көптік мағынада қолдана бермеу жөн деп санаймыз. Предметы/средства/құрал/дар, системы/жүйе/лер, деньги/ақша/лар деген секілді көптеген сөзді көптік формада беру артық деп санаймыз. Қажет болған жағдайда тілшілерді осы мәселеге қатысты арнайы жинап, ойды ортаға салып, түрлі ұсыныс жасау арқылы сөздер тізімін бекітуге ұсынуға да болады деп ойлаймыз. Кез келген мәселенің анық-қанығына жету үшін бірталай уақыттың керектігі даусыз, осы ұсынысты келісуге шығарып, мофолог-тілшілер ойын көріп, уақыт оздырып тағы қарастыру қажет деген ұсынысымыз бар. Аталған заңдылықтарды басшылыққа алып аударманы құнытең қатысымдық аударма баламасы деген нұсқаны ұсынамыз. Бұл жерде баға/ның орнына құн сөзін алуызымдың себебі: баға/оценкаға қарай жақын да, құн/цена/ның ең жақын аудармасы деп есептейміз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: коммуникативно-равноценные переводные эквиваленты – қатысымды-теңбағалы аударма баламалары. | +4 |
31. | коммуникативная эквивалентность | қатысымдық баламалылық | коммуникативная эквивалентностьқатысымдық баламалылықСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні латын тілімен байланысты. Бір ғылыми тұжырымдыбасшылыққа алалр болсақ, ол латын тілінің "communico" сөзінен бастау алады-мыс, ол өз кезегінде бәрі ортақ етемін, байланыстырамын, байланысамын деген мағынаны береді десе, басқа деректерде бұл былайша сипатталады - communicare - «біріктіру, ортақ ету» дегендібілдіреді-мыс; енді тағы да бір нұсқаға сүйенетін болсақ «communicatio» = «хабарлама, «передача»,«общее» немесе «разделяемое всеми» деген түсінікті береді екен. Соңғы нұсқаны ғалымдар көңілге қонымды деп танып отыр. Сөз өз бастауын латын тіліндегі сөзден туындады,өзге де бірқатар сөздің қатарынан шыққаны түсінікті: aequivalens (æquivalens) «равнозначный, равноценный», дами келе мына етістіктің туындауына сепші болған: aequivalere «иметь равную ценность», дами келе мына сөздің туындауына сепші болған: aequus «ровный, плоский», дами келе мына сөздің туындауына сепші болған көне үнді еуропа тілдерінің екпіні болса керек: *aikʷ- «ровный» (ср.: лит. aikšte «площадь», лат. aequus «равный») + valere «быть сильным, иметь возможность, стоить» (негізінен атап өтетін бір жәйт, өз бастауын дами келе көне үнді еуропа *wal- «быть сильным» тілдерінің екпіні болса керек). Балама немесе сәйкес келетін нәрсе, оны ауыстыру немесе оның көрінісі ретінде пайдалану. 2. Әзірбайжан: kommunikativ ekvivalentlik 3. Қырғыз: коммуникативдик эквивалент 4. Өзбек: kommunikativ ekvivalentlik 5. Түрік: iletişimsel eşdeğerlik 6. Ағылшын: communicative equivalence 7. Испан: equivalencia comunicativa 8. Неміс: kommunikative Äquivalenz 9. Француз: équivalence communicative 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: коммуникативная эквивалентность - қатысымдық баламалылық Ұсынылатын нұсқасы: коммуникативная эквивалентность - қатысымдық баламалылық Мысалда қатысым/дық деген дұрыс нұсқасы берілген. Дегенмен, бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: коммуникативная эквивалентность - қатысымдық баламалылы. | +6 |
32. | коммуникативно-грамматическая категория | қатысымды-грамматикалық категория | коммуникативно-грамматическая категорияқатысымды-грамматикалық категорияСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні латын тілімен байланысты. Бір ғылыми тұжырымдыбасшылыққа алалр болсақ, ол латын тілінің "communico" сөзінен бастау алады-мыс, ол өз кезегінде бәрі ортақ етемін, байланыстырамын, байланысамын деген мағынаны береді десе, басқа деректерде бұл былайша сипатталады - communicare - «біріктіру, ортақ ету» дегендібілдіреді-мыс; енді тағы да бір нұсқаға сүйенетін болсақ «communicatio» = «хабарлама, «передача»,«общее» немесе «разделяемое всеми» деген түсінікті береді екен. Соңғы нұсқаны ғалымдар көңілге қонымды деп танып отыр. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:лат. grammatica «учение о словесности», әрі қарай көне грек тілінің γραμματική «словесность, грамматика», әрі қарай γραμμή «черта, линия, грамота», из γράφω «пишу, рисую, описываю», әрі қарай праиндоевр. *gerbh- «царапать» (салыстырамыз:: орыс тілінің жребий, латышск. gripsta «царапина», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: kerban «вырезать», неміс тілінің Kerbe «насечка», ағылшын тілінің carve «вырезать», көне грек тілінің γράφω «писать») сөзінен шыққан деген ғылыми дерек бар. Көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: κατηγορία «высказывание, обвинение», κατηγορέω «обвинять, говорить против кого-либо»; әрі қарай κατά «вниз, под; против», көнеүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народное собрание». Еуропа тілдерінің бірқатарында мына сөзден латын тілі арқылы туындаған деген тұжырым бар: categoria. Орыс тілінің категория заимств., неміс тілінің Kategorie мына сөзінен немесе француз тілінің catégorie сөзінен туындаған деген тұжырым бар. 2. Әзірбайжан: kommunikativ-qrammatik kateqoriya 3. Қырғыз: коммуникативдик-грамматикалык категория 4. Өзбек: kommunikativ-grammatik kategoriya 5. Түрік: iletişimsel-gramer kategorisi 6. Ағылшын: communicative-grammatical category 7. Испан: categoría comunicativa-gramatical 8. Неміс: kommunikativ-grammatikalische Kategorie 9. Француз: catégorie communicative-grammaticale 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында категория сөзі жеке түрлі формада тұрып қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес категориятер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория түрлі мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін категория тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) категория нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама категорияін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) категория нұсқасы мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының категория рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: коммуникативно-грамматическая категория - қатысымды-грамматикалық категория Ұсынылатын нұсқасы: коммуникативно-грамматическая категория - қатысымды-грамматикалық категория Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Мысалда қатысым/ды деген бұрыс нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: коммуникативно-грамматическая категория – қатысымды-грамматикалық категория. | +6 |
33. | коммуникативно-функциональная теория перевода | аударманың қатысымды-жұмсалымдық теориясы | коммуникативно-функциональная теория переводааударманың қатысымды-жұмсалымдық теориясыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні латын тілімен байланысты. Бір ғылыми тұжырымдыбасшылыққа алалр болсақ, ол латын тілінің "communico" сөзінен бастау алады-мыс, ол өз кезегінде бәрі ортақ етемін, байланыстырамын, байланысамын деген мағынаны береді десе, басқа деректерде бұл былайша сипатталады - communicare - «біріктіру, ортақ ету» дегендібілдіреді-мыс; енді тағы да бір нұсқаға сүйенетін болсақ «communicatio» = «хабарлама, «передача»,«общее» немесе «разделяемое всеми» деген түсінікті береді екен. Соңғы нұсқаны ғалымдар көңілге қонымды деп танып отыр. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: functio «исполнение, обязанность, взнос», fungi «осуществлять, выполнять»; тұжырымға сүйенетін болсақ мына санскр. bhunkte «любит, пользуется»исөзбен туыстас болуы ықтимал: Функция (лат. Functio - орындау, орындау; міндет) - бұл бір элементтің өзгеруі басқасының өзгеруіне әкелетін элементтер арасындағы қатынастар: Философиядағы функция - бұл міндет, әрекет шеңбері. Функция - ағза, организм, құрылғы шығаратын жұмыс; бір нәрсенің рөлі, мәні; бір нәрсенің мақсаты. Функция - әдеби шығармадағы кейіпкердің тағайындалуы. Әлеуметтік функция - белгілі бір мақсатқа жету немесе белгілі бір құндылықтарды жүзеге асыру үшін әлеуметтік өзара әрекеттестіктің бір немесе басқа механизмін қолдану. Математикадағы функция - бұл бір шаманың екіншісіне тәуелділігі заңы. Реляциялық дерекқорлар теориясындағы функционалды тәуелділік дегеніміз - сақталатын деректердің семантикалық шектеулерін сипаттайтын атрибуттар арасындағы байланыс. Программалаудағы функция - информатикадағы кіші бағдарламаның бір түрі. Көне грек тіліннен бастау алды деген ғылыми тұжырым бар: θεωρία «смотрение, наблюдение; исследование; наука», әрі қарай дами келе θεωρέω «смотрю на что-л., вижу, принимаю во внимание, всматриваюсь» көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген пікір де жоқ емес: θέα «вид, зрелище» + көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген пікір де жоқ емес: ὁράω «смотрю, вижу». Орыс тілінің теория — Уст. морск. 1720 жылы; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: teorja немесе латын тілінің нақты мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар. (стар. фео́рия — грек тілінен тура пайда болған) 2. Әзірбайжан: tərcümənin kommunikativ-funksional nəzəriyyəsi 3. Қырғыз: Котормонун коммуникативдик-функционалдык теориясы 4. Өзбек: tarjimaning kommunikativ-funktsional nazariyasi 5. Түрік: iletişimsel-fonksiyonel çeviri kuramı 6. Ағылшын: communicative-functional theory of translation 7. Испан: teoría comunicativa-funcional de la traducción 8. Неміс: kommunikativ-funktionale Übersetzungstheorie 9. Француз: théorie communicative-fonctionnelle de la traduction 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қызмет сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қызмет тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қызмет құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қызмет нұсқасы ретінде кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының қызмет рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған11. Ұсыныстар: коммуникативно-функциональная теория перевода - аударманың қатысымды-жүмсалымдық теориясы Ұсынылатын нұсқасы: коммуникативно-функциональная теория перевода - аударманың қатысымды-жұмсалымдық теориясы Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз Übersetzungstheorie – Übersetzung+stheorie, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш Übersetzung+stheorie үлгісін басшылыққа ала отырып, жұмсалым+қатысым түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. Аударма/ның теориясы матасқан тіркестің алғашқы сыңарының жалғауын алып тастап үнемдеуге жол берсе де болады деген ұсынысымыз бар. Ол жұрнақтың жасырын түрін контактылы/дистантты, яғни жақын/алшақ тұрып матасуында қателік болмайды деп санаймыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: коммуникативно-функциональная теория перевода - аударманың қатысымды-жұмсалымдық теориясы. | +6 |
34. | коммуникативные интересы собеседников | сұхбаттасушылардың қатысымдылық мүдделері | коммуникативные интересы собеседниковсұхбаттасушылардың қатысымдылық мүдделеріСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні латын тілімен байланысты. Бір ғылыми тұжырымды басшылыққа алар болсақ, ол латын тілінің "communico" сөзінен бастау алады-мыс, ол өз кезегінде бәрі ортақ етемін, байланыстырамын, байланысамын деген мағынаны береді десе, басқа деректерде бұл былайша сипатталады - communicare - «біріктіру, ортақ ету» дегендібілдіреді-мыс; енді тағы да бір нұсқаға сүйенетін болсақ «communicatio» = «хабарлама, «передача»,«общее» немесе «разделяемое всеми» деген түсінікті береді екен. Соңғы нұсқаны ғалымдар көңілге қонымды деп танып отыр. Сөз өз бастауын орта ғасырлық латын тілінен алады: interesse «иметь важное значение» (бастапқыдағы мағынасы «находиться между, пролегать»). Орыс тіліндегі «интерес» сөзін алғашқы рет І Петр (1703ж.) қолданысқа енгізген деген тұжырым бар. Поляк тіліндегі interes немесе неміс тіліндегі Interesse сөздерінен туындады деген де ғылыми көзқарастың бары туралы айта кету керек. Қызығушылық (лат. Inter esse-ден «болу керек») - көп мағыналы ұғым: қызығушылық - бұл қызығушылық объектісі туралы жаңа нәрсе білу қажеттілігімен, оған деген қызығушылықтың артуымен байланысты жағымды боялған эмоционалды процесс. Мүліктік мүдделер - бұл сақтандырудың негізгі тұжырымдамасы. Ұлттық мүдделер - тұтастай алғанда ұлттық мемлекеттің объективті маңызды мақсаттары мен міндеттері. Олар әртүрлі саяси мүдделер. Экономикалық қызығушылық - экономикалық қатынастар субъектілерінің қызметін ынталандыруды көрсету үшін қолданылатын категория. Саяси қызығушылық - саясат саласындағы жеке, топтық немесе қоғамдық мақсаттардың жиынтығын білдіретін, саяси актердің іс-әрекетінің бағытын анықтайтын термин. Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: со- + беседа, сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: көне славян тілінің *bez-sěda, одан барып өзге де сөздердің туындауына себепші болғаны: + приставка: ошли: ст.-слав. бесѣда (др.-греч. λόγος, ῥῆμα, ὁμιλία), укр. бе́сiда «беседа», болг. бесе́да, сербохорв. бѐсjеда, словенск. besė̑da «слово, речь», чешск. beseda, др.-чешск. besěda, польск. biesiada «пир». Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: *bez-+ *sěda «сидение снаружи» со стар. знач. bez- «снаружи»; ср. др.-инд. bahíṣ «снаружи», bahirdvāram «место перед дверью». Ванстрат семантикалық мағынада әңгімені басқа Исльмен салыстырады. útiseta «төлеу, төлеу үшін түнде сыртта отыру». Әңгімелесу - бұл екіұшты термин. Белгілі құндылықтар: Әңгіме - әңгіме, пікірталас. «Әңгімелесу» - бұл көптеген орыс халық аңыздарының, әңгімелері мен өлеңдерінің атауы, онда Киелі жазбаларда айтылмаған жұмбақ мәселелер шешілді. Сөйлесу - клубтың, жинаудың, мекеменің өзін де, ол орналасқан үйді де белгілейтін чех атауы. Әңгімелесу - алаңның төрт бұрышына орналастырылған төрт жұп билейтін чехиялық салон биі. Әңгімелесу - шайдың сауда белгісі. «Сөйлесу» мәдениеті - Мемлекеттік Эрмитаж музейінің коллекциясындағы француз суретшісі Пол Гогеннің суреті. «Биадеса» (Беларусь) - халық музыкалық ансамблі (Беларусь Республикасы). 2. Әзірбайжан: həmsöhbətlərin kommunikativ maraqları 3. Қырғыз: маектешүүлөрдүн коммуникативдик кызыкчылыктары 4. Өзбек: suhbatdoshlarning kommunikativ qiziqishlari 5. Түрік: muhatapların iletişimsel çıkarları 6. Ағылшын: communicative interests of interlocutors 7. Испан: intereses comunicativos de los interlocutores 8. Неміс: Kommunikationsinteressen der Gesprächspartner 9. Француз: intérêts communicatifs des interlocuteurs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) мүдде нұсқасы мағынадағы сөз ретінде жеті рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мүдде нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде он рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мүдде мағынадағы сөз ретінде 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мүдде сөзі жеке түрлі формада тұрып жетпіс үш рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: коммуникативные интересы собеседников - сүхбаттасушылардың қатысымдылық мүдделері Ұсынылатын нұсқасы: коммуникативные интересы собеседников - сүхбаттасушылардың қатысымдылық мүдделері Қазақ тіл білімінде сусымалы, өлшенетін тағам, су атаулары ешқашан көптік мағынада жазылмайды деген ереже барын білеміз. Ескерту ретінде тауар, тауарлық белгі атауларында көптік жалғау жазылуға рұқсат етілгені тағы да бар. Мәселен, сусулар деп қолданбаймыз, тек белгілі қолданыста су/лар/ың тіптен дәмді екен деген секілді, ауызекі формалы қолданыста, сонымен қатар жоғарыда атап өткендей тауар не тауарлық белгіде рұқсат етілген: «Көкшетау минералдық сулары» және т.с.с.. Сонымен бірге келсін келмесін барлық сөзді көптік мағынада қолдана бермеу жөн деп санаймыз. Предметы/средства/құрал/дар, системы/жүйе/лер, деньги/ақша/лар деген секілді көптеген сөзді көптік формада беру артық деп санаймыз. Қажет болған жағдайда тілшілерді осы мәселеге қатысты арнайы жинап, ойды ортаға салып, түрлі ұсыныс жасау арқылы сөздер тізімін бекітуге ұсынуға да болады деп ойлаймыз. Кез келген мәселенің анық-қанығына жету үшін бірталай уақыттың керектігі даусыз, осы ұсынысты келісуге шығарып, мофолог-тілшілер ойын көріп, уақыт оздырып тағы қарастыру қажет деген ұсынысымыз бар. Сұхбаттасушы/ның мүддесі матасқан тіркестің алғашқы сыңарының жалғауын алып тастап үнемдеуге жол берсе де болады деген ұсынысымыз бар. Ол жұрнақтың жасырын түрін контактылы/дистантты, яғни жақын/алшақ тұрып матасуында қателік болмайды деп санаймыз. Мысалда қатысым/ды/лық деген бұрыс нұсқасы берілген. Грамматикалық қателік емес, біздің жағдайда аудару кезінде кеткен стилистикалық олқылық деуге болады. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Қатысым/ды/лық – қатыс/ым/дық деген екі сөздің ара жігін ашып көрсетудің қажеттілігі жоқ қой деп санаймыз. Дегенмен қатысым бары не жоғы турасында әңгіме қозғау, тіптен қажет емес. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: коммуникативные интересы собеседников – сұхбаттасушылардың қатысымдық мүддесі | +6 |
35. | компаративистика (сравнительное языкознание) | компаративистика (салыстырмалы тіл білімі) | компаративистика (сравнительное языкознание)компаративистика (салыстырмалы тіл білімі)СаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл компаративистік зат есімнен шығады, содан кейін латынша comparativus - салыстырмалы. Салыстырмалы зерттеулер (латынша салыстырмалы - салыстырмалы) дегеніміз: салыстырмалы әдебиет, яғни әдеби ұқсастықтарды (стильдер, сюжеттер және т.б.) және әртүрлі ұлттық әдебиеттердің байланысын зерттеу. салыстырмалы тарихи лингвистика, яғни олардың анағұрлым көне нұсқаларын қайта құру үшін туыстас тілдер арасында корреспонденциялар орнату. философиялық салыстырмалы зерттеулер, яғни философиялық дәстүрлер, мектептер, ілімдер, жүйелер, категориялық аппараттар мен жеке ұғымдарға салыстырмалы талдау. Салыстыру дегеніміз екі (немесе одан да көп) объектінің әртүрлі қасиеттерін (ұқсастықтары, айырмашылықтары, артықшылықтары мен кемшіліктері) сандық немесе сапалық тұрғыдан салыстыру, жалпы алғанда екі (немесе одан да көп) объектінің қайсысы жақсырақ екенін анықтау («интегралды салыстыру»), бұл нысандар туралы мәлімдеме тең немесе ұқсас, теңестіру, ұқсастыру. Мүмкін мәндер: Әлеуметтік бірқатар ғылым мен философиядағы салыстыру - бұл объектілердің ұқсастығы немесе айырмашылығы туралы пайымдауларды негізге алатын танымдық операция. Натурал санды салыстыру модулі - бұл математиканың көптеген салаларында қолданылатын модульдік арифметика негізделген ұғым. Программалаудағы салыстыру - бұл теңдік пен тәртіптің математикалық қатынастарын жүзеге асыратын, бір типтегі шамалардың жұптары бойынша жүргізілетін операциялардың жалпы атауы. Стилистика мен әдебиеттегі салыстыру - бұл қандай да бір жалпы белгілерге сәйкес бір объектіні немесе құбылысты басқасына ұқсайтын сөйлеу фигурасы. Тіл біліміндегі салыстыру - салыстыруды білдіру үшін қолданылатын синтаксистік құрылым. 2. Әзірбайжан: müqayisəli tədqiqatlar (müqayisəli dilçilik) 3. Қырғыз: салыштырма изилдөөлөр (салыштырма лингвистика) 4. Өзбек: qiyosiy tadqiqotlar (qiyosiy tilshunoslik) 5. Түрік: karşılaştırmalı çalışmalar (karşılaştırmalı dilbilim) 6. Ағылшын: comparative studies (comparative linguistics) 7. Испан: estudios comparativos (lingüística comparativa) 8. Неміс: vergleichende Studien (vergleichende Sprachwissenschaft) 9. Француз: études comparatives (linguistique comparée) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім мағынасындағы сөз ретінде сексен тоғыз рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020–2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ білім мағынасындағы сөз ретінде тоқсан екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде алты рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында білім сөзі жеке түрлі формада тұрып төрт рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім түрлі мағынасында 13 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: компаративистика (сравнительное языкознание) - компаративистика (салыстырмалы тіл білімі) Ұсынылатын нұсқасы: компаративистика (сравнительное языкознание) - компаративистика (салыстырмалы тіл білімі) Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Тіл білімі терминін орыс тіліне, тіпті жалпы тіл біліміндегі үрдіске негіздеп бір сөзбен, яғни біріккен формада берген дұрыс деп санаймыз. Қазіргі тілдік қолданыста аса көп назарға іліне бермейтін тағы бір мәселе бар: ол тәуелдік форманы, матасқан тіркесті бұрыс қолдану. Мәселен, книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдары деген тіркесті аудару кезінде құралдар сөзін құралдар/ы тәуелдік формада қате қолданған. Аталмыш қолданыстағы мои/твои/его книжно-письменные средства деген мәселе емес, просто средства деген мағынада қолданылған, ал ол қазақ тіліне аударылған кезде его книжно-письменные средства/ның баламасы ретінде берілген. Дұрысында книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдар болып аударылуы керек. Осы мәселе кез келген қала көшесіндегі маңдайшада молынан кездеседі. Ол ҚР Заңына сай қазақша атауы бірінші орында тұруы керек дегеннен кеткен олқылық. Мәселен, дүкені Мөлдір магазин. Ол енді бөлек мәселе, әрине. Дегенмен, аудару кезінде осы секілді қателік жиі кездеседі. Талдауға түскен тіркестегі салыстырмалы тіл/дің білімі емес, салыстырмалы тілбілім болуы керектігін тілге тиек етпекпіз. Яғни, тіл/дің білімі емес, тіл/білім деген языкознание/нің нақты аудармасы болмақ. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: компаративистика (сравнительное языкознание) - компаративистика (салыстырмалы тіл білімі). | +5 |
36. | компаративная лингвистика | салыстырмалы тілтаным | компаративная лингвистикасалыстырмалы тілтанымСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл компаративистік зат есімнен шығады, содан кейін латынша comparativus - салыстырмалы. Салыстырмалы зерттеулер (латынша салыстырмалы - салыстырмалы) дегеніміз: салыстырмалы әдебиет, яғни әдеби ұқсастықтарды (стильдер, сюжеттер және т.б.) және әртүрлі ұлттық әдебиеттердің байланысын зерттеу. салыстырмалы тарихи лингвистика, яғни олардың анағұрлым көне нұсқаларын қайта құру үшін туыстас тілдер арасында корреспонденциялар орнату. философиялық салыстырмалы зерттеулер, яғни философиялық дәстүрлер, мектептер, ілімдер, жүйелер, категориялық аппараттар мен жеке ұғымдарға салыстырмалы талдау. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: lingua «язык; речь», әрі қарай стар. dingua (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *dnghwa-). Орыс тілінің лингвист —француз тіліндегі linguistе (XVIIғ.), кітаби сөзге өтіп барып linguа сөзінен бастау алды деген ғалымдардың тұжырымы көңілге қонымды. 2. Әзірбайжан: müqayisəli dilçilik 3. Қырғыз: салыштырма лингвистика 4. Өзбек: qiyosiy tilshunoslik 5. Түрік: karşılaştırmalı dilbilim 6. Ағылшын: comparative linguistics 7. Испан: karşılaştırmalı dilbilim 8. Неміс: vergleichende Sprachwissenschaft 9. Француз: linguistique comparée 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім мағынасындағы сөз ретінде сексен тоғыз рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020–2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ білім мағынасындағы сөз ретінде тоқсан екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде алты рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында білім сөзі жеке түрлі формада тұрып төрт рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) білім түрлі мағынасында 13 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: компаративная лингвистика - салыстырмалы тілтаным Ұсынылатын нұсқасы: компаративная лингвистика - салыстырмалы тілтаным Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Тіл білімі терминін орыс тіліне, тіпті жалпы тіл біліміндегі үрдіске негіздеп бір сөзбен, яғни біріккен формада берген дұрыс деп санаймыз. Соның негізінде аталмыш тіркесте жоғарыдағы мысалға қарсы тіл/таным деген бірге жазылған біріккен сөз типіндегі бір сөздің мағынасын ашатындай берілген. Осының негізінде жоғарыда келтірілген уәжге сай, языкознание -тіл/дің білімі болады да, лингвистика – тіл/дік таным болады екен. Неліктен? Бірінші жағдайда термин матаса байланысқан тіркеспен беріледі де, екінші термин (құрылымдық әрі семантикалық жағынан ұқсас) зат есімнен туындаған сын есім мен зат есімнің қабысқан тіркесі. Сондықтан термин мағынасы бірге болғанымен жасалу жолы түрліше, алайда терминжасау барысында бірігіп кеткен. Сондықтан термин жасаудағы уәжді, сонымен қатар жасалу жолын түбегейлі түгендеп, іріктеп, саралап, сараптап ұсынған тиімді деп санаймыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: компаративная лингвистика - салыстырмалы тілтаным. | 0 |
37. | компонент произведений | шығарма компоненті | компонент произведенийшығарма компонентіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінен бастауын алатын сөз: componens (род. п. componentis) «составляющий» от componere «складывать; строить; сочинять», әрі қарай дами келе cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе». + pōnere «класть, ставить», көне үнді еуропа тіліндегі *po-s(i)nere сөзінен қалыптасқан деген пікір бар. Компонент (латын тілінен. Componens, rod.p. компоненты «компонент») - ажырамас бөлігі, бір нәрсе элементі. Компонент - зат түзетін бөлшектердің түрі. Компоненттер ұғымы келесі талаптарды қанағаттандыруы керек: а) бір компонент концентрациясының басқа компоненттердің шоғырлануынан тәуелсіздігі; б) зат қасиеттерінің концентрацияға тәуелділігі сипаттамасының толықтығы; в) жүйенің электрөткізгіштігі жағдайларын сақтау. Компоненттер санына байланысты бір компонентті, екі компонентті (екілік, екілік), үш компонентті (үштік) және көпкомпонентті жүйелер бөлінеді. Минералогияда олар мыналарды бөледі: немқұрайлы компоненттер (минералды кешенде болуы немесе болмауы тиісті минералдың бар-жоғын анықтайды және басқа минералдардың қатынасына әсер етпейтін компоненттер); ұшпа компоненттер (магмалық балқыманың ажырамас бөлігі болып табылатын газ фазасы: H2O, CO2, CO, HCl, HF, H2S, SO2, N2, CH4, т.б.); терригенді компоненттер (шөгінді жыныстарды құрайтын әртүрлі минералдардың бөліктері); оқшауланған (немесе артық) минералды компоненттер (бірнеше инертті компоненттерден тұратын және қозғалатын компоненттерден тұратын минералдар). минерогенезде - минералдың құрамына кіретін қосылыс немесе элемент; өте мобильді және инертті болып бөлінеді. Программалауда ортақ мүмкіндіктермен біріктірілген, қайта пайдалануға және орналастыруға арналған көптеген кластар мен тілдік конструкциялар бар. Көптеген бағдарламалау тілдерінде компонент ұғымын тікелей көрсететін тілдік конструкциялар жоқ. Компоненттер класс сияқты стандартты конструкцияларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Математикада, көбейту амалының нәтижесі. Жұмыс - бұл жиынтықтардың декарттық өнімін категориялық жалпылау. Еңбек - адамның өнердегі іс-әрекетінің нәтижесі. Шығарма - бұл адамның музыкадағы іс-әрекетінің нәтижесі. Шығарма дегеніміз - адамның аудиовизуалды әрекетінің нәтижесі. Еңбек - адамның интеллектуалдық іс-әрекетінің нәтижесі. Әдеби жұмыс. Еңбек дегеніміз - адамның іс-әрекетінің нәтижесі. 2. Әзірбайжан: əsərlərin komponenti 3. Қырғыз: иштердин компоненти 4. Өзбек: ishlarning tarkibiy qismi 5. Түрік: eserlerin bileşeni 6. Ағылшын: component of works 7. Испан: componente de obras 8. Неміс: Bestandteil von Werken 9. Француз: composante des travaux 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дерек құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама дерекін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. 11. Ұсыныстар: компонент произведений - шығарма компоненті Ұсынылатын нұсқасы: компонент произведений - шығарма компоненті Аталмыш тіркесте грамматикалық қате кеткен. Компоненті емес, компоненті нұсқасында жұмсалуы тиіс. Мысалда компонент/і деген аударылмаған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, компонент/сыңар/құрам бөлік деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: компонент произведений - шығарма компоненті. | +4 |
38. | компонент словосочетания | сөз тіркесінің сыңары | компонент словосочетаниясөз тіркесінің сыңарыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінен бастауын алатын сөз: componens (род. п. componentis) «составляющий» от componere «складывать; строить; сочинять», әрі қарай дами келе cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе». + pōnere «класть, ставить», көне үнді еуропа тіліндегі *po-s(i)nere сөзінен қалыптасқан деген пікір бар. Компонент (латын тілінен. Componens, rod.p. компоненты «компонент») - ажырамас бөлігі, бір нәрсе элементі. Компонент - зат түзетін бөлшектердің түрі. Компоненттер ұғымы келесі талаптарды қанағаттандыруы керек: а) бір компонент концентрациясының басқа компоненттердің шоғырлануынан тәуелсіздігі; б) зат қасиеттерінің концентрацияға тәуелділігі сипаттамасының толықтығы; в) жүйенің электрөткізгіштігі жағдайларын сақтау. Компоненттер санына байланысты бір компонентті, екі компонентті (екілік, екілік), үш компонентті (үштік) және көпкомпонентті жүйелер бөлінеді. Минералогияда олар мыналарды бөледі: немқұрайлы компоненттер (минералды кешенде болуы немесе болмауы тиісті минералдың бар-жоғын анықтайды және басқа минералдардың қатынасына әсер етпейтін компоненттер); ұшпа компоненттер (магмалық балқыманың ажырамас бөлігі болып табылатын газ фазасы: H2O, CO2, CO, HCl, HF, H2S, SO2, N2, CH4, т.б.); терригенді компоненттер (шөгінді жыныстарды құрайтын әртүрлі минералдардың бөліктері); оқшауланған (немесе артық) минералды компоненттер (бірнеше инертті компоненттерден тұратын және қозғалатын компоненттерден тұратын минералдар). минерогенезде - минералдың құрамына кіретін қосылыс немесе элемент; өте мобильді және инертті болып бөлінеді. Программалауда ортақ мүмкіндіктермен біріктірілген, қайта пайдалануға және орналастыруға арналған көптеген кластар мен тілдік конструкциялар бар. Көптеген бағдарламалау тілдерінде компонент ұғымын тікелей көрсететін тілдік конструкциялар жоқ. Компоненттер класс сияқты стандартты конструкцияларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. 2. Әзірбайжан: yerləşdirmə komponenti 3. Қырғыз: жайгашуу компоненти 4. Өзбек: joylashish komponenti 5. Түрік: kollokasyon bileşeni 6. Ағылшын: collocation component 7. Испан: componente de colocación 8. Неміс: Kollokationskomponente 9. Француз: composant de collocation 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөз нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 23 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөз нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз мағынадағы сөз ретінде 11 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сөз рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөз мағынасындағы сөз ретінде 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дерек құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама дерекін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. 11. Ұсыныстар: компонент словосочетания - сөз тіркесінің сыңары Ұсынылатын нұсқасы: компонент словосочетания - сөз тіркесінің сыңары Мысалда сыңар деген аударылған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, компонент/сыңар/құрам бөлік деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Аталмыш мысалдағы сын есім тудырушы жұрнақты алу арқылы композита әдісімен жаңа сөздің туындауына негіз болды. Қазақ тіл білімінде біраз ғалым біріккен сөздің туындауы бірнеше сатындан өтуі шарт дегенді айтады: біріншіден ол тіркес түрінде қалыптасуы мүмкін, уақыт өте келе ол тіркес қос сөздің пайда болуына негіз болады да, сызықша арқылы жазылады. Қос сөз формасындағы күрделі сөз уақыт өте келе ғана біріккен сөз қатарына қосылады. Әрине бұл заңдылықты жоққа шығарғымыз келмейді, алайда тіл үздіксіз жүріп, өздігінен дами беретін күрделі үрдіс екенін де ұмытпағанымыз абзал. Тіл біліміне қосылатын әрі қолданыста жүрген сөздерді математика ғылымы сияқты бір заңдылыққа сыйғызып, бағындыру қиындыққа түсер. Сол тұрғыдан сөздердің осылайша жасалу жаңа формасын ұсыну парыз, ал оның қаншалықты өміршең болар/болмасы уақыттың еншісіндегі дүние болмақ. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: компонент словосочетания – сөз тіркесінің сыңары. | +4 |
39. | компонентный анализ | компоненттік талдау | компонентный анализкомпоненттік талдауСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінен бастауын алатын сөз: componens (род. п. componentis) «составляющий» от componere «складывать; строить; сочинять», әрі қарай дами келе cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе». + pōnere «класть, ставить», көне үнді еуропа тіліндегі *po-s(i)nere сөзінен қалыптасқан деген пікір бар. Компонент (латын тілінен. Componens, rod.p. компоненты «компонент») - ажырамас бөлігі, бір нәрсе элементі. Компонент - зат түзетін бөлшектердің түрі. Компоненттер ұғымы келесі талаптарды қанағаттандыруы керек: а) бір компонент концентрациясының басқа компоненттердің шоғырлануынан тәуелсіздігі; б) зат қасиеттерінің концентрацияға тәуелділігі сипаттамасының толықтығы; в) жүйенің электрөткізгіштігі жағдайларын сақтау. Компоненттер санына байланысты бір компонентті, екі компонентті (екілік, екілік), үш компонентті (үштік) және көпкомпонентті жүйелер бөлінеді. Минералогияда олар мыналарды бөледі: немқұрайлы компоненттер (минералды кешенде болуы немесе болмауы тиісті минералдың бар-жоғын анықтайды және басқа минералдардың қатынасына әсер етпейтін компоненттер); ұшпа компоненттер (магмалық балқыманың ажырамас бөлігі болып табылатын газ фазасы: H2O, CO2, CO, HCl, HF, H2S, SO2, N2, CH4, т.б.); терригенді компоненттер (шөгінді жыныстарды құрайтын әртүрлі минералдардың бөліктері); оқшауланған (немесе артық) минералды компоненттер (бірнеше инертті компоненттерден тұратын және қозғалатын компоненттерден тұратын минералдар). минерогенезде - минералдың құрамына кіретін қосылыс немесе элемент; өте мобильді және инертті болып бөлінеді. Программалауда ортақ мүмкіндіктермен біріктірілген, қайта пайдалануға және орналастыруға арналған көптеген кластар мен тілдік конструкциялар бар. Көптеген бағдарламалау тілдерінде компонент ұғымын тікелей көрсететін тілдік конструкциялар жоқ. Компоненттер класс сияқты стандартты конструкцияларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Сөздің төркіні көне грек тілінің ἀνάλυσις «разложение, растворение» деген мағынадан туындаған, осы сөзден барып, дами келе ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение» қосылу нәтижесінде жаңа сөз туындағаны белгілі болды. Еуропа елінің бірқатар елінде бұл кірме сөздің түп-төркіні латын тіліндегі analysis сөзінен жасалған деген ғылыми негізделген тұжырымдар жоқ емес. Орыс тілінің аналСөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: (көне орыс тіліндегі нұсқасы - аналСөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: ис) — І Петр кезеңінен пайдаланылуға енгендігін көреміз, ол сөз шамамен XVIII ғасырдың басында деген француз тілінің analysе деген сөзінен бастау алғаны туралы көптеген ғалым тұжырымымен танысболғанымызды айта кету керек. 2. Әзірбайжан: komponent analizi 3. Қырғыз: компоненттик талдоо 4. Өзбек: komponentlarni tahlil qilish 5. Түрік: bileşen analizi 6. Ағылшын: component analysis 7. Испан: análisis de componentes 8. Неміс: Komponentenanalyse 9. Француз: analyse des composants 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында анализ-талдау сөзі жеке түрлі формада тұрып 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ-талдау нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талдау нұсқасы 2 рет, талдамалық нұсқасы 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында анализ-талдау нұсқасында қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде анализ-талдау нұсқасында қолданылған.Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының анализ рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) анализ нұсқасында кездесіп талдау, анализ, саралау с сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: компонентный анализ - компоненттік талдау Ұсынылатын нұсқасы: компонентный анализ - компоненттік талдау Термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Komponenten+analyse - Komponentenanalyse, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш Komponenten+analyse үлгісін басшылыққа ала отырып, компоненттік+талдау түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. Мысалда компонент деген аударылмаған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, компонент/сыңар/құрам бөлік деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: компонентный анализ - компоненттік талдау. | +3 |
40. | компоненты переводческой деятельности | аударма қызметінің сыңарлары/аударма қызметінің құрам бөлігі | компоненты переводческой деятельностиаударма қызметінің сыңарлары/аударма қызметінің құрам бөлігіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінен бастауын алатын сөз: componens (род. п. componentis) «составляющий» от componere «складывать; строить; сочинять», әрі қарай дами келе cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе». + pōnere «класть, ставить», көне үнді еуропа тіліндегі *po-s(i)nere сөзінен қалыптасқан деген пікір бар. Компонент (латын тілінен. Componens, rod.p. компоненты «компонент») - ажырамас бөлігі, бір нәрсе элементі. Компонент - зат түзетін бөлшектердің түрі. Компоненттер ұғымы келесі талаптарды қанағаттандыруы керек: а) бір компонент концентрациясының басқа компоненттердің шоғырлануынан тәуелсіздігі; б) зат қасиеттерінің концентрацияға тәуелділігі сипаттамасының толықтығы; в) жүйенің электрөткізгіштігі жағдайларын сақтау. Компоненттер санына байланысты бір компонентті, екі компонентті (екілік, екілік), үш компонентті (үштік) және көпкомпонентті жүйелер бөлінеді. Минералогияда олар мыналарды бөледі: немқұрайлы компоненттер (минералды кешенде болуы немесе болмауы тиісті минералдың бар-жоғын анықтайды және басқа минералдардың қатынасына әсер етпейтін компоненттер); ұшпа компоненттер (магмалық балқыманың ажырамас бөлігі болып табылатын газ фазасы: H2O, CO2, CO, HCl, HF, H2S, SO2, N2, CH4, т.б.); терригенді компоненттер (шөгінді жыныстарды құрайтын әртүрлі минералдардың бөліктері); оқшауланған (немесе артық) минералды компоненттер (бірнеше инертті компоненттерден тұратын және қозғалатын компоненттерден тұратын минералдар). минерогенезде - минералдың құрамына кіретін қосылыс немесе элемент; өте мобильді және инертті болып бөлінеді. Программалауда ортақ мүмкіндіктермен біріктірілген, қайта пайдалануға және орналастыруға арналған көптеген кластар мен тілдік конструкциялар бар. Көптеген бағдарламалау тілдерінде компонент ұғымын тікелей көрсететін тілдік конструкциялар жоқ. Компоненттер класс сияқты стандартты конструкцияларды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Сөз өз бастауын мына етістіктен алады: делать және өз бастауын мына зат есімнен алады деген де көзқарас бар: дело, әрі қарай дами келе праславян тілінің *dělo «дело, работа» сөзінен жуысқан. өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің дѣло (жатыс септігінің дѣлесе (ἔργον, πρᾶξις), орыс тілінің дело, украин тілінің діло, болгар тілінің дело, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: дје̏ло, словен тілінің dėlo, чех тілінің dilo, поляк тілінің działo, dzieło, жоғарғы луганск тілінің dźěło, төменгі луганск тілінің źěło. Әдетте үндіеуропа тілдерімен туыстас деген ғылыми тұжырым бар:*dhē- (қараймыз: деть) формантты -lо-; салыстырамыз:: лит. padėlỹs «яйцо, подложенное в гнездо», priedėlė̃ «приложение», көне исланд тілінің dalidun «совершили». Субъектінің (тіршілік иесінің) объектімен (қоршаған шындықпен) белсенді өзара әрекеттесу процесі (процестері), оның барысында субъект объектіге мақсатты түрде әрекет етеді, оның кез-келген қажеттіліктерін қанағаттандырады, мақсатқа жетеді. 2. Әзірбайжан: tərcümə komponentləri 3. Қырғыз: Котормо компоненттери 4. Өзбек: tarjima tarkibiy qismlari 5. Түрік: çeviri bileşenleri 6. Ағылшын: translation components 7. Испан: componentes de traducción 8. Неміс: Übersetzungskomponenten 9. Француз: composants de traduction 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында аударма сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін бөлу тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлу нұсқасы түрлі бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бөлу құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) бөлу нұсқасы түрлі бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама бөлуін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) бөлу нұсқасы ретінде кездесіп бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлу нұсқасында кездесіп бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының бөлу рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) бөлу нұсқасында кездесіп бөліс, шығу, айқындау, с сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлу нұсқасында бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ бөлу нұсқасында бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: компоненты переводческой деятельности - аударма қызметінің сыңарлары/аударма қызметінің құрам бөлігі Ұсынылатын нұсқасы: компоненты переводческой деятельности - аударма қызметінің сыңарлары/аударма қызметінің құрам бөлігі Термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз Über+setzungs+komponenten - Übersetzungskomponenten, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш Über+setzungs+komponenten үлгісін басшылыққа ала отырып, аударма+қызмет+сыңар, аударма+қызмет+компонент түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. Мысалда компоненты переводческой деятельности тіркесі/аударма қызметінің сыңарлары/аударма қызметінің құрам бөлігі деген аударылмаған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, компонент/сыңар/құрам бөлік деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Талдауға түскен тіркес сөздікте екі рет, екі түрлі аудармамен берілген. Бұл жоғарыда аталған қателіктің туындауына жол береді. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: компоненты переводческой деятельности – аударма қызметінің сыңарлары/ аударма қызметінің құрам бөлігі. | -1 |
41. | контактоустанавливающая функция языка | ұласушылық тілдің байланыс орнатушы қызметі | контактоустанавливающая функция языкаұласушылық тілдің байланыс орнатушы қызметіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тілдік байланыс екі немесе одан да көп тілдердің немесе олардың түрлерінің (диалектілер, арго, кәсіби лексика және т.б.) өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады. Байланыс лингвистикасы - бұл құбылысты зерттейтін пән. Көптілділік (көбінесе екі тілділік түрінде көрінеді) адамзат тарихында белгілі болған, ал қазір әлем халқының көпшілігі, кем дегенде, екі тілді құрайды. Әр түрлі тілдердің спикерлерінің тығыз өзара әрекеттесуімен олардың тілдері көбінесе бір-біріне әсер етеді, кем дегенде жеке деңгейде. Тілдік байланыс кең мағынада лингвистикалық шекарада, адстратум тілдерінің арасында немесе көші-қон нәтижесінде пайда болуы мүмкін, нәтижесінде ана тілі үшін жаңа тіл суперстрат (бұрынғы сіңіргіш) немесе субстрат болып шығуы мүмкін. Тілдік байланыстар барысында әртүрлі құбылыстар орын алуы мүмкін - тілдердің жақындасуы, қарыз алу, қағазды іздестіру және релексификация. Интенсивті тілдік байланыстар пиджин, кролизация, кодты ауыстыру және аралас тілдерге әкеледі. Қатаң мағынада, бірқатар тілдер осы категориялардың ешқайсысына енбейді, дегенмен ұқсас процестер тарих барысында оларға әсер еткен - мұндай тілдерге, мысалы, ортағасырлық ағылшын тілдері жатады. Оның норман және скандинав тілдерімен байланысының нәтижесін кейбір тіл мамандары креолизация деп санайды, ал басқалары бұл көзқарасты қабылдамайды. Көбінесе тілдердің бір-біріне әсер етуі лексика түрінде кездеседі (кейде морфемалар мен тіркестер). Кейбір қарыздар уақыт өте келе тілге еніп, «туған» ретінде қабылданады - пайдалану жиілігіне, бастапқы тілмен байланысының жоғалуына, фонетикалық немесе морфологиялық деформацияға байланысты. Бірқатар тілдерде (мысалы, қытай тілінде) деформация сөзсіз бастапқы кезеңде пайда болады, ал басқаларында қарыз алу фонетикалық және орфографиялық ерекшеліктерді және бастапқы тілдің түпнұсқалық жазбасын ұзақ уақыт сақтай алады. Бірқатар тілдерде тарихи кезеңдегі тартылулардың саны тілдің, генетикалық баба морфемаларының санынан әлдеқайда көп; мысалы, корей тіліндегі көптеген сөздер және / немесе морфемалар және Шығыс Азияның басқа тілдерінде (жапон, вьетнам) едәуір бөлігі қытай тіліне қайта оралады, дегенмен оларды қытайлар енді естімейді. Кейде қарыз алу мүгедектер түрінде болады (өз тіліңізден Поморфтық аударма болып табылатын өз сөздеріңізді немесе тіркестеріңізді жасау). 2. Әзірбайжан: dil əlaqə funksiyası 3. Қырғыз: тил байланыш функциясы 4. Өзбек: til bilan aloqa qilish funktsiyasi 5. Түрік: dil iletişim fonksiyonu 6. Ағылшын: language contact function 7. Испан: función de contacto de idiomas 8. Неміс: Sprachkontaktfunktion 9. Француз: fonction de contact linguistique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қызмет сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қызмет тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қызмет құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қызмет нұсқасы ретінде кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының қызмет рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: контактоустанавливающая функция языка - ұласушылық тілдің байланыс орнатушы қызметі Ұсынылатын нұсқасы: контактоустанавливающая функция языка - ұласушылық тілдің байланыс орнатушы қызметі Термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз Sprachkontaktfunktion - Sprachkontaktfunktion, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталмыш мысалдағы сын есім тудырушы жұрнақты алу арқылы композита әдісімен жаңа сөздің туындауына негіз болды. Қазақ тіл білімінде біраз ғалым біріккен сөздің туындауы бірнеше сатындан өтуі шарт дегенді айтады: біріншіден ол тіркес түрінде қалыптасуы мүмкін, уақыт өте келе ол тіркес қос сөздің пайда болуына негіз болады да, сызықша арқылы жазылады. Қос сөз формасындағы күрделі сөз уақыт өте келе ғана біріккен сөз қатарына қосылады. Әрине бұл заңдылықты жоққа шығарғымыз келмейді, алайда тіл үздіксіз жүріп, өздігінен дами беретін күрделі үрдіс екенін де ұмытпағанымыз абзал. Тіл біліміне қосылатын әрі қолданыста жүрген сөздерді математика ғылымы сияқты бір заңдылыққа сыйғызып, бағындыру қиындыққа түсер. Сол тұрғыдан сөздердің осылайша жасалу жаңа формасын ұсыну парыз, ал оның қаншалықты өміршең болар/болмасы уақыттың еншісіндегі дүние болмақ. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: контактоустанавливающая функция языка - ұласушылық тілдің байланыс орнатушы қызметі. | -2 |
42. | косвенное фонологическое противопоставление | жанама фонологиялық қарама-қайшылық | косвенное фонологическое противопоставлениежанама фонологиялық қарама-қайшылықСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөзіміз шіркеу славян тілінен бастауалады: косвенъ; косой сын есімімен тығыз байланысты. Славян тіліндегі келесі сөзден бастау алады: коса́ II; ср.: украйн тілінің ко́сий, сербі әрі хорват тілінің ко̏с, чех тілінің kosý, поляк тілінің kоsу. Осы сөзге жанама болса да байланысы бар (көне үнді тіліндегі мына сāраs «дуга» сөзбен, және швед тілінің, норвегия тілінің hasp «железная скоба», нидерланды тілінің hеsре «тазобедренный сустав», грек тілінің καμψός «изогнутый» сөздерімен байланыстыру жаңсақ пікір дегенді тілші ғалымдар әлі де болса ұстанады). Осы ретке косо́й «черт» табу, эвфемизм атауы ретіндегі, ку́цый сөзінің орнына қолдану тәртібінен де аулақ болу керек пе деп санаймыз. (Грек тілінен sound «дыбыс» + λόγος «оқыту») - тілдің дыбыстық жүйесінің құрылымын және дыбыстық жүйенің құрылымын зерттейтін тіл білімі бөлімі. Фонологияның негізгі бірлігі - фонема, зерттеудің негізгі нысаны - тілдің фонологиялық жүйесін бірге құрайтын фонемалардың қарсыласуы (оппозициясы). Көптеген сарапшылар фонологияны (сөйлеу дыбыстарының функционалдық жағының доктринасы) фонетиканың бөлімі (сөйлеу дыбыстарының ілімі) деп санайды; кейбіреулері (олардың ішінде, атап айтсақ, Н. С. Трубецкой және С. К. Шаумян сияқты көрнекті фонологтар) осы екі пәнді лингвистиканың бөлінбейтін бөлімдері деп санайды. Фонология мен фонетиканың айырмашылығы мынада: фонетика пәні сөйлеу дыбыстарының функционалдық аспектісіне енбейді, сонымен бірге оның маңызды аспектісін, атап айтқанда физикалық және биологиялық (физиологиялық) аспектілерді қамтиды: дыбыстардың артикуляциясы, акустикалық қасиеттері, оларды тыңдаушылар қабылдауы ( перцептивті фонетика). Қазіргі заманғы фонологияның негізін қалаушы - Иван (Ян) Александрович Баудуин де Куртенай, Ресейде жұмыс істеген поляк ғалымы. Николай Сергеевич Трубецкой, Роман Осипович Якобсон, Лев Владимирович Щерба, Аврам Ноам Хомский, Моррис Халле де фонологияның дамуына елеулі үлес қосты. Праслвян тіліндегі мына сөзден бастау алады деген пікір бар: *рrоti (*preti), ол өз кезегінде ерекше дами отырып, басқа да сөздердің қатарында көне орыс тілінің мына сөзден бастау алады деген тұжырым бар: противъ, противу, ст.-слав. противъ, противѫ (көне грек тілінің πρός), укарин тілінің про́ти, проти́в, беларус тілінің: про́цi, прэ̀цi, болгар тілінің: проти́в, сербі мен хорват тілінің: про̏ти̑в, сонымен қатар, өз кегегінде дами келе: про̏ħу «напротив, против» (Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: *противу), словен тілінің: prọ̑ti, үстеу формасында қалыптасып: «навстречу», pròti «по направлению к», protivo, үстеу формасында қалыптасып:, чех тілінің: proti, protiv, словак тілінің: proti, поляк тілінің: przeciw, жоғарғы луганск тілінің: přećiwo, төменгі луганск тілінің: Pśeśiwo. Сөз бастауын мына етістіктен алды деген ғылыми мәлімет бізге дейін жеткен: расположить, рас- + по- + -ложить, Өзге де сөздермен қатар праславян тілінің сөзінен шықты деген ғылыми мәлімет бізге дейін жеткен: *ložiti, ол әрі қарай біртіндер шіркеу славян тіліндегі ложити, ложѫ, украин тілінің ложи́ти, сербі әрі хорват тіліндегі поло̀жити, словен тіліндегі iz-ložíti «выгрузить», чех тіліндегі -ložiti, поляк тіліндегі łożyć, жоғарғы луганск тілінің: ɫožić. Кауз. лежать; орта ғасырдағы гот тілінің lagjan, көне исландия елінің leggia «класть», және ол өз кезегінде дами келе көне неміс тілінің leggan сөзі арқылы осы қалыпқа келді деген тұжырым жеткілікті. 2. Әзірбайжан: dolayı fonoloji təzad 3. Қырғыз: кыйыр фонологиялык карама-каршылык 4. Өзбек: bilvosita fonologik kontrast 5. Түрік: dolaylı fonolojik kontrast 6. Ағылшын: indirect phonological contrast 7. Испан: contraste fonológico indirecto 8. Неміс: indirekter phonologischer Kontrast 9. Француз: contraste phonologique indirect 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жанама сөзі жеке түрлі формада тұрып 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жанама нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде он бір рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жанама нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде он рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жанама мағынадағы сөз ретінде 1 рет қолданылған 11. Ұсыныстар: косвенное фонологическое противопоставление - жанама фонологиялық қарама-қайшылық Ұсынылатын нұсқасы: косвенное фонологическое противопоставление - жанама фонологиялық қарама-қайшылық Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Жоғарыда аталған ерекшелік тек қос сөзге ғана емес, сол секілді еркін тіркестерге де қатысты. Фонологиялық пен жанама сөздерінің ішінен басыңқы/бағыныңқысын табу қиынға соқпайды. Сондықтан, орыс тілінен тура аударылуы салдарынан кеткен қателікті жоямыз. Противопоставление – қарама-қарсылық, ал противоречие - қарама-қайшылық. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: косвенное фонологическое противопоставление - жанама фонологиялық қарама-қайшылық. | +6 |
43. | косвенно-переходные глаголы | жанама сабақты етістіктер | косвенно-переходные глаголыжанама сабақты етістіктерСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөзіміз шіркеу славян тілінен бастауалады: косвенъ; косой сын есімімен тығыз байланысты. Славян тіліндегі келесі сөзден бастау алады: коса́ II; ср.: украйн тілінің ко́сий, сербі әрі хорват тілінің ко̏с, чех тілінің kosý, поляк тілінің kоsу. Осы сөзге жанама болса да байланысы бар (көне үнді тіліндегі мына сāраs «дуга» сөзбен, және швед тілінің, норвегия тілінің hasp «железная скоба», нидерланды тілінің hеsре «тазобедренный сустав», грек тілінің καμψός «изогнутый» сөздерімен байланыстыру жаңсақ пікір дегенді тілші ғалымдар әлі де болса ұстанады). Осы ретке косо́й «черт» табу, эвфемизм атауы ретіндегі, ку́цый сөзінің орнына қолдану тәртібінен де аулақ болу керек пе деп санаймыз. «Ауыспалы» сөзінің мағынасы. ӨТКІЗУ, -тік, -тік және (ашық.) Өткізу, -ші, -ші. 1. смст-ке баруға арналған. Өтпелі туннель. Өтпелі көпір. 2. Алтыншы сыныптан жетінші сыныпқа ауысу емтихандары аяқталды. Ауыспалы, лингвистикада етістіктің қасиеті, ол тікелей толықтыруды жалғау мүмкіндігінен тұрады. Бұл ұғым валенттілік ұғымына жақын. Әдеттегідей, грамматика өтпелі етістіктерге қарама-қайшы келеді (мысалы, лақтыру, поцелу, сатып алу), ол тікелей толықтыратын, интенсивті (мысалы, бақылау, жүру, ұйықтау) тіркейтін, мүмкін емес. Шындығында, көптеген тілдерде, соның ішінде орыс тілінде, бұл категория неғұрлым кең: кейбір мағыналары бар етістіктер бар; бірнеше тікелей толықтыруы мүмкін етістіктер де бар. Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *golgolъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің глаголъ (греч. ῥῆμα), орыс тілінің глагол (Шіркеу слаян тілінің сөзінен мына сөздің орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: орыс тілінің *гологол), чех тілінің hlahol «звон, гомон», hlaholit «звучать». Зат есіммен туыстас қос түбірлі сөздің орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: голос және орта ғасыр ирландия тілінің сөзі орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: gall «слава; лебедь», кимрск. galw «звать», және орта ғасыр ирланд тілінен бастау алған сөзіміз: kalla «звать, петь», неміс тілінің мына kalzen, kelzen «болтать, хвастать»сөзімен салыстырамыз. 2. Әзірбайжан: dolayı keçid felləri 3. Қырғыз: кыйыр өтмө этиштер 4. Өзбек: bilvosita o``tish fe``llari 5. Түрік: dolaylı geçişli fiiller 6. Ағылшын: indirect transitive verbs 7. Испан: verbos transitivos indirectos 8. Неміс: indirekte transitive Verben 9. Француз: verbes transitifs indirects 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жанама сөзі жеке түрлі формада тұрып 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жанама нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде он бір рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жанама нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде он рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жанама мағынадағы сөз ретінде 1 рет қолданылған Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтпелі-переходный түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында өтпелі-переходный нұсқасында түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында өтпелі-переходный нұсқасында 2 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: косвенно-переходные глаголы - жанама сабақты етістіктер Ұсынылатын нұсқасы: косвенно-переходные глаголы - жанама сабақты етістіктер Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Жоғарыда аталған ерекшелік тек қос сөзге ғана емес, сол секілді еркін тіркестерге де қатысты. Сабақты мен жанама сөздерінің ішінен басыңқы/бағыныңқысын табу қиынға соқпайды. Сондықтан, орыс тілінен тура аударылуы салдарынан кеткен қателікті жоямыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: косвенно-переходные глаголы –жанама сабақты етістіктер. | +4 |
44. | краткий терминологический словарь | қысқаша терминологиялық сөздік | краткий терминологический словарьқысқаша терминологиялық сөздікСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Короткий сөзінің пайда болуы туралы Г. А. Крыловтың этимологиялық онлайн-сөздігінде коро́ткий есімдігінің салыстырмалы дәрежесіндегі нұсқасы ретінде ұсынады: коро́че, ко́ро́ток, коротка́, ко́ро́тко, украйн тілінің коро́ткий, белорус тілінің корото́к, шіркеу славян тілінің кратъкъ βραχύς, болгар тілінің кра́тък, сербі мен хорват тілінің кра́так, словен тілінің krátǝk, чех тілінің krátký, словен тілінің krátky, поляк тілінің krótki, жоғары луганск тілінің krótki, төменгі луганск тілінің krotki сөздерінің туындауына себепкер болған. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: существительного слово, далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *slovo, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: слово (род. п. словесе; др.-греч. λόγος, ῥῆμα), орыс тіліндегі мына сөз:, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: слово, белор. слово, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: слово, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: слово «буква», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: slovô (род. п. -esа) «прощание», slóvo (род. п. -а) «буква, слово», slòv (род. п. slóvа) «зов, имя», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: slovo «слово», sloveso «глагол», словацк. slovo «слово», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: słowo, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н.-луж. słowo «слово», полабск. slüvǘ (связано чередованием гласных со слава, слыть). Праслав. *slovo (основа на -еs-) родственно латышск. slava, slave «молва; репутация; похвала, слава», вост.-лит. šla͂ve ж. «честь, почесть, слава», šla͂vinti «славить, почитать», др.-инд. çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авест. sravah- «слово, учение, изречение», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: κλέος «слава», др.-ирл. clú «слава». 2. Әзірбайжан: qısa lüğət 3. Қырғыз: кыска лексика 4. Өзбек: qisqa lug``at 5. Түрік: kısa kelime hazinesi 6. Ағылшын: short vocabulary 7. Испан: vocabulario corto 8. Неміс: kurzer Wortschatz 9. Француз: vocabulaire court 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: краткий терминологический словарь - қысқаша терминологиялық сөздік Ұсынылатын нұсқасы: краткий терминологический словарь - қысқаша терминологиялық сөздік Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: краткий терминологический словарь – қысқаша терминологиялық сөздік | +5 |
45. | критерии отбора терминов | терминдерді іріктеу критериі | критерии отбора терминовтерминдерді іріктеу критериіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тіліндегі Kriterium сөзінен туындаған, одан әрі дами келе көне грек тіліндегі κριτήριον «средство для суждения, решения; место суда», одан әрі дами келе көне грек тілінің κριτής «судья» сөзінің пайда болуына негіз болған деген ғылыми тұжырым бар. Критерийлер (басқа грекше: κριτήριον - айыра білу, шешім шығару құралы, өлшем) - талаптардың (өлшемнің) сәйкестігін бағалау үшін шешім қабылдаудың белгісі, негізі, ережесі. Білімділік шындық критерийлеріне ерекше назар аударылады. Шындықтың логикалық (формальды) және эмпирикалық (эксперименталды) критерийлерін ажыратыңыз. Логикалық заңдар шындықтың ресми критерийі ретінде қызмет етеді: қарама-қайшылық жоқ барлық нәрсе қисынды түрде дұрыс. Шындықтың эмпирикалық критерийі - бұл білімнің эксперименттік мәліметтерге сәйкестігі, мысалы: «объектінің жарамдылығы критерийі», «объектінің артықшылығы критерийі», «нәтижелердің сенімділігі критерийі», «сынақтардың жеткіліктілік өлшемі». Әр түрлі философиялық мектептер ашқан ақиқат өлшемдері туралы мәселе білім теориясы немесе эпистемологиямен байланысты. Квалиметриядағы критерий - бұл оқу пәнінің қасиетін анықтайтын шарт. Таңдау - бір нәрсені, бір нәрсені немесе біреуін таңдау (таңдау) үшін етістегі әрекет. Іріктеу - бұл өмір сақталатын биологиялық құбылыс және жеке адамның берілген өмір сүру жағдайларына барынша бейімделген түрлерін жалғастыруға болады. Табиғи сұрыптау - эволюциялық процесс, нәтижесінде популяцияда максималды фитнеске бейім адамдар саны артады. Жасанды іріктеу дегеніміз - жануарлардың және өсімдіктердің экономикалық немесе сәндік жағынан құнды жеке тұлғаларының өзінен қажетті қасиеттері бар ұрпақтар алу үшін таңдауы. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. 2. Әзірбайжан: müddətli seçim meyarları 3. Қырғыз: мөөнөттүү тандоо критерийлери 4. Өзбек: muddatli tanlash mezonlari 5. Түрік: terim seçim kriterleri 6. Ағылшын: term selection criteria 7. Испан: criterio de selección de término 8. Неміс: Auswahlkriterien für Begriffe 9. Француз: critères de sélection des termes 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: критерии отбора терминов - терминдерді іріктеу өлшемдері Ұсынылатын нұсқасы: критерии отбора терминов - терминдерді іріктеу өлшемдері Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, критерий/өлшем/белгілер деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Терминді+іріктеу критериі немесе терминіріктеу критериі деген нұсқаның бірін таңдау керек деп санаймыз. Табыс септіктің жасырын түрін қолдану - қазақ тіл білімінде ертеден келе жатқан құбылыс. Өлшем сөзінің аудармасы ретінде – мера, мерило, измерение (математикалық), размер (әдеби), сонымен қатар критерий сөзінің аудармасы ретінде бірнеше нұсқада төртінші ретте ұсынылған. Әдеби термин ретінде өлшем/размер ретінде ұсынылғанын ескеріп критерий сөзін қалдыруды ұсынамыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: критерии отбора терминов – терминдерді іріктеу критериі. | -2 |
46. | критерии типов речи | сөйлеу түрлерінің критерийлері | критерии типов речисөйлеу түрлерінің критерийлеріСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тіліндегі Kriterium сөзінен туындаған, одан әрі дами келе көне грек тіліндегі κριτήριον «средство для суждения, решения; место суда», одан әрі дами келе көне грек тілінің κριτής «судья» сөзінің пайда болуына негіз болған деген ғылыми тұжырым бар. Критерийлер (басқа грекше: κριτήριον - айыра білу, шешім шығару құралы, өлшем) - талаптардың (өлшемнің) сәйкестігін бағалау үшін шешім қабылдаудың белгісі, негізі, ережесі. Білімділік шындық критерийлеріне ерекше назар аударылады. Шындықтың логикалық (формальды) және эмпирикалық (эксперименталды) критерийлерін ажыратыңыз. Логикалық заңдар шындықтың ресми критерийі ретінде қызмет етеді: қарама-қайшылық жоқ барлық нәрсе қисынды түрде дұрыс. Шындықтың эмпирикалық критерийі - бұл білімнің эксперименттік мәліметтерге сәйкестігі, мысалы: «объектінің жарамдылығы критерийі», «объектінің артықшылығы критерийі», «нәтижелердің сенімділігі критерийі», «сынақтардың жеткіліктілік өлшемі». Әр түрлі философиялық мектептер ашқан ақиқат өлшемдері туралы мәселе білім теориясы немесе эпистемологиямен байланысты. Квалиметриядағы критерий - бұл оқу пәнінің қасиетін анықтайтын шарт. Көне грек тілінің сөзінен туындаған: τύπος «удар, след, отпечаток», әрі қарай τύπτω «бить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *taup-, *staup- «бить, топтать». Орыс тілінің тип — впервые в знач. «Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: ображение» (Ф. Прокопович), заимств. через французское tуре «оттиск, прообраз, тип». 2. Әзірбайжан: nitq tipi meyarları 3. Қырғыз: сүйлөө түрүнүн критерийлери 4. Өзбек: nutq turining mezonlari 5. Түрік: konuşma türü ölçütleri 6. Ағылшын: speech type criteria 7. Испан: criterios de tipo de discurso 8. Неміс: Kriterien für den Sprachtyp 9. Француз: critères de type de parole 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 35 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлем тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 46 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлеу тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Сөйлеу құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлеу нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сөйлеу рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлеу нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: критерии типов речи - сөйлеу түрлерінің критерийлері Ұсынылатын нұсқасы: критерии типов речи - сөйлеу түрлерінің критерийлері Термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, критерий/өлшем/белгілер деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: критерии типов речи – сөйлеу түрлерінің критерийлері. | -2 |
47. | критерии художественности | көркемдік белгілері | критерии художественностикөркемдік белгілеріСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тіліндегі Kriterium сөзінен туындаған, одан әрі дами келе көне грек тіліндегі κριτήριον «средство для суждения, решения; место суда», одан әрі дами келе көне грек тілінің κριτής «судья» сөзінің пайда болуына негіз болған деген ғылыми тұжырым бар. Критерийлер (басқа грекше: κριτήριον - айыра білу, шешім шығару құралы, өлшем) - талаптардың (өлшемнің) сәйкестігін бағалау үшін шешім қабылдаудың белгісі, негізі, ережесі. Білімділік шындық критерийлеріне ерекше назар аударылады. Шындықтың логикалық (формальды) және эмпирикалық (эксперименталды) критерийлерін ажыратыңыз. Логикалық заңдар шындықтың ресми критерийі ретінде қызмет етеді: қарама-қайшылық жоқ барлық нәрсе қисынды түрде дұрыс. Шындықтың эмпирикалық критерийі - бұл білімнің эксперименттік мәліметтерге сәйкестігі, мысалы: «объектінің жарамдылығы критерийі», «объектінің артықшылығы критерийі», «нәтижелердің сенімділігі критерийі», «сынақтардың жеткіліктілік өлшемі». Әр түрлі философиялық мектептер ашқан ақиқат өлшемдері туралы мәселе білім теориясы немесе эпистемологиямен байланысты. Квалиметриядағы критерий - бұл оқу пәнінің қасиетін анықтайтын шарт. Художество деген және художник деген зат есімнен туындаған, әрі қарай көне орыс тіліндегі мына сөздің туындауына себепкер болған: худогъ «сведущий», художьство, көне славян тіліндегі мына сөздің пайда болуына да осы әрекет әсер етті: хѫдожьникъ (грек тілінің ἐπιστήμων), салыстырамыз: поляк тілінің chędogi «опрятный, чистый», chędożyć «чистить» пайда болған. Бастапқыда *хǫdоgъ, готика тілінен алынған -*handags «ловкий» (handus) «рука» осыған ұқсас (grēdags) «голодный»: (grēdus) «голод»; көне исландия тілімен салыстарыамыз: hǫndugr «крепкий», готика тілінің (handugs) «мудрый» сөзінің пайда болуына түрткі болғанын ғалымдар жазып жүр. 2. Әзірбайжан: sənətkarlıq meyarları 3. Қырғыз: чеберчилик критерийлери 4. Өзбек: badiiylik mezonlari 5. Түрік: sanat için kriterler 6. Ағылшын: criteria for artistry 7. Испан: criterios para el arte 8. Неміс: Kriterien für die Kunst 9. Француз: critères pour l``art 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) белгі мағынасындағы сөз ретінде сексен тоғыз рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында белгі сөзі жеке түрлі формада тұрып жетпіс үш рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: критерии художественности - көркемдік белгілері Ұсынылатын нұсқасы: критерии художественности - көркемдік белгілері Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, критерий/өлшем/белгілер деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Художественность сөзімен тіркескен қазақ тіліндегі белгі/нің аударма нұсқаларын қарайтын болсақ: знак, метка; обозначение; отметина; пометка; признак; примета; симптом; сигнал, след; опечаток сөздері кездеседі, ал критерий деген жанама болса да аударылған нұсқасы еш кездеспейді. Сондықтан аудару кезінде сарапшының қандай қағидатқа сүйенгені түсініксіз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: критерии художественности - көркемдік белгілері. | -4 |
48. | лексемная дублетность глаголов | етістіктердің лексемді жарыспалылығы | лексемная дублетность глаголоветістіктердің лексемді жарыспалылығыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексема ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. Лингвистикалық дубль, сондай-ақ тілдік дубль немесе жай дубль (француз тілінен алынған дубль немесе қосарланған қосымшадан) - тіл білімінде дублеттер деп бірдей немесе жақын, бірдей этимологиялық негізмен байланысты лексикалық бірліктер мен бірліктер тобы түсініледі. бірақ эволюциялық даму процесінде семантикалық және/немесе стилистикалық тұрғыдан сараланған. Сондай-ақ, керісінше, қосарланған сөздер фонетикалық, морфологиялық немесе синтаксистік тұрғыдан ерекшеленетін сөздер (немесе тіркесімдер) деп аталады, бірақ олар толығымен ұқсас мағыналарға ие: торог - сүзбе, тас - тас, шай (шыныаяқ) - шай, ғылымға адалдық - ғылымға берілгендік. 2. Әзірбайжан: fellərin leksik ikiqatlığı 3. Қырғыз: этиштердин лексикалык дублети 4. Өзбек: fe``llarning leksik dublasi 5. Түрік: sözcüklerin fiil çiftleri 6. Ағылшын: lexical doublet of verbs 7. Испан: doblete léxico de verbos 8. Неміс: lexikalisches Dublett von Verben 9. Француз: doublet lexical de verbes 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: лексемная дублетность глаголов - етістіктердің лексемді жарыспалылығы Ұсынылатын нұсқасы: лексемная дублетность глаголов - етістіктердің лексемді жарыспалылығы Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қазақ тіл білімінде сусымалы, өлшенетін тағам, су атаулары ешқашан көптік мағынада жазылмайды деген ереже барын білеміз. Ескерту ретінде тауар, тауарлық белгі атауларында көптік жалғау жазылуға рұқсат етілгені тағы да бар. Мәселен, сусулар деп қолданбаймыз, тек белгілі қолданыста су/лар/ың тіптен дәмді екен деген секілді, ауызекі формалы қолданыста, сонымен қатар жоғарыда атап өткендей тауар не тауарлық белгіде рұқсат етілген: «Көкшетау минералдық сулары» және т.с.с.. Сонымен бірге келсін келмесін барлық сөзді көптік мағынада қолдана бермеу жөн деп санаймыз. Предметы/средства/құрал/дар, системы/жүйе/лер, деньги/ақша/лар деген секілді көптеген сөзді көптік формада беру артық деп санаймыз. Қажет болған жағдайда тілшілерді осы мәселеге қатысты арнайы жинап, ойды ортаға салып, түрлі ұсыныс жасау арқылы сөздер тізімін бекітуге ұсынуға да болады деп ойлаймыз. Кез келген мәселенің анық-қанығына жету үшін бірталай уақыттың керектігі даусыз, осы ұсынысты келісуге шығарып, мофолог тілшілер ойын көріп, уақыт оздырып тағы қарастыру қажет деген ұсынысымыз бар. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: лексемная дублетность глаголов - етістіктердің лексемді жарыспалылығы | +6 |
49. | лексемные расхождения между языками | тілдер арасындағы лексемді айырмашылық | лексемные расхождения между языкамитілдер арасындағы лексемді айырмашылықСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексама ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *ęzykъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ, көне славян тілінің ѩзꙑкъ (көне грек тілінің γλώσσα, ἔθνος), орыс тілінің язык, украин тілінің язик, белорус тілінің язык, болгар тілінің език, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jeзик (жатыс септігінің мн. jе̏зи̑ка), диал. jа̀зик, словен тілінің jézik, чех тілінің , словак тілінің jazyk, поляк тілінің język, жоғарғы луганс тілінің jazyk, төменгі луганс тілінің jězyk, полабск. jǫzĕk. Праслав. *ęzykъ — расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, ол өз кезегінде көне прус тілінің мына сөзімен туыстас деген пікір бар: insuwis «язык», лит. liežùvis (бұнда l- от liẽžti «лизать»), көне латын тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: tuggô «язык», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: zunga, тохар. А käntu «язык» *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-. Фонетикалық қатысы бар деген ғалымдар тұжырымымен келісу қиынға соғады: көне үнді тілінің jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, авест. hizvā, hizū- — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Бұл жерден тілдік табу (тегерім) әрекетінің бары байқалады. Көне славян тілінің , шіркеу славян тілінің мына сөзінен әрі қарай дамыған деген пікірге қосылуға болады: «народ» осы сөздің латын тіліндегі сөздің калькасы деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. linguа «народ», ол өз кезегінде француз тіліндегі сөзден қалыптасқан деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. Languedoc — Оңтүстік Франциядағы облыс атауын білдіреді. Осы орайда айта кететін бір қызық жәйт, көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ «переводчик, лазутчик» деген мағынасын білдіреді деген де қызықты деректер де кездеседі. 2. Әзірбайжан: dillər arasındakı leksik fərqlər 3. Қырғыз: тилдердин лексикалык айырмачылыктары 4. Өзбек: tillar orasidagi leksik farqlar 5. Түрік: diller arasındaki sözcüksel farklılıklar 6. Ағылшын: lexical differences between languages 7. Испан: diferencias léxicas entre idiomas 8. Неміс: lexikalische Unterschiede zwischen Sprachen 9. Француз: différences lexicales entre les langues 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тіл мағынасындағы сөз ретінде жиырма бір рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында тіл сөзі жеке түрлі формада тұрып жетпіс он бір рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тіл нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде он бес рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тіл мағынадағы сөз ретінде бірнеше сөзбен тіркесіп, жеке тұрып жүз екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) тіл нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде төрт рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: лексемные расхождения между языками - тілдер арасындағы лексемді айырмашылық Ұсынылатын нұсқасы: лексемные расхождения между языками - тілдер арасындағы лексемді айырмашылық Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қазақ тіл білімінде сусымалы, өлшенетін тағам, су атаулары ешқашан көптік мағынада жазылмайды деген ереже барын білеміз. Ескерту ретінде тауар, тауарлық белгі атауларында көптік жалғау жазылуға рұқсат етілгені тағы да бар. Мәселен, сусулар деп қолданбаймыз, тек белгілі қолданыста су/лар/ың тіптен дәмді екен деген секілді, ауызекі формалы қолданыста, сонымен қатар жоғарыда атап өткендей тауар не тауарлық белгіде рұқсат етілген: «Көкшетау минералдық сулары» және т.с.с.. Сонымен бірге келсін келмесін барлық сөзді көптік мағынада қолдана бермеу жөн деп санаймыз. Предметы/средства/құрал/дар, системы/жүйе/лер, деньги/ақша/лар деген секілді көптеген сөзді көптік формада беру артық деп санаймыз. Қажет болған жағдайда тілшілерді осы мәселеге қатысты арнайы жинап, ойды ортаға салып, түрлі ұсыныс жасау арқылы сөздер тізімін бекітуге ұсынуға да болады деп ойлаймыз. Кез келген мәселенің анық-қанығына жету үшін бірталай уақыттың керектігі даусыз, осы ұсынысты келісуге шығарып, мофолог тілшілер ойын көріп, уақыт оздырып тағы қарастыру қажет деген ұсынысымыз бар. Тіл сөзін қазақ тіл білімінде жеке әрі көпше формада беру реті бар, әрине. Алайда аталмыш мысалда тіл/ді тілдер нұсқасында беру артық. Біріншіден, үнемдеу заңдылығын бұзады, екіншіден, тіл сөзінің бойында көптік мағына онсыз да бар екені түсінікті. Осы мысалда тілдер нұсқасын қалдыру керек деп есептейміз. Кемі екі тіл арасындағы айырмашылық туралы мәлімет болғандықтан, көптік формада қалдыру заңдылық. Дегенмен тіл/аралық деген нұсқаны ұсынғандықтан, межъязычный/между языками аудармасы ретінде алып, ұсынып отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: лексемные расхождения между языками – тілдер арасындағы лексемді айырмашылық | +5 |
50. | лексемный терминоэлемент | лексемді терминбөлшек | лексемный терминоэлементлексемді терминбөлшекСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексама ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:лат. elementum «первичная материя, стихия; первоначало» (предположительно от LMN — начальных букв второго ряда лат. алфавита). Орыс тілінің элеме́нт сөзі неіс тілінің Еlеmеnt сөзінен туындаған. 2. Әзірбайжан: ayələr 3. Қырғыз: leksemny terminoelements 4. Өзбек: tokenlar 5. Түрік: leksemny terminoelements 6. Ағылшын: tokens 7. Испан: fichas 8. Неміс: Token 9. Француз: jetons 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: лексемный терминоэлемент - лексемді терминбөлшек Ұсынылатын нұсқасы: лексемный терминоэлемент - лексемді терминбөлшек Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. лексемный терминоэлемент - лексемді терминбөлшек | +3 |
51. | лексикализованный | лексикаланған | лексикализованныйлексикаланғанСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексама ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. 2. Әзірбайжан: leksikləşdirilmişdir 3. Қырғыз: lexicalized 4. Өзбек: leksiklashtirilgan 5. Түрік: sözcüklere 6. Ағылшын: lexicalized 7. Испан: lexicalizado 8. Неміс: lexikalisiert 9. Француз: lexicalisé 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: лексикализованный - лексикаланған Ұсынылатын нұсқасы: лексикализованный – лексикаланған Мысалда орыс тілінің аудармасы ретінде лексикаланған сөзінің нұсқасына екі түрлі сөз берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, лексикализованный/лексикалистическая деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Талдауға алынған лексикализованный – лексикаланған тек лексикализован сөзінің аудармасы ретінде танылады. Орыс тіліндегі нұсқаны аудару үшін ырықсыз етістің жұрнағын сынамалау арқылы аталмыш сөздің аудармасы ретінде ұсынамыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: лексикализованный – лексикаланған. | +6 |
52. | лексикалистическая гипотеза | лексикаланған жорамал | лексикалистическая гипотезалексикаланған жорамалСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексама ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. Гипотеза (басқа грекше: ass «болжам» ὑπό «төменнен, астындағы» + θέσις «тезис») - болжам немесе болжам: дәлелдемені қажет етпейтін постулаттар туралы аксиомалардан айырмашылығы бар болжам. Егер гипотеза ғылыми әдіске сәйкес, егер бұл гипотезада қамтылған фактілерді түсіндірсе, ғылыми деп саналады; қисынды емес; түбегейлі теріске шығарылады, яғни оны сыни эксперимент арқылы тексеруге болады; бұрын белгіленген заңдарға қайшы келмеуі; мүмкін құбылыстардың кең ауқымына қатысты. Ол сонымен бірге зерттелетін құбылыстардың қасиеттері мен себептерін нақтылау үшін алға қойылған негізделген болжамды білдіретін білімді дамыту нысаны ретінде анықталуы мүмкін. Әдетте, гипотеза оны растайтын бірқатар бақылаулардың негізінде келтірілген (мысалдар), сондықтан ол орынды болып көрінеді. Кейін гипотеза оны дәлелденген фактке айналдыру арқылы (теореманы, теорияны қараңыз) немесе теріске шығарады (мысалы, қарсы мысалды көрсетіп), оны жалған мәлімдемелер санатына аударады. Дәлелденбеген және расталмаған болжам ашық мәселе деп аталады. Бұл тұжырым, негізде салынған нәрсенің жоғары ықтималдығы туралы (бірнеше бақылаулар мен белгілі үлгілердің тізімі түрінде) тұжырым. 2. Әзірбайжан: leksikistik fərziyyə 3. Қырғыз: лексикалык гипотеза 4. Өзбек: leksikistik faraz 5. Түрік: sözlükbilimsel hipotez 6. Ағылшын: lexicistic hypothesis 7. Испан: hipótesis lexicista 8. Неміс: lexikistische Hypothese 9. Француз: hypothèse lexiciste 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: лексикалистическая гипотеза - лексикаланған жорамал Ұсынылатын нұсқасы: лексикалистическая гипотеза - лексикаланған жорамал Мысалда орыс тілінің аудармасы ретінде лексикаланған сөзінің нұсқасына екі түрлі сөз берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, лексикализованный/лексикалистическая деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Талданған мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Талдауға алынған лексикализованный – лексикаланған тек лексикализован сөзінің аудармасы ретінде танылады. Орыс тіліндегі нұсқаны аудару үшін ырықсыз етістің жұрнағын сынамалау арқылы аталмыш сөздің аудармасы ретінде ұсынамыз. Ал лексикалиптический/дің аудармасы ретінде де лексика/лан/ған есімшесін ала алмаймыз, себебі сөздің мағынасын аша алмайды. Сондықтан лексика/лис/ти/чес/кая – лексика/лан/ған деп аударылуы тиіс. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: лексикалистическая гипотеза – лексикаланған жорамал. | +3 |
53. | лексико-грамматическая структура высказывания | сөйленімнің лексика-грамматикалық құрылымы | лексико-грамматическая структура высказываниясөйленімнің лексика-грамматикалық құрылымыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексама ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:лат. grammatica «учение о словесности», әрі қарай көне грек тілінің γραμματική «словесность, грамматика», әрі қарай γραμμή «черта, линия, грамота», Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: γράφω «пишу, рисую, описываю», әрі қарай праиндоевр. *gerbh- «царапать» (салыстырамыз:: орыс тілінің жребий, латышск. gripsta «царапина», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: kerban «вырезать», неміс тілінің Kerbe «насечка», ағылшын тілінің carve «вырезать», көне грек тілінің γράφω «писать») сөзінен шыққан деген ғылыми дерек бар. латын тілінің structūra «строение» «устройство» сөзінен туындаған; «связь или расположение составных частей» деген мағынаны білдіреді. Сөз өз бастауын мына етістіктен алады:высказать (высказывать), Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: вы- + сказать, көне славян тілінің *kazati (sę), өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің казати, кажѫ (көне грек тілінің δεικνύναι, λέγειν), орыс тілінің казать, украин тілінің казати «говорить», болгар тілінің ка́жа, ка́звам «говорю», әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: ка́зати, ка̑же̑м «сказать», словен тілінің kázati, kâžem «показывать», чех тілінің kázat «читать проповедь, наставлять; показывать, приказывать», поляк тілінің kazać, każę «читать проповедь, приказывать», жоғарғы луганс тілінің kazać «показывать, называть», төменгі луганс тілінің kazaś. Вероятно предположение о чередовании индоевр. ǵ и ḱ в конце к. (салыстырамыз: греч. δίκη «предначертание, указание»; δεῖγμα «доказательство» и т. д.) и родстве с көне үнді тілінің kā́c̨atē «появляется, блистает, светит», ākāc̨ya «увидел», авест. ākasat̃ «увидел», нов.-перс. āgāh «сведущий», далее: көне үнді тілінің cáṣṭē «появляется, видит», саkṣаs салыстырамыз: р. «блеск, сияние, лицо», авест. čašāite «учит, наставляет», салыстырамыз:-перс. čāšītаn «учить», греч. τέκμαρ «знак». 2. Әзірбайжан: lüğət 3. Қырғыз: лексикалык жана грамматикалык түзүлүшү отчеттуулук 4. Өзбек: lug``at 5. Түрік: sözcüksel ve dilbilgisel ifadeleri yapısı 6. Ағылшын: vocabulary 7. Испан: vocabulario 8. Неміс: Wortschatz 9. Француз: vocabulaire 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлеу нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін құрылым тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасында бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ құрылым нұсқасында бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 35 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлем тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 46 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 35 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлем нұсқасында 103 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: лексико-грамматическая структура высказывания - сөйленімнің лексика-грамматикалық қүрылымы Ұсынылатын нұсқасы: лексико-грамматическая структура высказывания - сөйленімнің лексика-грамматикалық құрылымы Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Сөйленімнің лексика-грамматикалық құрылымы тіркесінде грамматикалық олқылық кетіп қалған. Жалпы осындай қателік көп жағдайда ү/ұ дыбыстарының алмасып қолданылуына орай туындаған. Ғаріп қатесін болдырмау үшін алдағы уақытта сөздік, жалпы түрлі кітап түзушілерге ескерту керек деп санаймыз. Ендігі мәселе матаса байланысқа тіркестегі ілік септік жалғауының түсірілуі болмақ, біздің талдаудағы түйдекті тіркесті мейлінше «жеңілдету» мақсатында түсіруді басшылыққа алса болады деп санаймыз. Лексико-граммтический/ге теліп, лексика/грамматикалық деп беруге еш негіз жоқ, себебі ол, біз жоғарыда айтып өткендей, қысқарған формада ұсынылған, оны қазақ тілінің заңдылығын кереғар қысқа нұсқада беру оңтайсыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: лексико-грамматическая структура высказывания - сөйленімнің лексика-грамматикалық құрылымы | +6 |
54. | лексико-образовательный архаизм | лексика-жасалымдық көнерген сөз | лексико-образовательный архаизмлексика-жасалымдық көнерген сөзСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексама ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:орыс тілінің шіркеу салвян тілінің образованиѥ, көне славян тілінің действия на -аньйе (*образованьйе) етістігі. *образовати «создавать образ, образы», Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: водного глаг. на -овати көне славян тілінің оb- + rаzъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің, көне славян тілінің образъ (көне грек тілінің εἰκών, τύπος, μορφή), орыс тілінің , украин тілінің о́браз, белорус тілінің во́браз, болгар тілінің о́браз «лицо, щека», әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: образ — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, словен тілінің obràz (жатыс септігінің -áza), чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің оbrаz «Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: ображение, картина; образ; икона», жоғарғы луганс тілінің wobraz, төменгі луганс тілінің hobraz. XIX ғасырда неміс тілінің Bildung сөзінің калькасы ретінде орыс тілінде пайдаланыла бастады. Көнерген сөздер. Бұған ескі әдебиеттерде кездесетін, қазіргі кезде жиі қолданылмайтын сөздер, сөз тіркестері жатады. Архаизм көркем әдебиетте белгілі бір стильдік мақсат үшін жұмсалады. Әуезов «Тіл және әдебиет мәселесі» деген мақаласында өзбек, татар, араб, Иран тілдерінен енген көне сөздерден қашудың жөні жоқ екенін ескертеді. Мысалы, «Жамбыл» сөзінің шығу тегін білмегендіктен, Жамбыл ақынның есімін таумен шатастырады. Ал өзбек тілінде «Жамбыл» - гүлдің аты, «мартук» атауы - «мартүк» деген шөптің атынан шыққанын тілге тиек еткен. Лексика-сөзтудырушы архаизм - бұрынғы мағынасын сақтаған, бірақ сөз жасау құрамы өзгерген сөз. Стилистикада архаизмдер төмендегі жағдайда колданылады: (а) Сол дәуір тарихын әсірелеу үшін (әдетте тарихи романдарда); (ә) Сөйлеу кезінде сөзге салтанатталық, қобалжытарлықтай әсер беру үшін, өленде, шешендік айтыстарда, (публщистикалық жанрларда қолданалады); (б) иронияда, сықақта, әжуалағанда күлкі шақыру (фельетон, памфлеттерде), (в) кейіпкерге сөздік сипаттама беру үшін (мысалы, діндарлық дәрежесі бар кісіпер). Лексика-фонетикалық архаизм - бұрынғы мағынасын сақтаған, бірақ дыбыстық құрамы өзгерген сөз (орыс. глад - голод, зерцало - зеркало, гистория - история, пиит - поэт). Лексикалық архаизмдер - қазіргі таңдағы тілде синонимі бар көнерген сөз (қаз. уәзір - хатшы). Семантикалық архаизмдер - қазіргі тілде сақталған, бірақ көнерген мағынасында қолданылатын сөз. 2. Әзірбайжан: leksik və tədris arxaizmi 3. Қырғыз: лексикалык жана тарбиялык архаизм 4. Өзбек: leksik va ma``rifiy arxaizm 5. Түрік: sözcüksel ve eğitimsel arkizm 6. Ағылшын: lexical and educational archaism 7. Испан: arcaísmo léxico y educativo 8. Неміс: lexikalischer und pädagogischer Archaismus 9. Француз: archaïsme lexical et éducatif 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөз нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 23 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөз нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөз мағынадағы сөз ретінде 11 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сөз рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөз мағынасындағы сөз ретінде 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: лексико-образовательный архаизм - лексика-жасалымдық көнерген сөз Ұсынылатын нұсқасы: лексико-образовательный архаизм - лексика-жасалымдық көнерген сөз Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Көне/р/ген сөз тіркесінің аудармасы архаизм сөзінің баламасы орнына көнесөз біріккен сөзін ұсынуға болады. Көнесөз устаревшее слово/ның баламасы ретінде жұмсалады дейтін пікір болуы мүмкін, дегенмен термин ретінде архаизм/көнерген сөз нұсқасы ұтымды деген ойдамыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: лексико-образовательный архаизм – лексика-жасалымдық көнерген сөз. | +5 |
55. | лексико-падежная грамматика | лексика-септік грамматикасы | лексико-падежная грамматикалексика-септік грамматикасыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексама ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. Септік жалғаулары (орыс. Падежные окончания) арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Мысалы: Еңбектен еңбек шығады, еңбек туады, Еңбекті еңбек ақтап, еңбек жуады. Еңбек етіп күшті туған ерлер Еңбекке ерте тұра бекін буады. Еңбекте еңбек еткен ерлерім бар, Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар, Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында, Еңбекпен ерік алатын жерлерім бар (И. Б.). Бұл мысалда 13 мәртебе ұшырасатын еңбек сөзі түрлі-түрлі қосымшалар қосылып, әр алуан формада қолданылып тұр. Егер жетінші жолдың басындағы еңбегім дегеннен басқаларының қосымшаларын алып тастасақ, сөйлемдегі сөздердің байланысы бұзылып не қиыспай қалады, не сөйлемдердің мағыналары өзгеріп кетеді. Бұл қосымшалар сөйлемдегі сөздерді бірі-бірімен жалғастырып, септестіріп тұр. Осындай қосымшаларды септік жалғаулары дейміз. Сөздердің жалғауларды қабылдап өзгерту жүйесін сөздердің септелуі деп немесе септеу деп атайды. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:лат. grammatica «учение о словесности», әрі қарай көне грек тілінің γραμματική «словесность, грамматика», әрі қарай γραμμή «черта, линия, грамота», Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: γράφω «пишу, рисую, описываю», әрі қарай праиндоевр. *gerbh- «царапать» (салыстырамыз:: орыс тілінің жребий, латышск. gripsta «царапина», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: kerban «вырезать», неміс тілінің Kerbe «насечка», ағылшын тілінің carve «вырезать», көне грек тілінің γράφω «писать») сөзінен шыққан деген ғылыми дерек бар. 2. Әзірбайжан: leksik hal qrammatikası 3. Қырғыз: лексикалык кейс грамматикасы 4. Өзбек: leksik case grammatikasi 5. Түрік: sözcüksel dilbilgisi 6. Ағылшын: lexical case grammar 7. Испан: gramática del caso léxico 8. Неміс: lexikalische Fallgrammatik 9. Француз: grammaire de cas lexicale 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: лексико-падежная грамматика - лексика-септік грамматикасы Ұсынылатын нұсқасы: лексико-падежная грамматика - лексика-септік грамматикасы Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Падежный сөзінің аудармасы ретінде ұсынылған септік сөзі мағынаны толық аша алмайды. Себебі септік - падеж сөзінің аудармасы. Ал падеж/ный/дың аудармасы септік/тік болуы тиіс. Қазіргі тілдік қолданыста аса көп назарға іліне бермейтін тағы бір мәселе бар: ол тәуелдік форманы, матасқан тіркесті бұрыс қолдану. Мәселен, книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдары деген тіркесті аудару кезінде құралдар сөзін құралдар/ы тәуелдік формада қате қолданған. Аталмыш қолданыстағы мои/твои/его книжно-письменные средства деген мәселе емес, просто средства деген мағынада қолданылған, ал ол қазақ тіліне аударылған кезде его книжно-письменные средства/ның баламасы ретінде берілген. Дұрысында книжно-письменные средства – кітаби жазба құралдар болып аударылуы керек. Осы мәселе кез келген қала көшесіндегі маңдайшада молынан кездеседі. Ол ҚР Заңына сай қазақша атауы бірінші орында тұруы керек дегеннен кеткен олқылық. Мәселен, дүкені Мөлдір магазин. Ол енді бөлек мәселе, әрине. Дегенмен, аудару кезінде осы секілді қателік жиі кездеседі. Осы қағидаға сай грамматика/сы емес, грамматика күйінде қалуы тиіс. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: лексико-падежная грамматика – лексика-септік грамматика. | +5 |
56. | лексико-семантическая ассимиляция терминов | терминдердің лексика-семантикалық игерілуі | лексико-семантическая ассимиляция терминовтерминдердің лексика-семантикалық игерілуіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тіл біліміндегі лексема (грек тілінен: λέξις - сөз, сөз тіркесі, сөйлеу) - сөз морфологиялық талдаудың дерексіз бірлігі ретінде. Бір сөздің әртүрлі парадигматикалық формалары (сөз формалары) бір лексемаға біріктірілген. Мысалы, сөздік, сөздік, сөздік дегеніміз - келісім бойынша лексема түрінде жазылатын бірдей белгінің формалары. Бірқатар тұжырымдамаларда лексемаға сөздің түрлі мағыналық нұсқалары қолданылады, олар контекстке байланысты (мысалы, заттың атауындағы және қандай да бір тұжырымға, ойға өткірлік немесе қызығушылық беретін мағынасы бойынша тұз). Токеннің ескірген мағынасы - байланысты сөздер тобы. Енді осы мағынада семантикалық өріс термині қолданылады. Токен - морфологияның өте маңызды ұғымы, нәтижесінде көптеген басқа ұғымдар ол арқылы көрініс табуы мүмкін. Мысалы, ену және туынды ережелер арасындағы айырмашылықты былай түсіндіруге болады: Лексама ережелері токенді оның формаларымен байланыстырады. Сөз құру ережелері таңбаны басқа таңбалауыштармен байланыстырады. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:көне грек тілінің σημαντικός «обозначающий», σῆμα (дор. σᾶμα) «знак, отметка».Орыс тілінің семантика, мүмкін sémantique француз тілінің сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Ассимиляция (Ықпал) (лат. assimilatio - ықпал) - екі дыбыстың айтылуы мен акустикасына қарай бір біріне ықпал ете үндесуі. Дауыстылармен дауыстылар, дауыссыздармен дауыссыздар үндеседі. Сөйлеу процесінде бір сөз екінші сөзбен, бір буын екінші буынмен өзінің екпіні, буыны, т. б. жақтарынан жиі қиюласатыны сияқты, бір дыбыс екінші дыбыспен де үйлесіп, үндесіп тұрады. Сингармонизм дауыстылардың үндесуі болып есептелсе, ассимиляция, негізінде, дауыссыздардың үндесуі болып есептеледі. Ассимиляция толық түрде ұшырайды; басқаша айтқанда, бір дыбыс екінші дыбысты дәл өзіндей етіп, толық еліктіреді; мысалы: жаз / са, сүз/се (айтылуда: жасса, сүссе); қосымшаның с дыбысы түбір сөздің соңғы з дыбысын дәл өзіндей етіп толық еліктіріп отыр: жасалу орны жағынан да, жасалу жолы жағынан да, дауыс қатысы жағынан да — бұл екеуі бірдей. Сол сияқты, з + ш немесе с + ш түрінде екі дауыссыз қатар түрса ш + ш түріне айналады; мысалы: сөз + шең, жұмыс + шы (айтылуы: сөшшец, жұмышшы); ш + с болса да ш + ш түріне айналады: қаш + са, шаш + са (айтылуы: қашша, шашша); з + ж түрі ж + ж-ға айналады: боз жігіт (айтылуы: божжігіт); Ассимиляция жарым-жартылай түрде ұшырайды; басқаша айтқанда, бір дыбыс екінші дыбысты дәл өзіндей етіп еліктірмей, бір жақты еліктіреді, мысалы: қаз + ға, тас + қа; осындағы түбірдің соңғы ұяң з дыбысының ауанымен қосымшаның басқы дыбысы да ұяңдап түр; түбірдің соңғы қатаң с дыбысының ауанымен қосымшаның басқы дыбысы да қатаң айтылып тұр. Сол сияқты, ақ ешкі дегеннің айтылуы ағешкі болып, өзінен кейінгі дауыстының ықпалымен қ дыбысы ғ дыбысына айналып түр; ал ақ бала дегеннің айтылуы ақпала болып, өзінен бұрынғы қатаң дыбыстың ықпалымен б дыбысы п дыбысына айналып түр; бала + лар (ұйлер), қыз + дар (кәз + дер), ат + тар (шәп + тер) жоғарыдағы ізбен үндесіп түр. Осы келтірілген мысалдардан мынаны көруге болады: бір дыбыс екінші дыбысты толық, дәл өзіндей етіп өзгертпей, бір ғана артикуляциялық белгі жағынан өзгертіп тұр; екінші сөзбен айтқанда, көршілес дыбыстар дауыс қатысы жағынан үндесіп түр: дыбыстар тіркесі үяң + қатаң (қатаң + үяң), үнді + қатаң (қатаң + үнді) немесе дауысты + қатаң, (қатаң + дауысты) түрде келмей, қатаң қатаңды тілеп, дауысты және үнді мен ұяң үяңды (немесе үндіні) тілеп тұр. Жартылай түрдегі ассимиляция тілімізде өте жиі қолданылады. Ал, толық түрдегі ассимиляция қазақ тілінде де, өзге тілдерде де тым сирек кездеседі. Сөйтіп, бір сөз көлемінде (түбір мен қосымша аралығында) немесе бірнеше сөз көлемінде (сөздер аралығында) тетелес келген дыбыстардың үндесуін ассимиляция дейміз. Толымсыз ассимиляция - екі дыбыстың жартылай ықпал етуі (қаз. Агіт + бай - Айт + пай ұяң дыбыстың қатаңға айналуы). Толымды ассимиляция - екі дыбыстың қосылып, бірдей айтылуы нэтижесінде пайда болатын ассимиляция (қаз. Дос + жан - Дошшан). Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. 2. Әзірбайжан: terminlərin leksik-semantik assimilyasiyası 3. Қырғыз: терминдердин лексико-семантикалык ассимиляциясы 4. Өзбек: atamalarning leksik-semantik assimilyatsiyasi 5. Түрік: sözcüklerin anlambilimsel asimilasyonu 6. Ағылшын: lexico-semantic assimilation of terms 7. Испан: asimilación semántica-lexico de términos 8. Неміс: lexikosemantische Assimilation von Begriffen 9. Француз: assimilation lexico-sémantique des termes 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: лексико-семантическая ассимиляция терминов - терминдердің лексика-семантикалық игерілуі Ұсынылатын нұсқасы: лексико-семантическая ассимиляция терминов - терминдердің лексика-семантикалық игерілуі Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Матаса байланысқа тіркестегі ілік септік жалғауының түсірілуі болмақ, біздің талдаудағы түйдекті тіркесті мейлінше «жеңілдету» мақсатында түсіруді басшылыққа алса болады деп санаймыз. Лексико-семантический/ге теліп, лексика/семантикалық деп береміз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: лексико-семантическая ассимиляция терминов - терминдердің лексика-семантикалық игерілуі. | +5 |
57. | литературоведение и лингвистика | әдебиеттану және тілтаным | литературоведение и лингвистикаәдебиеттану және тілтанымСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Әдебиеттану (араб.: асыл сөз) — сөз өнері, әлеуметтік мәні бар шығармалар жиынтығы. Мазмұнына қарай саяси, ғылыми, техникалық, көркем әдебиет болып бөлінеді. Әдебиет атауы көбінесе, көркем әдебиет мағынасында қолданылады. Ахмет Байтұрсынұлы оған: “Бір нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері”, “Сөз өнері” деп баға берген. Әдебиет — жалпы өнердің бір саласы. Бірақ, әдебиет қоғамдық сананың ерекше түрі есебінде шындықты логикалық ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттелуді талап етеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман тұшынып сезіне алатындай етіп ашады, адамның жан дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық санаға әсер етеді. Оның “Өнер атаулының ең қиыны және күрделісі” (Бальзак), “Өнердің ең жоғарғы түрі” (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақ та “Өнер алды — қызыл тіл” деп тегін айтпаған. Әдебиеттің суреттейтіні — адам. Оны жалпылай емес, нақты, тұлға (образ) дәрежесіне көтере даралап көрсетеді. Адам қашан да бір ортада өмір сүреді, еңбек етеді, сол ортада өзін жан-жақты таныта, көрсете біледі. Сондықтан әдебиет адамды “қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы” (Карл Маркс) ретінде, өз ортасының шындығымен жан-жақты байланыста бейнелейді. Дара тұлға айналасындағы тіршілікпен тұтастықта ашылады. Адам бейнесін жасауда жеке бір адамға тән мінез-құлықты да, көпке ортақ сипаттарды да жинақтау тәжірибесі пайдаланылады. Типтік бейне қашан да жинақтау жолымен жасалады. Өмірде сирек ұшырасатын не жиі кездесетін деректердің қайсысы болса да типтік бола алады. Ең бастысы — шындықтың адам табиғатына сиымдылығы және нанымдылығы. Сондықтан да әдебиет нақты адаммен бірге сол адам өмір сүрген дәуірдің шежіресі, көркем тарихы болып табылады. Қазақ әдебиетінің тарихы — белгілі мөлшерде қазақ халқының тарихы да, онда халық бастан кешкен әрқилы дәуірлер мен оның адамдарының бейнесі жасалған, ой-арманы бейнеленген. Осының бәрін көркемдікпен суреттеп танытуда әдебиет тілінің маңызы үлкен. Ол — жазушылық шеберліктің негізгі. “Әдебиетші… — қаламымен ғана жазбайды, сөзбен сурет салады, адамды бір қалыпта ғана суретке түсіретін сурет өнері сияқты емес, үнемі қозғалыс, әрекет үстінде, таусылмайтын кездесулер мен қақтығыстардың жағдайында… суреттейді” (М.Горький). Әдебиет адамның өмір тануына, оның эстет. ұғым-түсінігін, сезімін байытуға қызмет етеді. Оның тәрбиелік мәні зор, жарқын жасалған жақсы тұлғаларға оқырман елігеді, оған ұқсауға тырысады. Халық өмірінің жан-жақты бейнеленген суреті мен оның көрнекті өкілдерінің бейнесін жасаған, азаттық, тәуелсіздік жолындағы арман-тілегін суреттеген әдебиет халықтық болып саналады. Шығарманың тақырыбы мен идеясын да оның халықтық сипаты белгілейді. Өмірді тану мен оны көркем бейнелеудің ғасырлар бойғы тәжірибесі әдебиеттің өзіндік ерекшеліктерін туғызған. Ол тегі жағынан эпос, лирика, драма болып бөлінеді. Олардың әрқайсысы іштей бірнеше түрден (жанрдан) тұрады. Шындықты танып, көркем бейнелеудің әдісі де әртүрлі. Олар белгілі бір дәуірдің өзгешеліктерінен туады. Әлем әдебиеті классицизм, романтизм, реализм сияқты шығармашылық әдістерді басынан өткерген. Солардың ішінде шындықты шынайы бейнелеуі, өмір құбылыстарын нақты адам тағдырына байланыстырып терең ашуы жағынан реалистік өнер әдебиет дамуының ең биік сатысы саналады. Әдебиет — ұлттық категория. Ол алдымен ұлттық түрде, сол халықтың дәстүрлері мен тарихи дамуының ерекшеліктері негізінде жасалады. “Әдебиеттің мазмұнын оның халқының өмірі береді” деген В.Г. Белинский. Көркемдік ізденісте ол әлем әдебиетінің озық үлгілерінің тәжрибесін пайдаланады. Оның дәстүрмен байланысы, жаңашылдығының да сыры осында. Сөйтіп, әр халықтың өзіндік әдебиетінің үлгісі жалпы адамзатқа ортақ мұраны құрайды. Әдебиет ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті болып бөлінеді. Қазақ әдебиетінің көшпелі дәстүрде туған, ауызша шығарылып, халық жадында сақталған әдебиеттің тарихи зор саласы — ауыз әдебиеті (фольклор). Оның түрлері де сол шыққан дәуірі мен жанрлық ерекшеліктерінен туындайды. Оларда тұрмыс-салт жырлары, шешендік сөз өнері, айтыс, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ертегілер, эпостың түрлері (батырлық, ғашықтық, дастандар түрінде), тарихи жырлар кең дамыған. Олар өз кезіндегі қазақ халқының көркемдік ойлау жүйесін анық танытады. Жазба әдебиет (тарихи әдебиет) қазақтың ұлт болып құралып, мемл-тігінің тууына байланысты өркендеген. Онда халықтың тұрмыс-тіршілігінің суреттері мен дербес болуының идеясы жырланған. Елді осы жолда бірлікке шақыру, көрші елдердің отаршылдық саясатына қарсылық кең көрінеді. Ал, қазақтың дүн. жүз. дамуындағы орнын түсініп, Әдебиет арқылы ағартушылық, демократиялық көзқарасты насихаттау ХІХ ғ-дың екінші жартысында Абайдың, Ыбырай Алтынсариннің, Шоқан Уәлихановтың шығармаларында көрініс тапқан. Осы тұстан бастап, Әдебиет халық өмірінің қайшылықтарын көркем бейнелеген қуатты құралға айналды. ХХ ғ-дың басында Ресей отаршылдығының астында езілген халықтың жан ашуын Ахмет Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, С. Торайғыров т.б. батылдықпен көтеріп, ағартушылық, демократиялық әдебиет дәстүрін тәуелсіздік жолындағы күрес идеясымен ұштастырды. ХХ ғ-да, кеңестік дәуірдің қайшылықты саясатына қарамастан, қазақ әдебиеті Еуропа әдебиетінің жанрлық түрлерін игеріп, шын мағынасындағы көркемдік биігіне көтерілді. Оның озық үлгілері әлемдік деңгейде танылды. Қазақ әдебиетінің бұл тұстағы табыстары Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Мұхтар Әуезовтің, Сәкен Сейфуллиннің, Ілияс Жансүгіровтің, Бейімбет Майлиннің, Сәбит Мұқановтың, Ғабит Мүсіреповтің, Ғабиден Мұстафиннің, Асқар Тоқмағамбетовтің, Тайыр Жароковтың, Ғали Ормановтың, Қасым Аманжоловтың, Әбділда Тәжібаевтың, Жұбан Молдағалиевтің, Сырбай Мәуленовтің, Әбдіжәміл Нұрпейісовтің, Тахауи Ахтановтың, Олжас Сүлейменовтың, Әбіш Кекілбаевтың, Мұхтар Мағауиннің, Сәкен Жүнісовтің, Шерхан Мұртазаның, Тұманбай Молдағалиевтің, Қадір Мырза Әлінің т.б. шығармашылық өнерімен байланысты. Заманның қайшылықты сипаты да, әдебиет дамуының қиыншылықтары да осылардың өмірі мен еңбегінен көрінді. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: lingua «язык; речь», әрі қарай стар. dingua (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *dnghwa-).Орыс тілінің лингвист —француз тіліндегі linguistе (XVIIғ.), кітаби сөзге өтіп барып linguа сөзінен бастау алды деген ғалымдардың тұжырымы көңілге қонымды. 2. Әзірбайжан: ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik 3. Қырғыз: адабий таануу жана тил илими 4. Өзбек: adabiyotshunoslik va tilshunoslik 5. Түрік: edebi çalışmalar ve dilbilim 6. Ағылшын: literary studies and linguistics 7. Испан: estudios literarios y lingüística 8. Неміc: Literaturwissenschaft und Linguistik 9. Француз: études littéraires et linguistique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тіл мағынасындағы сөз ретінде жиырма бір рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында тіл сөзі жеке түрлі формада тұрып жетпіс он бір рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тіл нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде он бес рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тіл мағынадағы сөз ретінде бірнеше сөзбен тіркесіп, жеке тұрып жүз екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) тіл нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде төрт рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: литературоведение и лингвистика - әдебиеттану және тілтаным Ұсынылатын нұсқасы: литературоведение и лингвистика - әдебиеттану және тілтаным Талдауға түсіп отырған тіркестердің ішіндегі даулысы литературоведение, лиературоведческий деген терминдер. Бір қарағанда жүктелетін мағынасы мен жүгінде еш айырмашылық жоқ, алайда аударуға келгенде де бірізділік байқалмайды. Орыс тіліндегі күрделі екі сөз бір мағына береді: әдебиеттану. Литературоведческий болғанда неліктен әдебиеттаным болып өзгеретіндігі түсініксіз. Сөз мағынасы еш өзгермейді, сөз құрылымы ғана өзгереді. Тілтаным тезіне салып әдебиеттаным немесе тілтану/әдебиеттану деп алса не мағына өзгереді. Білу/білім, тану/таным деген секілді тізбек сыңарларының сүйрейтін жүгі түрлі. Сондықтан әдебиеттану не әдебиеттаным деген терминнің біреуін таңдап екіұштылықтан арылу керек. Таным сөзінің аудармасы – познание, понимание, сол себепті ведение/нің орнына таным/ды қолдану қисынсыз. Бір сөздіктің ішінде не әдебиеттану, не әдебиеттаным деп түрлендіріп ұсыну бірнеше сарапшыдан шыққан дүние, не ведение мен ведческий/ді айыра алмаудан болған қателік. Қазақ тіліндегі және/мен/(түрлі формада: пен/бен)/әрі шылауларына қатысты да қателіктер кездесетін болғандықтан осы мәселеге (талдау тіл әрі әдебиет саласы мамандарына арналғанын ескеріп) арнайы тоқталуды жөн санадық. Және шылауы аталмыш шылаулардың ішіндегі семантикалық жағынан алшақ сөздердің арасына сынамаланады. Яғни, қазақ тілінде «бес қайнаса сорпасы қосылмайтын» сөздердің арасына жазылатын дәнекер. Ал мен бір салалас, бір семалас сөздердің ортасына жазылатын шылау. Біздің жағдайда әдебиеттану мен тілтану бір бірімен ұштас әдебиет пен тілдің біте қайнасқан (тіптен бірге болмағанымен бір бағыттағы) сала еншісінде болғандықтан (мен/бен/пен) шылауларын жазу ұсынылады. Ал бір нысан (объектіге) тән бірыңғай мүшелерді санамалап, біріктіріп айту, жеткізу мақсатында (әрі) шылауын жазуды ұсынамыз. Мәселен (быстро и удобно/тез әрі жылдам). Сөздік құру, жалпы қандай да бір мақала жазу, кітап жазу кезінде аталмыш ескертулер ескерілсе деген ұсыныз айтамыз. Тілтаным мен тілтануға қатысты да жоғарыда айтылған пікірді ұстануды ұсынамыз. Сондықтан тілтаным емес, тілтану деген лингвистиканың бойындағы бар қасиетті ашады деп санаймыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: литературоведение и лингвистика - әдебиеттану және тілтаным. | +6 |
58. | литературоведческая теория перевода | аударманың әдебиеттанымдық теориясы | литературоведческая теория переводааударманың әдебиеттанымдық теориясыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Әдебиеттану (араб.: асыл сөз) — сөз өнері, әлеуметтік мәні бар шығармалар жиынтығы. Мазмұнына қарай саяси, ғылыми, техникалық, көркем әдебиет болып бөлінеді. Әдебиет атауы көбінесе, көркем әдебиет мағынасында қолданылады. Ахмет Байтұрсынұлы оған: “Бір нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері”, “Сөз өнері” деп баға берген. Әдебиет — жалпы өнердің бір саласы. Бірақ, әдебиет қоғамдық сананың ерекше түрі есебінде шындықты логикалық ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттелуді талап етеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман тұшынып сезіне алатындай етіп ашады, адамның жан дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық санаға әсер етеді. Оның “Өнер атаулының ең қиыны және күрделісі” (Бальзак), “Өнердің ең жоғарғы түрі” (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақ та “Өнер алды — қызыл тіл” деп тегін айтпаған. Әдебиеттің суреттейтіні — адам. Оны жалпылай емес, нақты, тұлға (образ) дәрежесіне көтере даралап көрсетеді. Адам қашан да бір ортада өмір сүреді, еңбек етеді, сол ортада өзін жан-жақты таныта, көрсете біледі. Сондықтан әдебиет адамды “қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы” (Карл Маркс) ретінде, өз ортасының шындығымен жан-жақты байланыста бейнелейді. Дара тұлға айналасындағы тіршілікпен тұтастықта ашылады. Адам бейнесін жасауда жеке бір адамға тән мінез-құлықты да, көпке ортақ сипаттарды да жинақтау тәжірибесі пайдаланылады. Типтік бейне қашан да жинақтау жолымен жасалады. Өмірде сирек ұшырасатын не жиі кездесетін деректердің қайсысы болса да типтік бола алады. Ең бастысы — шындықтың адам табиғатына сиымдылығы және нанымдылығы. Сондықтан да әдебиет нақты адаммен бірге сол адам өмір сүрген дәуірдің шежіресі, көркем тарихы болып табылады. Қазақ әдебиетінің тарихы — белгілі мөлшерде қазақ халқының тарихы да, онда халық бастан кешкен әрқилы дәуірлер мен оның адамдарының бейнесі жасалған, ой-арманы бейнеленген. Осының бәрін көркемдікпен суреттеп танытуда әдебиет тілінің маңызы үлкен. Ол — жазушылық шеберліктің негізгі. “Әдебиетші… — қаламымен ғана жазбайды, сөзбен сурет салады, адамды бір қалыпта ғана суретке түсіретін сурет өнері сияқты емес, үнемі қозғалыс, әрекет үстінде, таусылмайтын кездесулер мен қақтығыстардың жағдайында… суреттейді” (М.Горький). Әдебиет адамның өмір тануына, оның эстет. ұғым-түсінігін, сезімін байытуға қызмет етеді. Оның тәрбиелік мәні зор, жарқын жасалған жақсы тұлғаларға оқырман елігеді, оған ұқсауға тырысады. Халық өмірінің жан-жақты бейнеленген суреті мен оның көрнекті өкілдерінің бейнесін жасаған, азаттық, тәуелсіздік жолындағы арман-тілегін суреттеген әдебиет халықтық болып саналады. 2. Әзірбайжан: tərcümə ədəbi nəzəriyyəsi 3. Қырғыз: котормонун адабий теориясы 4. Өзбек: adabiy tarjima nazariyasi 5. Түрік: edebi çeviri kuramı 6. Ағылшын: literary theory of translation 7. Испан: teoría literaria de la traducción 8. Неміс: literarische Theorie der Übersetzung 9. Француз: théorie littéraire de la traduction 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында аударма сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: литературоведческая теория перевода - аударманың әдебиеттанымдық теориясы Ұсынылатын нұсқасы: литературоведческая теория перевода - аударманың әдебиеттанымдық теориясы Талдауға түсіп отырған тіркестердің ішіндегі даулысы литературоведение, лиературоведческий деген терминдер. Бір қарағанда жүктелетін мағынасы мен жүгінде еш айырмашылық жоқ, алайда аударуға келгенде де бірізділік байқалмайды. Орыс тіліндегі күрделі екі сөз бір мағына береді: әдебиеттану. Литературоведческий болғанда неліктен әдебиеттаным болып өзгеретіндігі түсініксіз. Сөз мағынасы еш өзгермейді, сөз құрылымы ғана өзгереді. Тілтаным тезіне салып әдебиеттаным немесе тілтану/әдебиеттану деп алса не мағына өзгереді. Білу/білім, тану/таным деген секілді тізбек сыңарларының сүйрейтін жүгі түрлі. Сондықтан әдебиеттану не әдебиеттаным деген терминнің біреуін таңдап екіұштылықтан арылу керек. Таным сөзінің аудармасы – познание, понимание, сол себепті ведение/нің орнына таным/ды қолдану қисынсыз. Бір сөздіктің ішінде не әдебиеттану, не әдебиеттаным деп түрлендіріп ұсыну бірнеше сарапшыдан шыққан дүние, не ведение мен ведческий/ді айыра алмаудан болған қателік. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: литературоведческая теория перевода - аударманың әдебиеттанымдық теориясы. | +6 |
59. | литературоведческий | әдебиеттанушылық | литературоведческийәдебиеттанушылықСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Әдебиеттану (араб.: асыл сөз) — сөз өнері, әлеуметтік мәні бар шығармалар жиынтығы. Мазмұнына қарай саяси, ғылыми, техникалық, көркем әдебиет болып бөлінеді. Әдебиет атауы көбінесе, көркем әдебиет мағынасында қолданылады. Ахмет Байтұрсынұлы оған: “Бір нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері”, “Сөз өнері” деп баға берген. Әдебиет — жалпы өнердің бір саласы. Бірақ, әдебиет қоғамдық сананың ерекше түрі есебінде шындықты логикалық ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттелуді талап етеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман тұшынып сезіне алатындай етіп ашады, адамның жан дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық санаға әсер етеді. Оның “Өнер атаулының ең қиыны және күрделісі” (Бальзак), “Өнердің ең жоғарғы түрі” (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақ та “Өнер алды — қызыл тіл” деп тегін айтпаған. Әдебиеттің суреттейтіні — адам. Оны жалпылай емес, нақты, тұлға (образ) дәрежесіне көтере даралап көрсетеді. Адам қашан да бір ортада өмір сүреді, еңбек етеді, сол ортада өзін жан-жақты таныта, көрсете біледі. Сондықтан әдебиет адамды “қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы” (Карл Маркс) ретінде, өз ортасының шындығымен жан-жақты байланыста бейнелейді. Дара тұлға айналасындағы тіршілікпен тұтастықта ашылады. Адам бейнесін жасауда жеке бір адамға тән мінез-құлықты да, көпке ортақ сипаттарды да жинақтау тәжірибесі пайдаланылады. Типтік бейне қашан да жинақтау жолымен жасалады. Өмірде сирек ұшырасатын не жиі кездесетін деректердің қайсысы болса да типтік бола алады. Ең бастысы — шындықтың адам табиғатына сиымдылығы және нанымдылығы. Сондықтан да әдебиет нақты адаммен бірге сол адам өмір сүрген дәуірдің шежіресі, көркем тарихы болып табылады. Қазақ әдебиетінің тарихы — белгілі мөлшерде қазақ халқының тарихы да, онда халық бастан кешкен әрқилы дәуірлер мен оның адамдарының бейнесі жасалған, ой-арманы бейнеленген. Осының бәрін көркемдікпен суреттеп танытуда әдебиет тілінің маңызы үлкен. Ол — жазушылық шеберліктің негізгі. “Әдебиетші… — қаламымен ғана жазбайды, сөзбен сурет салады, адамды бір қалыпта ғана суретке түсіретін сурет өнері сияқты емес, үнемі қозғалыс, әрекет үстінде, таусылмайтын кездесулер мен қақтығыстардың жағдайында… суреттейді” (М.Горький). Әдебиет адамның өмір тануына, оның эстет. ұғым-түсінігін, сезімін байытуға қызмет етеді. Оның тәрбиелік мәні зор, жарқын жасалған жақсы тұлғаларға оқырман елігеді, оған ұқсауға тырысады. Халық өмірінің жан-жақты бейнеленген суреті мен оның көрнекті өкілдерінің бейнесін жасаған, азаттық, тәуелсіздік жолындағы арман-тілегін суреттеген әдебиет халықтық болып саналады. 2. Әзірбайжан: ədəbi 3. Қырғыз: адабий 4. Өзбек: adabiy 5. Түрік: edebi 6. Ағылшын: literary 7. Испан: literario 8. Неміс: literarisch 9. Француз: littéraire 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: литературоведческий - әдебиеттанушылық Ұсынылатын нұсқасы: литературоведческий - әдебиеттанушылық Талдауға түсіп отырған тіркестердің ішіндегі даулысы литературоведение, лиературоведческий деген терминдер. Бір қарағанда жүктелетін мағынасы мен жүгінде еш айырмашылық жоқ, алайда аударуға келгенде де бірізділік байқалмайды. Орыс тіліндегі күрделі екі сөз бір мағына береді: әдебиеттану. Литературоведческий болғанда неліктен әдебиеттаным болып өзгеретіндігі түсініксіз. Сөз мағынасы еш өзгермейді, сөз құрылымы ғана өзгереді. Тілтаным тезіне салып әдебиеттаным немесе тілтану/әдебиеттану деп алса не мағына өзгереді. Білу/білім, тану/таным деген секілді тізбек сыңарларының сүйрейтін жүгі түрлі. Сондықтан әдебиеттану не әдебиеттаным деген терминнің біреуін таңдап екіұштылықтан арылу керек. Таным сөзінің аудармасы – познание, понимание, сол себепті ведение/нің орнына таным/ды қолдану қисынсыз. Бір сөздіктің ішінде не әдебиеттану, не әдебиеттаным деп түрлендіріп ұсыну бірнеше сарапшыдан шыққан дүние, не ведение мен ведческий/ді айыра алмаудан болған қателік. Әдебиеттану – литературоведение де, осы мысалда литературовед/әдебиеттану/шы/зат есім тудырушы жұрнақ, ческий/лық сын есім тудырушы жұрнақ. Құрылымы жағынан еш қателік жоқ. Жоғарыдағы мысалға жүгінер болсақ, әдебиет/таным/гер/лік деген түйдек сөз болуы керек. Бұндай сөз литературоведческий сөзінің мағынасын еш аша алмайды. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: литературоведческий – әдебиеттанушылық. | +5 |
60. | литературоведческий анализ | әдебиеттану талдауы | литературоведческий анализәдебиеттану талдауыСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Әдебиеттану (араб.: асыл сөз) — сөз өнері, әлеуметтік мәні бар шығармалар жиынтығы. Мазмұнына қарай саяси, ғылыми, техникалық, көркем әдебиет болып бөлінеді. Әдебиет атауы көбінесе, көркем әдебиет мағынасында қолданылады. Ахмет Байтұрсынұлы оған: “Бір нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері”, “Сөз өнері” деп баға берген. Әдебиет — жалпы өнердің бір саласы. Бірақ, әдебиет қоғамдық сананың ерекше түрі есебінде шындықты логикалық ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттелуді талап етеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман тұшынып сезіне алатындай етіп ашады, адамның жан дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық санаға әсер етеді. Оның “Өнер атаулының ең қиыны және күрделісі” (Бальзак), “Өнердің ең жоғарғы түрі” (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақ та “Өнер алды — қызыл тіл” деп тегін айтпаған. Әдебиеттің суреттейтіні — адам. Оны жалпылай емес, нақты, тұлға (образ) дәрежесіне көтере даралап көрсетеді. Адам қашан да бір ортада өмір сүреді, еңбек етеді, сол ортада өзін жан-жақты таныта, көрсете біледі. Сондықтан әдебиет адамды “қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы” (Карл Маркс) ретінде, өз ортасының шындығымен жан-жақты байланыста бейнелейді. Дара тұлға айналасындағы тіршілікпен тұтастықта ашылады. Адам бейнесін жасауда жеке бір адамға тән мінез-құлықты да, көпке ортақ сипаттарды да жинақтау тәжірибесі пайдаланылады. Типтік бейне қашан да жинақтау жолымен жасалады. Өмірде сирек ұшырасатын не жиі кездесетін деректердің қайсысы болса да типтік бола алады. Ең бастысы — шындықтың адам табиғатына сиымдылығы және нанымдылығы. Сондықтан да әдебиет нақты адаммен бірге сол адам өмір сүрген дәуірдің шежіресі, көркем тарихы болып табылады. Қазақ әдебиетінің тарихы — белгілі мөлшерде қазақ халқының тарихы да, онда халық бастан кешкен әрқилы дәуірлер мен оның адамдарының бейнесі жасалған, ой-арманы бейнеленген. Осының бәрін көркемдікпен суреттеп танытуда әдебиет тілінің маңызы үлкен. Ол — жазушылық шеберліктің негізгі. “Әдебиетші… — қаламымен ғана жазбайды, сөзбен сурет салады, адамды бір қалыпта ғана суретке түсіретін сурет өнері сияқты емес, үнемі қозғалыс, әрекет үстінде, таусылмайтын кездесулер мен қақтығыстардың жағдайында… суреттейді” (М.Горький). Әдебиет адамның өмір тануына, оның эстет. ұғым-түсінігін, сезімін байытуға қызмет етеді. Оның тәрбиелік мәні зор, жарқын жасалған жақсы тұлғаларға оқырман елігеді, оған ұқсауға тырысады. Халық өмірінің жан-жақты бейнеленген суреті мен оның көрнекті өкілдерінің бейнесін жасаған, азаттық, тәуелсіздік жолындағы арман-тілегін суреттеген әдебиет халықтық болып саналады. Сөздің төркіні көне грек тілінің ἀνάλυσις «разложение, растворение» деген мағынадан туындаған, осы сөзден барып, дами келе ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение» қосылу нәтижесінде жаңа сөз туындағаны белгілі болды. Еуропа елінің бірқатар елінде бұл кірме сөздің түп-төркіні латын тіліндегі analysis сөзінен жасалған деген ғылыми негізделген тұжырымдар жоқ емес. Орыс тілінің аналСөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: (көне орыс тіліндегі нұсқасы - аналСөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: ис) — І Петр кезеңінен пайдаланылуға енгендігін көреміз, ол сөз шамамен XVIII ғасырдың басында деген француз тілінің analysе деген сөзінен бастау алғаны туралы көптеген ғалым тұжырымымен танысболғанымызды айта кету керек. 2. Әзірбайжан: ədəbi təhlil 3. Қырғыз: адабий талдоо 4. Өзбек: adabiy tahlil 5. Түрік: edebi analiz 6. Ағылшын: literary analysis 7. Испан: análisis literario 8. Неміс: literarische Analyse 9. Француз: analyse littéraire 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама анализін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) анализ нұсқасы ретінде кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасында кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының анализ рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) анализ нұсқасында кездесіп талдау, анализ, саралау с сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында анализ-талдау сөзі жеке түрлі формада тұрып 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ-талдау нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талдау нұсқасы 2 рет, талдамалық нұсқасы 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында анализ-талдау нұсқасында қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде анализ-талдау нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: литературоведческий анализ - әдебиеттану талдауы Ұсынылатын нұсқасы: литературоведческий анализ - әдебиеттану талдауы Талдауға түсіп отырған тіркестердің ішіндегі даулысы литературоведение, лиературоведческий деген терминдер. Бір қарағанда жүктелетін мағынасы мен жүгінде еш айырмашылық жоқ, алайда аударуға келгенде де бірізділік байқалмайды. Орыс тіліндегі күрделі екі сөз бір мағына береді: әдебиеттану. Литературоведческий болғанда неліктен әдебиеттаным болып өзгеретіндігі түсініксіз. Сөз мағынасы еш өзгермейді, сөз құрылымы ғана өзгереді. Тілтаным тезіне салып әдебиеттаным немесе тілтану/әдебиеттану деп алса не мағына өзгереді. Білу/білім, тану/таным деген секілді тізбек сыңарларының сүйрейтін жүгі түрлі. Сондықтан әдебиеттану не әдебиеттаным деген терминнің біреуін таңдап екіұштылықтан арылу керек. Таным сөзінің аудармасы – познание, понимание, сол себепті ведение/нің орнына таным/ды қолдану қисынсыз. Бір сөздіктің ішінде не әдебиеттану, не әдебиеттаным деп түрлендіріп ұсыну бірнеше сарапшыдан шыққан дүние, не ведение мен ведческий/ді айыра алмаудан болған қателік. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: литературоведческий анализ - әдебиеттану талдауы. | +6 |
61. | логико-грамматическое членение предложения | сөйлемнің қисынды-грамматикалық бөлшектенуі | логико-грамматическое членение предложениясөйлемнің қисынды-грамматикалық бөлшектенуіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Логика (грек. Λογικ «-« дұрыс ойлау туралы ғылым », грек тілінен аударғанда« ойлау қабілеті ». логикалық тілде ресімделген интеллектуалды танымдық іс-әрекеттің формалары, әдістері мен заңдары туралы философия, нормативтік ғылым саласы. Жаңа білім ақыл арқылы алынғандықтан, логика ойлау формалары мен заңдылықтары туралы ғылым ретінде де анықталады. Ойлау тілде ойлау түрінде ресімделетіндіктен, ерекше жағдайлары дәлелдеу мен теріске шығару болып табылады, логика кейде дәлелдеу мен теріске шығару әдістерінің ғылымы ретінде анықталады. Ойлау тілде, логика арқылы ойлаудың заңдылықтарын зерттейтіндіктен, ойлау өзін көрсететін тілге тек қол жетімді материал ретінде айналады. Логика ғылым ретінде таным процесінде ақиқатқа қол жеткізу әдістерін сенсорлық тәжірибеден емес, жанама түрде зерттейді, сондықтан оны бұрын алынған білімнен анықтауға болады. Кез-келген ғылымда логика негізгі құралдардың бірі болып табылады. Логика - бұл тек философияның ғана емес, сонымен қатар математиканың да бөлімі, ал логикалық алгебра - информатика негіздерінің бірі. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:лат. grammatica «учение о словесности», әрі қарай көне грек тілінің γραμματική «словесность, грамматика», әрі қарай γραμμή «черта, линия, грамота», Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: γράφω «пишу, рисую, описываю», әрі қарай праиндоевр. *gerbh- «царапать» (салыстырамыз:: орыс тілінің жребий, латышск. gripsta «царапина», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: kerban «вырезать», неміс тілінің Kerbe «насечка», ағылшын тілінің carve «вырезать», көне грек тілінің γράφω «писать») сөзінен шыққан деген ғылыми дерек бар. 2. Әзірбайжан: bir cümlənin məntiqi-qrammatik bölgüsü 3. Қырғыз: сүйлөмдүн логикалык-грамматикалык бөлүнүшү 4. Өзбек: jumlalarning mantiqiy-grammatik bo``linishi 5. Түрік: bir cümlenin mantıksal-gramer bölümü 6. Ағылшын: logical-grammatical division of a sentence 7. Испан: división lógico-gramatical de una oración 8. Неміс: logisch-grammatische Unterteilung eines Satzes 9. Француз: division logico-grammaticale d``une phrase 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 35 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлем нұсқасында 103 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сөйлеу сөзі жеке түрлі формада тұрып разговор, речь, говорение сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлеу тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Сөйлеу құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлеу нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сөйлеу рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлеу нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: логико-грамматическое членение предложения - сөйлемнің қисынды-грамматикалық бөлшектенуі Ұсынылатын нұсқасы: логико-грамматическое членение предложения - сөйлемнің қисынды-грамматикалық бөлшектенуі Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: логико-грамматическое членение предложения - сөйлемнің қисынды-грамматикалық бөлшектенуі. | 0 |
62. | логико-коммуникативная функция | қисынды-қатысымдық қызмет | логико-коммуникативная функцияқисынды-қатысымдық қызметСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Логика (грек. Λογικ «-« дұрыс ойлау туралы ғылым », грек тілінен аударғанда« ойлау қабілеті ». логикалық тілде ресімделген интеллектуалды танымдық іс-әрекеттің формалары, әдістері мен заңдары туралы философия, нормативтік ғылым саласы. Жаңа білім ақыл арқылы алынғандықтан, логика ойлау формалары мен заңдылықтары туралы ғылым ретінде де анықталады. Ойлау тілде ойлау түрінде ресімделетіндіктен, ерекше жағдайлары дәлелдеу мен теріске шығару болып табылады, логика кейде дәлелдеу мен теріске шығару әдістерінің ғылымы ретінде анықталады. Ойлау тілде, логика арқылы ойлаудың заңдылықтарын зерттейтіндіктен, ойлау өзін көрсететін тілге тек қол жетімді материал ретінде айналады. Логика ғылым ретінде таным процесінде ақиқатқа қол жеткізу әдістерін сенсорлық тәжірибеден емес, жанама түрде зерттейді, сондықтан оны бұрын алынған білімнен анықтауға болады. Кез-келген ғылымда логика негізгі құралдардың бірі болып табылады. Логика - бұл тек философияның ғана емес, сонымен қатар математиканың да бөлімі, ал логикалық алгебра - информатика негіздерінің бірі. Сөздің түп төркіні латын тілімен байланысты. Бір ғылыми тұжырымдыбасшылыққа алалр болсақ, ол латын тілінің "communico" сөзінен бастау алады-мыс, ол өз кезегінде бәрі ортақ етемін, байланыстырамын, байланысамын деген мағынаны береді десе, басқа деректерде бұл былайша сипатталады - communicare - «біріктіру, ортақ ету» дегендібілдіреді-мыс; енді тағы да бір нұсқаға сүйенетін болсақ «communicatio» = «хабарлама, «передача»,«общее» немесе «разделяемое всеми» деген түсінікті береді екен. Соңғы нұсқаны ғалымдар көңілге қонымды деп танып отыр. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: functio «исполнение, обязанность, взнос», fungi «осуществлять, выполнять»; тұжырымға сүйенетін болсақ мына санскр. bhunkte «любит, пользуется»исөзбен туыстас болуы ықтимал: Функция (лат. Functio - орындау, орындау; міндет) - бұл бір элементтің өзгеруі басқасының өзгеруіне әкелетін элементтер арасындағы қатынастар: Философиядағы функция - бұл міндет, әрекет шеңбері. Функция - ағза, органСөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: м, құрылғы шығаратын жұмыс; бір нәрсенің рөлі, мәні; бір нәрсенің мақсаты. Функция - әдеби шығармадағы кейіпкердің тағайындалуы. Әлеуметтік функция - белгілі бір мақсатқа жету немесе белгілі бір құндылықтарды жүзеге асыру үшін әлеуметтік өзара әрекеттестіктің бір немесе басқа механСөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: мін қолдану. Математикадағы функция - бұл бір шаманың екіншісіне тәуелділігі заңы. Реляциялық дерекқорлар теориясындағы функционалды тәуелділік дегеніміз - сақталатын деректердің семантикалық шектеулерін сипаттайтын атрибуттар арасындағы байланыс. Программалаудағы функция - информатикадағы кіші бағдарламаның бір түрі. 2. Әзірбайжан: məntiqi-kommunikativ funksiya 3. Қырғыз: логикалык-коммуникативдик функция 4. Өзбек: mantiqiy-kommunikativ funktsiya 5. Түрік: mantıksal-iletişimsel işlev 6. Ағылшын: logical-communicative function 7. Испан: función lógico-comunicativa 8. Неміс: logisch-kommunikative Funktion 9. Француз: fonction logique-communicative 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қызмет тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қызмет құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қызмет нұсқасы ретінде кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының қызмет рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: логико-коммуникативная функция - қисынды-қатысымдық қызмет Ұсынылатын нұсқасы: логико-коммуникативная функция - қисынды-қатысымдық қызмет Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: логико-коммуникативная функция – қисындық-қатысымдық қызмет. | +6 |
63. | логико-понятийное моделирование терминов | терминдерді қисынды-ұғымдық үлгілеу | логико-понятийное моделирование терминовтерминдерді қисынды-ұғымдық үлгілеуСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Логика (грек. Λογικ «-« дұрыс ойлау туралы ғылым », грек тілінен аударғанда« ойлау қабілеті ». логикалық тілде ресімделген интеллектуалды танымдық іс-әрекеттің формалары, әдістері мен заңдары туралы философия, нормативтік ғылым саласы. Жаңа білім ақыл арқылы алынғандықтан, логика ойлау формалары мен заңдылықтары туралы ғылым ретінде де анықталады. Ойлау тілде ойлау түрінде ресімделетіндіктен, ерекше жағдайлары дәлелдеу мен теріске шығару болып табылады, логика кейде дәлелдеу мен теріске шығару әдістерінің ғылымы ретінде анықталады. Ойлау тілде, логика арқылы ойлаудың заңдылықтарын зерттейтіндіктен, ойлау өзін көрсететін тілге тек қол жетімді материал ретінде айналады. Логика ғылым ретінде таным процесінде ақиқатқа қол жеткізу әдістерін сенсорлық тәжірибеден емес, жанама түрде зерттейді, сондықтан оны бұрын алынған білімнен анықтауға болады. Кез-келген ғылымда логика негізгі құралдардың бірі болып табылады. Логика - бұл тек философияның ғана емес, сонымен қатар математиканың да бөлімі, ал логикалық алгебра - информатика негіздерінің бірі. Сөз өз бастауын мына етістіктен алады: понять, әрі қарай дами келе ол мына етістікке көшеді: иметь, көне славян тілінің *jьmǫ : jęti, Аталмыш сөз өз бастауын өзге де сөздердің ішінен мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: әрі қарай көне орыс, әрі ескә славян тіліндегі бастауын өзге де сөздердің ішінен мына сөзден алған деген тұжырым жеткілікті: имѣти, имамь, сонымен қатар бастау болған сөздер възѩти, възьмѫ. Осыдан барып взять, снять, Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: ъять және басқа да приставкалы етістіктер пайда болған -нять/-ять (-емлю). Литва тіліндегі мына сөздермен салыстырамыз im̃ti, imù, ėmiaũ «брать», латын тіліндегі еmō, ēmī, ēmptum, -еrе «брать» сөздердің төркіні де ұштас болғанын ғалымдар атап өткен болатын. Сөз өзінің бастауын алатын мына сөз:итал. modello, Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: вульг. лат. *modellus, уменьш. от лат. modulus «мера, мелодия; модуль», в свою очередь являющегося уменьш. от modus «мера, положение, предел». В ряде языков слово заимств. через франц. modèle. Орыс тілінің модель — ең алғаш рет 1703 жылы І Петр қолданған, әрі қарай неміс тілінің Моdеll (1600ж.) сөзінен бастау алған. Сөздің туындауына себепкер болған сөз + приставка: француз тіліндегі modèle сөзі. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. 2. Әзірбайжан: terminlərin məntiqi-konseptual modelləşdirilməsi 3. Қырғыз: терминдерди логикалык-концептуалдык моделдөө 4. Өзбек: atamalarni mantiqiy-kontseptual modellashtirish 5. Түрік: terimlerin mantıksal-kavramsal modellenmesi 6. Ағылшын: logical-conceptual modeling of terms 7. Испан: modelado lógico-conceptual de términos 8. Неміс: logisch-konzeptuelle Modellierung von Begriffen 9. Француз: modélisation logico-conceptuelle des termes 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: логико-понятийное моделирование терминов - терминдерді қисынды-ұғымдық үлгілеу Ұсынылатын нұсқасы: логико-понятийное моделирование терминов - терминдерді қисынды-ұғымдық үлгілеу Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Аталмыш мәліметті басшылыққа ала отырып, тіркестің қос сөз ретінде ұсынылған бағыныңқы сыңарын тіл біліміндегі тәртіпті ұстанып ұсынамыз. Қысқартылған формада ұсынатын да бір тәсілі бар. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: логико-понятийное моделирование терминов – терминдерді қисынды-ұғымдық үлгілеу. | +6 |
64. | международная фонетическая ассоциация | халықаралық фонетикалық қауымдастық | международная фонетическая ассоциацияхалықаралық фонетикалық қауымдастықСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Халықаралық фонетикалық ассоциация (IPA; ағылш. International fonetic Association; француз қауымдастығы phonétique internationale) - фонетика мен оның әр түрлі практикалық қолданыстарын, атап айтқанда, шет тілдерін оқытудың фонетикалық әдісін таратуды мақсат ететін халықаралық ғылыми ұйым. Парижде (1886) тірі тілдер оқытушыларының фонетикалық қауымдастығы ретінде құрылды (1897 ж. өзгертілді). IPA-ның орталық міндеттерінің бірі 1888 жылы құрылған және 2005 жылы соңғы рет қайта қарастырылған халықаралық фонетикалық алфавиттің (Батыс Еуропа тілдерінің фонетикасы туралы барлық оқулықтарда) кеңінен таралуын насихаттау болып табылады. IPA «Le Maître Fonetique» журналын шығарды (1886-1971), онда әлемнің әртүрлі тілдерінде транскрипцияланған мәтіндер мен жалпы және ерекше фонетика туралы мақалалар, сонымен қатар журналға толықтырулар - түрлі фонетикалық тақырыптары бар брошюралар жарық көрді. Мәселен, 1911 жылы Л.В.Щербаның орысша айтылуы туралы эссе жарық көрді, онда фонеманың мағыналық дыбыстық бірлік ретіндегі анықтамасы алғаш рет берілді. Журналдың қазіргі атауы (1971 жылдан бастап) - «Халықаралық фонетикалық қауымдастықтың журналы» (жылына 2 рет шығады). IPA-ның штаб-пәтері Лондонда орналасқан. Француз және ағылшын тілдері жұмыс істейді. 2. Әзірбайжан: beynəlxalq fonetik birlik 3. Қырғыз: эл аралык фонетикалык бирикме 4. Өзбек: xalqaro fonetik birlashma 5. Түрік: uluslararası fonetik derneği 6. Ағылшын: international phonetic association 7. Испан: asociación fonética internacional 8. Неміс: internationale phonetische Vereinigung 9. Француз: association phonétique internationale 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) халықаралық нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) халықаралық мағынадағы сөз ретінде бірнеше сөзбен тіркесіп, жеке тұрып тоғыз рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) халықаралық нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде төрт рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: международная фонетическая ассоциация - халықаралық фонетикалық қауымдастық Ұсынылатын нұсқасы: международная фонетическая ассоциация - халықаралық фонетикалық қауымдастық Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: международная фонетическая ассоциация - халықаралық фонетикалық қауымдастық. | +6 |
65. | метод трансформации | трансформация әдісі | метод трансформациитрансформация әдісіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бір тілдегі мəтіннің екінші тіл мəтініне аудару тəсілдерінің бірі трансформация болып табылады. Аударматануда аударма өзгертулері (трансформациясы) типтерінің бірнеше жіктеулері бар екендігі белгілі. Əрине, олардың барлығы тым шартты, трансформацияның түрлі типтерінің арасында қатал кедергі жоқ. Кейбір трансформацияларды түрлі типтерге жатқызуға болады. Бүгінгі таңда қазақ аударматануында трансформациялық операциялардың типологиясы түпкілікті зерттелмеген. Сондықтан бұл мақалада аталған мəселенің өзекті аспектілері қарастырылады. Жалпы, аударманың нəтижелі болуы аудармашының аялық біліміне, контексті түйсінуі мен шығармашылық талантына байланысты екені даусыз. Аударма теориясында мəтіннің аудармадағы өзгерісі əр түрлі мəнге ие болады. Оның кейбіреулері аударма үдерісіндегі түрлі теориялық сипаттамаларымен толығымен сəйкес келеді. ал кейбірі операцияның мəнін сақтау кезінде атын өзгертеді. Аудармадағы мəтіннің өзгеруін трансформация терминімен жиі атайды. ХХ ғ. 50 жылдары атақты ғалым З.Харрис күрделі синтаксистік құрылымдар талдауының трансформациялық əдісінің негізгі принциптерін тұжырымдаған. Аталған термин осы негізде трансформациялық грамматикадан аударма теориясына енген. Отандық аударматануда трансформация термині көптеген авторларда кездеседі. Бірақ оның қолданылуы аударма үдерісін сипаттаған кезде бірдей емес. Трансформация терминін дəйекті түрде Я.И. Рецкер, Л.С. Бархударов, А.Д. Швейцер жəне т.б. көптеген аударматанушы-ғалымдар қолданады. Олар трансформация терминіне келтірілген анықтамаларда аударма үдерісін аударма операцияларының жиынтығы ретінде анықтай отырып, сол операцияларды «аударма трансформациялары» деп атаған. Бұл атау аударма теориясына арналған көптеген еңбектерде аударма өзгерістері терминімен қатар қолданылады. Нақтырақ айтқанда, аударма трансформациясы (аударма өзгерісі) аудармадағы бастапқы мəтіннің түрлі элементтерінің өзгеру операциясын білдіреді. Трансформация (трансформациялық ережелер, операциялар, тəртіптер) ұғымы генеративтік грамматикадан аударма теориясына енген бастапқы кезде трансформациялық ережелердің бес типін ажыратқан: пермутация (компоненттердің өзара алмасуы), түсіру(компоненттерді өшіру, кетіру, қысқарту), қосу, ауыстыру(компоненттердің орнын өзгерту), субституция (компоненттерді алмастыру). Негізінде компоненттердің өзара алмасуы олардың айтылымдағы өзара орын ауыстыруы болып табылатындықтан, пермутацияны ауыстырудың жеке жағдайы ретінде қарастыруға болады. Сондықтан аударма теориясында трансформацияның төрт бөлікті типологиясы қалды: қосу, түсіру, орын ауыстыру жəне алмастыру. Аударма трансформациясы мағынасын кейбір ғалымдар тіларалық ассиметрия терминімен бекітіп, тек аудармашылық трансформациялық іс-əрекеттерді ғана трансформациялық операциялар деп атауды ұсынады. Белгілі ғалым Л.С. Бархударов трансформация терминіне сүйене отырып өзінің аударма концепциясын құрады. «Лингвистикалық аударма теориясының пəні аударма үдерісін тіларалық трансформация ретінде ғылыми сипаттау болып табылады», деп жазады зерттеуші [1, 116]. Аударма теориясында трансформация термині тек тілдің жалпы синхронды сипаттамасында ғана қолданыла алатындығын ескертіп кетеді. Л.С.Бархударов «аударма үдерісінде жүзеге асатын барлық өзгертулер немесе трансформациялардың түрлерін төрт қарапайым типке апаруға болады деп есептеді. Олар: 1) ауыстыру; 2) алмастыру; 3) қосу; 4) түсіру. Ауыстыруды ол «аударма мəтіндегі тілдік элементтердің орнын (орналасу ретін) түпнұсқа мəтінмен салыстырғанда өзгерту» деп анықтады. Ауыстырылуы мүмкін элементтерге ол мəтіндегі сөздер, сөз тіркестері, күрделі сөйлемдердің бөлшектері (clauses) жəне жеке сөйлемдерді жатқызды. Зерттеуші аударма трансформацияларының ішіндегі ең жиі кездесетін түрі – алмастыруларды, тіл деңгейлерінің айырмашылығын негізге ала отырып, грамматикалық жəне лексикалық деп бөледі. Грамматикалық алмастырулар тобының ішінен ол сөз пішінінің, сөз таптарының, сөйлем мүшелерінің, күрделі сөйлемдегі синтаксистік ауыстыруларды ажыратады. Лексикалық алмастыру ретінде ол нақтылау, жалпылау жəне себеп-салдар қатынасына негізделген ауыстыруды қарастырады. Аудармаға қосудың қажеттілігін тудыратын себептердің бірі ретінде Л.С.Бархударов түпнұсқа тіліндегі сөз тіркестерінің семантикалық компонентттерінің айқындалмауын, сөйлем құрылымын синтаксистік қайта құру кезінде қосымша компоненттерді қосу керектігі, сондай-ақ түпнұсқа тіліндегі грамматикалық құралдармен берілген мағыналарды лексикалық құралдармен жеткізу қажеттілігін айтады. Семантикалық тұрғыдан артық элементтерді алып тастау – түсіру болып табылады. «Негізінде трансформациялардың барлығы бір уақытта, бір-бірімен үйлесімділікте орындалады. Яғни, орын ауыстыру алмастыруға, грамматикалық өзгеріс лексикалыққа ұласады. Трансформацияның дəл осындай күрделі əрі кешенді сипаты аударманы қиын əрі күрделі етеді» [1, 173] – деп тұжырымдайды Л.С. Бархударов. Л.С.Бархударов теориясында аудармашылық трансформациялар аудармалық тəсілдермен үндеседі. Ғалым осылайша ауыстыруды аудармашылық трасформацияның ең тараған əрі көп қырлы түрі екенін анықтаса, ал нақтылауды лексикалық ауыстырудың бір типі ретінде қарастыра отырып, оны тəсіл деп те атайды. Белгілі аударматанушы З.Д.Львовская Бархударовтың ізімен аудармашылық трансформациялардың барлығын «эквиваленттті өзгертулер» деп атай отырып, оларды жоғарыдағы төрт қарапайым типке апарып қосады. Алайда, аудармашылық ауыстыруларды түрлерге басқаша жіктейді: а) ортақ типтің ауысуы, б) сөйлем мағынасының ауысуы, в) бір сөйлемді екі немесе бірнеше сөйлемге ауыстыру, г) нақтылау т.б.. Бұндай типология кез-келген классификацияға қажет нақты ортақ логикалық негіз қарастырылмағандықтан да шашыраңқы көрінеді. 2. Әзірбайжан: transformasiya metodu 3. Қырғыз: өзгөртүү ыкмасы 4. Өзбек: transformatsiya usuli 5. Түрік: dönüşüm yöntemi 6. Ағылшын: transformation method 7. Испан: método de transformación 8. Неміс: Transformationsmethode 9. Француз: méthode de transformation 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) әдіс нұсқасы мағынадағы сөз ретінде он жеті рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында әдіс сөзі жеке түрлі формада тұрып жетпіс он рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әдіс нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде он екі рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: метод трансформации - трансформация әдісі Ұсынылатын нұсқасы: метод трансформации - трансформация әдісі Мысалда трансформация еш аударылмастан ұсынылған. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (кей жағдайда, трансформация/өзгерту деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Трансформацияның астарында өзгеру жатқаны түсінікті, алайда оны не себепті аудармай/аударып ұсынғаны түсініксіз. Себебі келтірілген екі мысалда да трансформацияның орыс тіліндегі көздеген мақсаты бірдей. Сол себепті бір жағдайда аударып, бір жаздайда аудармай бергені көңілге де, санаға да симайды. Тіл біліміне қатысты термин болғандықтан аудармай алу керек деген түсінік, ұсыныс болса барлық жағдайда бірдей етіп ұсыну керек. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: метод трансформации - трансформация әдісі. | +6 |
66. | метод трансформации исходного текста | бастапқы мәтінді өзгерту әдісі | метод трансформации исходного текстабастапқы мәтінді өзгерту әдісіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларға жүгінулеріне тура келеді деген сұраққа әр түрлі себептер бар. Олар екі тілдің семантикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сөздердің мағыналық құрылымдары олардың қолданыстары, бір - бірімен сәйкес болу шарттары , әрбір тілдің сөздік қорлары-міне осы факторлар аудармашыға қиындықтар туғызуы мүмкін. Бұл мәселелердің бірден шешу жолдарын табу да мүмкін емес. Сондықтан жас аудармашыларға осы мәселелермен жеке-жеке танысып , олардың әрқайсысының ерекшеліктерін аударма барысында және теория жүзінде бөлек танысуға тура келеді. Лексикалық трансформация бөліміне лексикалық - стилистикалық құбылыстардың тек кейбіреулері ғана енгізілген. Аударма процесін сипаттау шеңберінде аудармалық трансформация статистикалық жағынан, яғни бастапқы тіл бірліктерімен олардың сөздіктегі сәйкес келушілігінің арасындағы қатынасты талдау емес, динамикалық жағынан, яғни аударма тәсілі(әдісі) ретінде, аудармашы әртүрлі оригиналды аудару кезінде сөздік сәйкестігі жоқ, контекст бойынша қолдануға келмейтін жағдайда қолдана алатын аударма тәсілі ретінде қарастырылады. Бастапқы тіл бірліктерінің сипатына (түріне) қарай аудармалық өзгертулер лексикалық және грамматикалық болып 2-ге бөлінеді. Сонымен бірге күрделі лексика-грамматикалық өзгертулер, яғни бір мезгілде оригиналдың лексикалық және грамматикалық өзгерту немесе деңгей аралық, яғни лексикалық бірліктен грамматикалық бірлікке не керісінше грамматикалық бірліктен лексикалық бірлікке өту түрі болады. Аударма процесінде қолданылатын лексикалық өзгерулердің негізгі типтері мынандай аудармалық тәсілдерден тұрады: аудармалық транскрипция және транслитерация, калькирование және лексикалық-сематикалық ауыстырулар (конкретизация-нақтылау,генерализация-жалпылау және модуляция). Ең көп тараған грамматикалық өзгертуге: синтактикалық ұқсасу (уподобление) (дословный перевод – сөзбе-сөз, өзгеріссіз), сөйлемді мүшелерге бөлу, сөйлемдерді біріктіру, грамматикалық ауыстыру (сөздің формасын, сөз табын немесе сөйлем мүшесін) ауыстыру жатады. Күрделі лексикалық-грамматикалық өзгертуге: антонимдік аударма, экспликация (описательный-перевод - сипаттау) және компенсация жатады. Ағылшын және орыс/қазақ тілдерінде халықаралық сөздерінің логикалық мағына жағынан сай келмейді. Осындай сөздердің сәйкес келуі немесе келмеуі globe және planеt сөздерін мысалға ала отырып көруге болады, яғни мағынасы жағынан planеt және планета сөздері бірдей болса, globe сөзі глобус деген мағынамен қатар жер шары, держава, әйнекті абажур дегенді білдіреді. Ағылшын тілінде латын тілінен енгізілген халықаралық сөздердің саны өте көп болғанына байланысты, сөздердің көбісі қосымша мағыналарына ие болды. Мысалы: detail сөзі подробность, деталь, вникание в подробности, детализацияь деген мағыналарға ие. Сондықтан бұл сөз арнайы әскери термин ретінде отряд ретінде немесе солдат сөздерін білдіру арқылы қолданылады. Detail зат есімі көмегімен to detail етістігін тудыруға болады. Agony сөзі ағылшын тілінде жанның қысылуы деген мағынаға ие болса, орыс тілінде агония сөзі өлім алдындағы қысылу деген мағынаны береді. Сондықтан ағылшын тіліндегі аgony сөзі сөйлеу құрылымы ретінде де қолданылады. Мысалы: agony column деген іздестіріп жатқан туысқандар жөніндегі газет мақаласы деп аударылады. Жоғарыда айтылып кеткендей ағылшын және орыс/қазақ тілдерінде халықаралық сөздер әртүрлі стилистикалық мағыналарға ие. Аудармалық трансформация ұғымы және түрлері: лексикалық-семантикалық, грамматикалық және лексикалық-грамматикалық.1. Генерализация (жалпылау) мен конкретизация (нақтылау), ұғымының мағыналық дамуы тәсілі, метонимиялық және антонимдік аударма. 2. Орын ауыстыру, алмастыру, қалдырып кету тәсілдері. 3. Аудармалық компенсация. Транслитерация, транскрипция, калькалау, суреттемелік аударма. Аудармалық немесе тіларалық трансформация дегеніміз - қайта жасап өзгертудің көмегімен оригинал бірліктерінен аударма аударма бірліктерінен өтуді айтады. Аудармалық трансформация мазмұн мен мәнері бар тіл бірліктерімен жасалатындықтан олар формальды-семантикалық сипатқа ие, әрине бастапқы бірліктерді форма жағынан да мағына жағынан да өзгертеді. Нақтылау дегеніміз – бастапқы тілдің кең көлеміндегі заттық-логикалық мағыналы сөздері мен сөз тіркестерін аударма тіліндегі тар шеңбердегі мағыналы сөздер мен сөз тіркестерімен ауыстыру. He was at the ceremony. -Ол мейрамда болмады. 2. Әзірбайжан: mənbə mətn çevirmə metodu 3. Қырғыз: тексттин булагын өзгөртүү ыкмасы 4. Өзбек: manba matnni o``zgartirish usuli 5. Түрік: kaynak metin dönüştürme yöntemi 6. Ағылшын: source text transformation method 7. Испан: método de transformación del texto fuente 8. Неміс: Quelltext-Transformationsmethode 9. Француз: méthode de transformation du texte source 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) әдіс нұсқасы мағынадағы сөз ретінде он жеті рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында әдіс сөзі жеке түрлі формада тұрып жетпіс он рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әдіс нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде он екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бастапқы-начальная нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында бастапқы-начальная сөзі жеке түрлі формада тұрып 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) бастапқы-начальная нұсқасы 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) бастапқы-начальная нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бастапқы-начальная нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде бастапқы-начальная нұсқасында 23 рет қолданылған.11. Ұсыныстар: процесс ориентировки переводчика в исходном тексте - аудармашының бастапқы мәтіндегі бағдарлау үдерісі 11. Ұсыныстар: метод трансформации исходного текста - бастапқы мәтінді өзгерту әдісі Ұсынылатын нұсқасы: метод трансформации исходного текста - бастапқы мәтінді өзгерту әдісі Мысалда трансформация еш аударылмастан ұсынылған, ал келесі мысалда өзгерту деген аударылған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, трансформация/өзгерту деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Трансформацияның астарында өзгеру жатқаны түсінікті, алайда оны не себепті аудармай/аударып ұсынғаны түсініксіз. Себебі келтірілген екі мысалда да трансформацияның орыс тіліндегі көздеген мақсаты бірдей. Сол себепті бір жағдайда аударып, бір жаздайда аудармай бергені көңілге де, санаға да симайды. Тіл біліміне қатысты термин болғандықтан аудармай алу керек деген түсінік, ұсыныс болса барлық жағдайда бірдей етіп ұсыну керек. Трансформацияны өзгерту нұсқасында алатын болсақ, өзгерту/ді ырықсыз етіс формасында ұсынамыз, себебі әдіс сөзімен матасу кезінде аталмыш жұрнақсыз байланыс болмай қалады. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: метод трансформации исходного текста – бастапқы мәтінді өзгертілу әдісі. | +5 |
67. | механизм контроля и корректировки | бақылау мен түзету тетігі | механизм контроля и корректировкибақылау мен түзету тетігіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Білім мен дағдыны бақылау мен бағалаудың маңызы мен міндеттері. Оқушылардың оқу материалын меңгергенін тексеру және бағалау – оқыту нәтижелерін бақылау, оқу процесінің әр түрлі кезеңіндегі оқушылардың танымдық іс-әрекетін басқару. Білімді тексеру және бағалау оқушының білім алуына көмектесіп, оның және мұғалімнің білім сапасы жөнінде сандық мәлімет береді. Мұғалім оқушының білім деңгейінен хабар алып, оның танымдық жұмысын ұйымдастыруға негіз жасайды. Мұғалім өз жұмысындағы жетістіктер мен кемшіліктерге баға беріп, жұмыс әдістерін толықтырып, түзетіп, жеке оқушылармен жұмыстың жолдарын және құралдарын тауып, бағдарламалық білімдердің меңгерілуі деңгейін анықтайды. Оқушы тақырыпты қаншалықты деңгейде меңгергенін ұғады. Егер білімді тексермесе, онда оқушы өз білімін терең, жан-жақты және дұрыс бағалай алмайды. Оқушы баға алған соң өзінің мектептегі, үйдегі жұмыстарын жетілдіруге, жақсы сапаларын дамытуға, білім, іскерлік, дағдыларындағы кемшіліктерді жоюға мүмкіндік алады. Білім, іскерлік және дағдыларды тексеру және бағалау тәрбиеге де ықпал етеді. Оқушылардың өз оқулары, табысы, сәтсіздіктері туралы ой-пікірлері қалыптасып, қиындықты жеңуге ұмтылады. Баға оқушының өзі туралы ойына қозғау салады. Білімді тексеру және бағалаудың мемлекеттік маңызы бар. Мектептің, мұғалімдер ұжымының жұмысын білімді басқару органдары оқушылардың үлгеріміне қарап бағалайды. Мектеп әкімшілігі, қалалық, аудандық, облыстық білім беру ісін басқару органдары, Білім және ғылым министрлігі оқушылардың білімдерінің сапасын, мектеп және мұғалімдердің жұмысының жетістіктерін және кемшіліктерін білу үшін бақылау және тексеру жұмыстарын береді. 2. Әзірбайжан: nəticələrin izlənməsi və tənzimlənməsi mexanizmi 3. Қырғыз: мониторингдөө жана жөнгө салуу механизми 4. Өзбек: natijalarni kuzatish va sozlash mexanizmi 5. Түрік: sonuçları izleme ve ayarlama mekanizması 6. Ағылшын: mechanism for monitoring and adjusting results 7. Испан: mecanismo para monitorear y ajustar resultados 8. Неміс: Mechanismus zur Überwachung und Anpassung der Ergebnisse 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: mécanisme de suivi et d``ajustement des résultats 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бақылау нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде он екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бақылау мағынадағы сөз ретінде бірнеше сөзбен тіркесіп, жеке тұрып сегіз рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) бақылау нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде он сегіз рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) бақылау нұсқасы мағынадағы сөз ретінде жеті рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) түзету нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде жиырма екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) түзету мағынадағы сөз ретінде бірнеше сөзбен тіркесіп, жеке тұрып жиырма сегіз рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) түзету нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде сегіз рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) түзету нұсқасы мағынадағы сөз ретінде он жеті рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: механизм контроля и корректировки - бақылау мен түзету тетігі Ұсынылатын нұсқасы: механизм контроля и корректировки - бақылау мен түзету тетігі Қазақ тіліндегі және/мен/(түрлі формада: пен/бен)/әрі шылауларына қатысты да қателіктер кездесетін болғандықтан осы мәселеге (талдау тіл әрі әдебиет саласы мамандарына арналғанын ескеріп) арнайы тоқталуды жөн санадық. Және шылауы аталмыш шылаулардың ішіндегі семантикалық жағынан алшақ сөздердің арасына сынамаланады. Яғни, қазақ тілінде «бес қайнаса сорпасы қосылмайтын» сөздердің арасына жазылатын дәнекер. Ал мен бір салалас, бір семалас сөздердің ортасына жазылатын шылау. Біздің жағдайда әдебиеттану мен тілтану бір бірімен ұштас әдебиет пен тілдің біте қайнасқан (тіптен бірге болмағанымен бір бағыттағы) сала еншісінде болғандықтан (мен/бен/пен) шылауларын жазу ұсынылады. Ал бір нысан (объектіге) тән бірыңғай мүшелерді санамалап, біріктіріп айту, жеткізу мақсатында (әрі) шылауын жазуды ұсынамыз. Мәселен (быстро и удобно/тез әрі жылдам). Сөздік құру, жалпы қандай да бір мақала жазу, кітап жазу кезінде аталмыш ескертулер ескерілсе деген ұсыныз айтамыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: механизм контроля и корректировки - бақылау мен түзету тетігі | +6 |
68. | механизм реализации переводческих решений | аударма шешімдерін жүзеге асыру тетігі | механизм реализации переводческих решенийаударма шешімдерін жүзеге асыру тетігіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілінің веда́, словен тілінің vesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілінің wieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегі fedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілінің vjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барып водить, обод, сол секілді көне орыс тілінің водимая «жена, супруга», орыс тілінің повод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал. Әдеби тілдегі vadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Мақсаттар, мазмұн, синтаксис және сөздердің лексикасы деңгейлеріндегі функциялар. Бүкіл механизм әдетте мазмұн деңгейі мен лексикалық-синтаксистік деңгейдің тіркесімін басшылыққа алады. Оңтайлы дегеніміз - мүмкін болатын жақсы. Әдетте, біз, ең алдымен, бірқатар өзара қарама-қайшылықты жағдайларды қанағаттандыратын жағдайларда оңтайлы шешім туралы айтамыз. Сондықтан оңтайлы шешім көбінесе ымыраға келеді. Немесе, ең жақсы нұсқа. Біз жоғарыда аудармашының алдында тұрған міндеттің өзара қарама-қайшы шарттары туралы айттық. Аудармашы: (1) түпнұсқа мәтіннің әсер ету әлеуетін (интеллектуалдық, эмоционалды, көркем, мотивациялық және т.б.) жаңғыртуға; (2) бір уақытта мүмкіндігінше «автордың сөйлеу ерекшелігін», аударманың түпнұсқаға мәтіндік (семантикалық-құрылымдық) жақындығын сақтаңыз. Бірінші, ғаламдық мақсатқа қол жеткізіледі: (а) IT мазмұнын неғұрлым дәл жасау арқылы; (б) жаңғыртылған мазмұны мен аударылған мәтіннің лингвистикалық дизайнын хабарды қабылдаудың жаңа жағдайларына: басқа тілдік жүйеге және лингвистикалық нормаға, басқа пайдаланушылыққа және аударманы алушылардың әртүрлі ақпараттық емес қорына бейімдеу арқылы. Жоғарыда айтылғандардан белгілі болғандай, аударма тапсырмасының бөліктері арасында қайшылықтар жиі кездеседі (1 және 2, а және б), «салыстыру» кейбір жағдайларда аудармашыдан белгілі бір шеберлікті талап етеді. Жоғарыда аталған қайшылықтарды ең жақсы шешетін аударма шешімі - аударманың оңтайлы шешімі, аударманың оңтайлы нұсқасы. Өкінішке орай, аударма ғылымы аударманың оңтайлы шешімін табу алгоритмін сипаттай алмайды және оны жақын болашақта жасау екіталай, өйткені аудармашы тек жартылай анықталған және әлі күнге дейін үстірт зерттелген тым көп айнымалы мәселелерді шешеді. Сондықтан, жақын болашақта, аудармашыға қиын шешімнің жолын көрсететін жалғыз «компас» ол өзінің ақыл-ойы мен түйсігі негізінде алған дағдыларының жиынтығы болады. Бұл дағдыларды аударма тәжірибесінде де, арнайы жаттығулардың көмегімен де дамытуға болады, олардың кейбіреулері төменде ұсынылады. Кәсіби аударманың нәтижесінде алынған мәтін өзіндік мағынаға ие, себебі түпнұсқа мәтіні қандай-да бір себептермен немесе басқа себептермен түпнұсқалық мәтінді пайдалана алмайтындар үшін түпнұсқаға балама ауыстырылады. Оны шет тілін жақсы білетін маман орындайды, сондықтан оның өзі «бұл мәтінді түсіну үшін аударманың қажеті жоқ». Аударма маманның арнайы дайындығын талап етеді және жалпы білім беретін мектепте және филологиялық емес университетте оқытудың мақсаты емес. Кәсіби аударманың кейбір ерекшеліктері мен техникасымен және аудармашының кәсіби шеберлігіне қойылатын талаптармен танысу туралы ғана айтуға болады. Педагогикалық жоғары оқу орындарының аударма бөлімдерінің түлектеріне келетін болсақ, мемлекеттік стандартқа сәйкес, арнайы дайындық нәтижесінде оларға «лингвист-аудармашы» біліктілігі беріледі. Кәсіби аудармашыны, егер оның жұмысы ұсынылған тапсырма тақырыбына сәйкес өз тұжырымдарын жасауға байланысты болса, тілдік делдал деп те атауға болады. Сонымен, келіссөздер барысында тілдік делдалдан сұхбаттасушыдан бір нәрсе туралы сұрап, бір нәрсе туралы біліп, бір нәрсеге сендіруді сұрауы мүмкін. Оқу және кәсіби аударма арасындағы айырмашылықты методологиялық тұрғыдан алғаш Б.В. Беляев. Оқу аудармасымен ол шет тілін оқыту процесінде оқушылардың ана тілін қолдануын түсінді және бұл жағдайда аударма әңгімелесушілер арасындағы өзара түсіністік құралы болып табылады (ол тілдік бірліктерді семантикалау, олардың ассимиляциясын бақылау, зерттелетін тілдің кейбір түсінуге қиын ерекшеліктерін түсіндіру үшін қолданылады). 2. Әзірбайжан: tərcümə həllərinin həyata keçirilməsi mexanizmi 3. Қырғыз: котормо чечимдерин ишке ашыруу механизми 4. Өзбек: tarjima echimlarini amalga oshirish mexanizmi 5. Түрік: çeviri çözümleri uygulama mekanizması 6. Ағылшын: translation solutions implementation mechanism 7. Испан: mecanismo de implementación de soluciones de traducción 8. Неміс: Implementierungsmechanismus für Übersetzungslösungen 9. Француз: mécanisme de mise en œuvre des solutions de traduction 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында аударма сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: механизм реализации переводческих решений - аударма шешімдерін жүзеге асыру тетігі Ұсынылатын нұсқасы: механизм реализации переводческих решений - аударма шешімдерін жүзеге асыру тетігі Сонынмен бірге жүзеге асыру – реализация аудармасын біріккен сөзге ауыстыру жолын да қарастырса болады. Себебі жүзеге асыру бөлек жазылып тіркесіп – осуществлениенің аудармасына саяды. Сондықтан бірге жазып релизация, бөлек жазып осуществление/нің аудармасы деп ұсынсақ тек қана ұтар едік деп санаймыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: механизм реализации переводческих решений – аударма шешімдерін жүзеге асыру тетігі. | +3 |
69. | напряженная артикуляция | ширақ жасалым | напряженная артикуляцияширақ жасалымСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Артикуляция - бұл сөйлеу аппаратын пайдаланып дыбыстардың пайда болуы. Сөйлеу түсінікті, айқын, әдемі болуы үшін әр дауыссыз және дауысты дыбыстарды жеке-жеке дұрыс айтуға қол жеткізу керек. Сөйлеу аппараттарының құрылғысымен танысайық. Ауыз қуысы алдыңғы және бүйір жағынан тістермен, жоғарыдан таңдаймен, төменнен тілмен байланысады. Сөйлеу аппараттарының бұл мүшелері артикуляциялық дыбыстарды қалыптастыруға қатысады. Қатты таңдайдың артында шырышты қабық - жұмсақ таңдай түзіледі. Оның жақтары жұтқыншақтың қабырғаларымен бірге өседі, ал төменгі бөлігі бос қалады және қуыққа өтеді. Жұмсақ таңдай мен тілдің түбірі арасындағы кеңістік фаренц деп аталады. Жұтқыншақтың артында фаренге қуысы орналасқан, ол өңеш пен көмейге немесе жел түтікшесінің жоғарғы бөлігіне бөлінеді. Алғашқы сақинада крикоидты шеміршек жатыр, олар сол сияқты, кекіректің негізін құрайды және қимылсыз қалады, бірақ оған басқа шеміршектердің қозғалысын бақылайтын бұлшықеттер бекітілген. Крикоидты шеміршектің тар, алға бағытталған бөлігінде қалқанша шеміршек орналасқан. Артқы кеңейтілген бөліктің екі жағында екі кішкентай аритеноидты шеміршек орналасқан. Дауыс сымдары қалқанша безі мен аритоидтық шеміршектердің арасында созылады, осылайша глоттис вокалды сымдар арасында қалады. Қалқанша безінің шеміршегі көтеріліп, құлап кетуі мүмкін, ал аритеноидты шеміршек жабылып, бір-бірінен алыстап кетуі мүмкін. Бұл дауыстық сымдарды қатайтады және босаңсытады. Тыныс дауыстық сымдардың кернеуі мен ұзындығына байланысты (әйелдерде дауыс жоғарырақ, өйткені олар ерлерге қарағанда қысқа дыбыстық сымдарға ие). Кеуде қуысы артерия немесе трахеямен, бронхтармен және өкпелермен жүреді. Өкпеге енетін бронхтар көпіршіктермен аяқталған тармақтарға бөлінеді - альвеолалар. Өкпе - кеуде қуысында жатқан екі жарты конус. Өкпелер төменнен диафрагма арқылы шектелген - кеуде қуысын іш қуысынан бөлетін бұлшықет қоңырауы. 2. Әзірбайжан: sıx artikulyasiya 3. Қырғыз: интенсивдүү артикуляция 4. Өзбек: intensiv artikulyatsiya 5. Түрік: yoğun eklemlenme 6. Ағылшын: intensiv artikulyatsiya 7. Испан: articulación intensa 8. Неміс: intensive Artikulation 9. Француз: articulation intense 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: напряженная артикуляция - ширақ жасалым Ұсынылатын нұсқасы: напряженная артикуляция - ширақ жасалым Мысалда напраяженная сөзінің ширақ деген аударылған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, ширақ/шиеленіскен/лепті деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Талдауға түсіп отырған өзге тілдердің аудармасында напряженная интенсивтік деген аударамен берілгенін де атап өтеміз. Артикуляция мен взрыв қарқыны жағынан ұқсас деп алатын болсақ, ситуацияның орны бөлек. Бірінші жұпта қарқын бар да, екіншіде динамика әлсіздеу. Сондықтан дұрыс нұсқаның контекстіге байланысты жұмсалысын уақыт еншілігіне қалдырамыз. Ендігі мәселе, артикуляция сөзінің жасалым аудармасына қаншалықты жауап беретіндігінде болып тұр. Жасалым сөзінің аудармасы ретінде сөздіктерде: созидание, образовательная, образование деген сөздер ұсынылған. Олардың қатарында артикуляция жоқ. Ал артикуляцияның аудармасына қатысты айтарымыз: жасалым, артикуляция ретінде ұсынылған. Көп жағдайда артикуляция еш аударылмай ұсынылады да, бір ғана жағдайда күрделі жасалым/сложная артикуляция деген нұсқада ұсынылады. Напряженнаяға қатысты үш аударма да лингвистикалық жағдайларға тән құбылыс ретінде ұсынылады. Сондықтан напряженный сын есіміне ортақ бір атау беру керек деп санаймыз. Себебі лепті/восклицательный деген қалыптасқан аударма, шиеленіскен/ запутанный; осложненный; переплетенный; перепутанный, ал ширақ/ живой; бодрый; энергичный; проворный; бодро; живо; крепкий деген сөздің аудармасы ретінде ұсынылған. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: напряженная артикуляция - ширақ жасалым. | +6 |
70. | напряжённая ситуация | шиеленіскен жағдай | напряжённая ситуацияшиеленіскен жағдайСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөйлеу аппараттарының бұл мүшелері артикуляциялық дыбыстарды қалыптастыруға қатысады. Қатты таңдайдың артында шырышты қабық - жұмсақ таңдай түзіледі. Оның жақтары жұтқыншақтың қабырғаларымен бірге өседі, ал төменгі бөлігі бос қалады және қуыққа өтеді. Жұмсақ таңдай мен тілдің түбірі арасындағы кеңістік фаренц деп аталады. Жұтқыншақтың артында фаренге қуысы орналасқан, ол өңеш пен көмейге немесе жел түтікшесінің жоғарғы бөлігіне бөлінеді. Алғашқы сақинада крикоидты шеміршек жатыр, олар сол сияқты, кекіректің негізін құрайды және қимылсыз қалады, бірақ оған басқа шеміршектердің қозғалысын бақылайтын бұлшықеттер бекітілген. Крикоидты шеміршектің тар, алға бағытталған бөлігінде қалқанша шеміршек орналасқан. Артқы кеңейтілген бөліктің екі жағында екі кішкентай аритеноидты шеміршек орналасқан. Дауыс сымдары қалқанша безі мен аритоидтық шеміршектердің арасында созылады, осылайша глоттис вокалды сымдар арасында қалады. Қалқанша безінің шеміршегі көтеріліп, құлап кетуі мүмкін, ал аритеноидты шеміршек жабылып, бір-бірінен алыстап кетуі мүмкін. Бұл дауыстық сымдарды қатайтады және босаңсытады. Тыныс дауыстық сымдардың кернеуі мен ұзындығына байланысты (әйелдерде дауыс жоғарырақ, өйткені олар ерлерге қарағанда қысқа дыбыстық сымдарға ие). Кеуде қуысы артерия немесе трахеямен, бронхтармен және өкпелермен жүреді. Өкпеге енетін бронхтар көпіршіктермен аяқталған тармақтарға бөлінеді - альвеолалар. Өкпе - кеуде қуысында жатқан екі жарты конус. Өкпелер төменнен диафрагма арқылы шектелген - кеуде қуысын іш қуысынан бөлетін бұлшықет қоңырауы. 2. Әзірбайжан: gərgin vəziyyət 3. Қырғыз: курч кырдаал 4. Өзбек: keskin vaziyat 5. Түрік: gergin durum 6. Ағылшын: tense situation 7. Испан: situación tensa 8. Неміс: angespannte Situation 9. Француз: situation tendue 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жағдай сөзі жеке түрлі формада тұрып екі жүз елу үші рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөз тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жағдай нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде жеті рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жағдай мағынадағы сөз ретінде бірнеше сөзбен тіркесіп, жеке тұрып жүз жиырма бес рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жағдай нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде жүз он екі рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) жағдай нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде елу сегіз рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жағдай нұсқасы мағынадағы сөз ретінде отыз жеті рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: напряжённая ситуация - шиеленіскен жағдай Ұсынылатын нұсқасы: напряжённая ситуация - шиеленіскен жағдай Мысалда напраяженная сөзінің ширақ деген аударылған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, ширақ/шиеленіскен/лепті деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Напряженнаяға қатысты үш аударма да лингвистикалық жағдайларға тән құбылыс ретінде ұсынылады. Сондықтан напряженный сын есіміне ортақ бір атау беру керек деп санаймыз. Себебі лепті/восклицательный деген қалыптасқан аударма, шиеленіскен/ запутанный; осложненный; переплетенный; перепутанный, ал ширақ/ живой; бодрый; энергичный; проворный; бодро; живо; крепкий деген сөздің аудармасы ретінде ұсынылған. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: напряжённая ситуация - шиеленіскен жағдай. | +6 |
71. | напряженный взрыв | лепті серпін | напряженный взрывлепті серпінСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Ұяң әрі қатаң және дауыссыз дыбыс бір-бірінен дауыстың болмауымен немесе болмауымен, сондай-ақ шиеленіс / кернеумен байланысты емес. Зор дауыссыз дауыссыз дыбыстар және дауыссыз дыбыстар жоқ. Бұл саңыраудың үйлесімді аптика мүшелерін айту кезінде - қоңырау айтумен салыстырғанда, тіл, ерін, іш және қабырға қабырғалары кернеулі болады дегенді білдіреді. Орыс әдеби тілінде, сондай-ақ орыс тіліндегі сөйлеулердің көпшілігінде дауыс пен дыбыс келісуші сөздердің негізгі сөйлемдері болып табылады, ал шиеленіс пен шиеленіс - бұл Көптеген Солтүстік Американың айтылған сөздері, негізгі қағидасы - конгресстің кернеуі/созылмауы, ал олардың бұлыңғырлығы немесе тондары дыбыстың мәні болып табылады. Зарядталмағандардан айырмашылығы, қуатталатындар ұзағырақ және шу энергиясының жоғарылығымен сипатталады. Сөйлеу аппараттарының бұл мүшелері артикуляциялық дыбыстарды қалыптастыруға қатысады. Қатты таңдайдың артында шырышты қабық - жұмсақ таңдай түзіледі. Оның жақтары жұтқыншақтың қабырғаларымен бірге өседі, ал төменгі бөлігі бос қалады және қуыққа өтеді. Жұмсақ таңдай мен тілдің түбірі арасындағы кеңістік фаренц деп аталады. Жұтқыншақтың артында фаренге қуысы орналасқан, ол өңеш пен көмейге немесе жел түтікшесінің жоғарғы бөлігіне бөлінеді. Алғашқы сақинада крикоидты шеміршек жатыр, олар сол сияқты, кекіректің негізін құрайды және қимылсыз қалады, бірақ оған басқа шеміршектердің қозғалысын бақылайтын бұлшықеттер бекітілген. Крикоидты шеміршектің тар, алға бағытталған бөлігінде қалқанша шеміршек орналасқан. Артқы кеңейтілген бөліктің екі жағында екі кішкентай аритеноидты шеміршек орналасқан. Дауыс сымдары қалқанша безі мен аритоидтық шеміршектердің арасында созылады, осылайша глоттис вокалды сымдар арасында қалады. Қалқанша безінің шеміршегі көтеріліп, құлап кетуі мүмкін, ал аритеноидты шеміршек жабылып, бір-бірінен алыстап кетуі мүмкін. Бұл дауыстық сымдарды қатайтады және босаңсытады. Тыныс дауыстық сымдардың кернеуі мен ұзындығына байланысты (әйелдерде дауыс жоғарырақ, өйткені олар ерлерге қарағанда қысқа дыбыстық сымдарға ие). Кеуде қуысы артерия немесе трахеямен, бронхтармен және өкпелермен жүреді. Өкпеге енетін бронхтар көпіршіктермен аяқталған тармақтарға бөлінеді - альвеолалар. Өкпе - кеуде қуысында жатқан екі жарты конус. Өкпелер төменнен диафрагма арқылы шектелген - кеуде қуысын іш қуысынан бөлетін бұлшықет қоңырауы. 2. Әзірбайжан: güclü partlayış 3. Қырғыз: катуу жарылуу 4. Өзбек: kuchli portlash 5. Түрік: yoğun patlama 6. Ағылшын: intense explosion 7. Испан: explosión intensa 8. Неміс: intensive Explosion 9. Француз: explosion intense 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: напряженный взрыв - лепті серпін Ұсынылатын нұсқасы: напряженный взрыв - лепті серпін Мысалда напраяженная сөзінің ширақ деген аударылған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, ширақ/шиеленіскен/лепті деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: напряженный взрыв - лепті серпін. | +6 |
72. | недостаточно дифференцированное описание | жеткілікті түрде сараланбаған сипаттама | недостаточно дифференцированное описаниежеткілікті түрде сараланбаған сипаттамаСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жеткіліксіз саралау, айқын сезіну, айқын эмоционалдылық. Ерік көрсетілгенде, эмоциялар ақыл-ойдан «асып түседі». Жеке эмоцияларды қабылдау кезінде адамдар елеулі қателіктер мен бұрмаланулар жасайды. Ол адамдардың кейбір тәжірибелерін түсінбеуі мүмкін, сондықтан олар оған қызығушылық танытпайды және жанашырлық таныта алмайды. Әлеуметтік жетілмегендік, шектеулі өмірлік тәжірибе, көңіл-күйдің өзгеруі, эмоционалды тұрақсыздық, қуаныштан қайғы мен пессимизмге күтпеген ауысулар. Туыстарға деген жағымсыз көзқарас өзіне деген жағымсыз наразылықпен, мазасыздықпен, қозғыштықпен және өзін-өзі бағалаудың төмендеуімен үйлеседі. Үлкендерге қарсы тұра отырып, жаңа позицияны, тәуелсіздік үшін күресті немесе «баланың» нәрестелік позициясын иемденіп, өзін жеке тұлға ретінде сезіну қажеттілігі Қауіпсіздік сезімін, қауіпсіздікті сезінудің қажеттілігі Он үшінші дағдарыс - бұл жасөспірім балалық шағында өмір сүретін кезең, алдыңғы мүдделердің құлдырау кезеңі, кезең жалпы белгісіздік және тітіркену, қозғыштықтың жоғарылауы, тез шаршау, өткір және өткір көңіл-күйдің өзгеруі, наразылық, биліктің құлдырауы. Өзін-өзі бағалау жетістіктің сыртқы көрсеткіштері негізінде анықталады. Сондықтан, жасөспірімдер көбінесе қауіпті, қатты уайымдайды. 2. Әзірбайжан: kifayət qədər fərqlənməmiş təsvir 3. Қырғыз: жетишсиз дифференцияланган сүрөттөмө 4. Өзбек: etarli darajada farqlanmagan tavsif 5. Түрік: yeterince farklı olmayan açıklama 6. Ағылшын: insufficiently differentiated description 7. Испан: descripción insuficientemente diferenciada 8. Неміс: unzureichend differenzierte Beschreibung 9. Француз: description insuffisamment différenciée 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында анализ сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін анализ тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Анализ құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама анализін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) анализ нұсқасы ретінде кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасында кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының анализ рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) анализ нұсқасында кездесіп талдау, анализ, саралау с сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: недостаточно дифференцированное описание - жеткілікті түрде сараланбаған сипаттама Ұсынылатын нұсқасы: недостаточно дифференцированное описание - жеткілікті түрде сараланбаған сипаттама Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Аталмыш мысалда орыс тіліндегі тіркес тура аударылған, ал аудармада бірнеше жол барын ұмытпаған абзал. Кері аударманың бір түрін қолдануды ұсынамыз. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: недостаточно дифференцированное описание – жеткілікті түрде сараланбаған сипаттама. | +6 |
73. | недостаточность переводческих трансформаций | аудармалық өзгертулердің жеткіліксіздігі | недостаточность переводческих трансформацийаудармалық өзгертулердің жеткіліксіздігіСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілінің веда́, словен тілінің vesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілінің wieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегі fedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілінің vjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барып водить, обод, сол секілді көне орыс тілінің водимая «жена, супруга», орыс тілінің повод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал. Әдеби тілдегі vadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Аударма түрлендірулерін қолданудың орындылығы туралы мәселе аударма процесін сипаттауда маңызды орын алады. Аударма практикасы аудармашының іс-әрекетінде бос кеңістіктің болуын көрсетеді, бұл оған әртүрлі аударма шешімдерін қабылдауға мүмкіндік береді. Әрине, аудармашының жұмысындағы шектеулер қабылданбайды, алайда шектеулердің болмауы аударма сапасына айтарлықтай зиян келтіреді. Бұл тақырыптың өзектілігі, ең алдымен, нормативті-құқықтық базаның жеткіліксіз дамығандығынан, ал кейде бұрыннан жасалған аударма нормаларын елемеу салдарынан, аударма тәжірибесінде аударма түрлендірулерін негізсіз қолдану немесе қолданбау орын алуда, бұл «литерализм» мен «мәңгілік» проблемаға әкеледі. бостандықтары »тақырыбында бүгінгі күнге дейін қатал сынға ұшырайды. Үнемі талқылауға себеп болатын басты мәселе - аударма трансформациясының орындылығы / қажеттілігі және көлемі. Аударманың тиімді шешімі жоғары сапалы аудармаға қол жеткізуге мүмкіндік беретін осы мәселелерді шешуге байланысты. Сонымен қатар, аударманың шегін анықтап, оны аудармашының іс-әрекеттерін белгілі бір дәрежеде реттеуге және аударманың шамадан тыс еркіндігінің деңгейін төмендетуге мүмкіндік беретін тіларалық медиацияның басқа түрлерінен ажырату маңызды болып көрінеді. Бұл мақаланың мақсаты - эквиваленттік теориясы шеңберіндегі аударма түрлендірулерінің барабар өлшемі критерийлерін мысалдармен қарастыру және талдау. Осыған байланысты келесі міндеттер қойылды: лингвистикалық мектептің эквиваленттік теориясын аударма трансформацияларымен байланыстыру туралы ережелерін қарастыру; аударма түрлендірулерінің барабар өлшемінің өлшемдерін сипаттау; түрлендірулерді қолдануға болатындығын мысалдармен көрсетіңіз. «Аударма» түсінігінің анық еместігіне байланысты аударма сапасын бағалау туралы пікірталастар әлі күнге дейін жалғасып жатқан жоқ. И.Гамбиер дұрыс атап өткендей, аударма «көбінесе« локализация »,« бейімделу »,« шығармашылық қайта жазу »(нұсқалау),« аударма-редакциялау »(транзитинг),« тілдік медиация »немесе« шығармашылық бейімделу »сияқты бәсекелес терминдермен ауыстырылады. (транскреция) ». Жоғарыда аталған барлық жұмыстарға бірдей баға беру мүмкін емес. Біз аударманы түпнұсқаның функционалды және стилистикалық ерекшеліктерін ескере отырып, оның түпнұсқалық және оның лингвистикалық ерекшеліктерін психикалық және эмоционалды мазмұнын толыққанды (яғни жеткілікті түрде) беру деп түсінуден бастаймыз. Барабарлық ұғымы теңестірілген бірліктердің семантикалық қауымдастығын болжайтын белгілер мен мәтіндер арасындағы қатынасты көрсетеді. Эквиваленттілік, IT және PT-нің баламасы ретінде семантикалық ортақтылық және түпнұсқа мәтіні мен аударма мәтінінің олардың рецепторларына бірдей әсер етуі жағдайында, сондай-ақ аударманы трансляцияны басқа тіл түріне айналдыратын жол берілмейтін қайта құрулар болмаған кезде жүзеге асырылады. Аудармадағы форма мен мазмұнның өзгеруі табиғи және тіпті қажет құбылыс. Осыған байланысты ең бастысы - бір тілдегі қайталанбас «пішін мен мазмұнды біріктіру» мүлдем қайталанбас және басқа тілде қайтымсыз деген ойдан өзіңізді қорғау екенін атап өткен жөн. Н.С. атап өткендей. Автономов, мұндай біріктіру абсолютті емес және «ауысулар, ауысулар» мен түрлендірулердің барлық түріне мүмкіндік береді. Н.С. Автономды, «сөз бен ойдың байланысының бір түрінен сөз бен ойдың байланысының басқа түріне ауысуы» мүмкін және «екінші байламның барабар көрінісі» ретінде қабылданады. Осылайша, екі тілдің аудармадағы теңгерімсіздігі әртүрлі аударма операциялары арқылы тегістеледі, нәтижесінде олар эквиваленттердің өзгеруіне әкеледі. 2. Әзірбайжан: tərcümənin olmaması 3. Қырғыз: котормонун жоктугу 4. Өзбек: tarjimaning etishmasligi 5. Түрік: çeviri eksikliği 6. Ағылшын: lack of translation 7. Испан: falta de traducción 8. Неміс: Mangel an Übersetzung 9. Француз: manque de traduction 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында аударма сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: недостаточность переводческих трансформаций - аудармалық өзгертулердің жеткіліксіздігі Ұсынылатын нұсқасы: недостаточность переводческих трансформаций - аудармалық өзгертулердің жеткіліксіздігі Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: недостаточность переводческих трансформаций – аудармалық өзгертулердің жеткіліксіздігі. | +6 |
74. | независимое причастие | тәуелсіз есімше | независимое причастиетәуелсіз есімшеСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Етістіктің есім сөздерге ұқсас белгілері бар түрі. Ол түбір етістіктен арнайы жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы, “-ған, -ген”, “-қан, -кен” жұрнағы етістікке жалғанып, оған өткен шақ мәнін қосады: “жазылған хат”, “келген адам”, “ол кеткен”, “сен бергенсің”, “мен барғанмын”. Сондықтан ол бұрынғы өткен шақтың көрсеткіші қызметін атқарады. Ал “-атын, -етін”, “йтын, йтін” жұрнағы қимылдың келешекте жасалу мәнін білдіреді: “істелетін жұмыс”, “ол ертең келетін сияқты”. Сөйлемдегі мағынасына қарай өткен шақ мәнінде де қолданылады: “ол бұрын бізге жиі келетін”. Келесі “-ар, -ер”, “-р”, “-с” жұрнағы қимылдың келешекте жасалуы да, жасалмауы да мүмкін екенін білдіреді: “айтылар сөз”, “бермес ас”, “келер күн”, т.б. Осымен байланысты бұл жұрнақ тілде болжамды келер шақ қызметінде қалыптасқан: “ол бүгін-ертең келер”. Сондай-ақ, “-мақ, -мек”, “-пақ”, “-пек” жұрнағы алда жасалатын істі мақсат етуді білдіреді. Мысалы: “кездеспек күн”, “орындалмақ жұмыс”, “айтылмақ сөз”. Есімшенің осы мағынасына байланысты ол тілде мақсатты келер шақ көрсеткіші болып қалыптасқан: “Ол ел сенімін ақтамақ”. Есімшенің басқа етістіктерден өзіндік ерекшелігі бар. Ол заттық белгі білдіріп, сөйлемнің анықтауыш мүшесі қызметінде қолданылады. Мысалы: “Айтылған сөз — атылған оқ”. Осындағы “айтылған” — сөздің анықтауышы, “атылған” — оқтың анықтауышы. Есімше анықтауыш қызметінде заттың қимылын оның бір белгісі ретінде көрсетеді. Есімшеден болған анықтауыш заттың тұрақты белгісін емес, тұрақсыз белгісін білдіреді. Есімше өте жиі заттық мәнде қолданылатын сөздерге жатады. Есімше заттанғанда, ол зат есімнің жалғауларын қабылдайды: “көргеніңді айт, келгендерді қарсы ал”, т.б. 2. Әзірбайжан: müstəqil birlik 3. Қырғыз: көз карандысыз бирикме 4. Өзбек: mustaqil birlashma 5. Түрік: bağımsız cemaat 6. Ағылшын: independent communion 7. Испан: comunión independiente 8. Неміс: unabhängige Gemeinschaft 9. Француз: communion indépendante 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тәуелсіз нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде он бір рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) тәуелсіз нұсқасы мағынадағы сөз ретінде бес рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020–2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ тәуелсіз мағынасындағы сөз ретінде алты рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: независимое причастие - ерікті есімше Ұсынылатын нұсқасы: независимое причастие - ерікті есімше Мысалда независимый сөзінің ерікті деген аударылған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, еркін/ерікті/тәуелсіз деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стильдік әрі түрлі жүгі/қызметі бірдей сөзді түрлі формада әрі түрлі тәсілмен аударуда еш қисын жоғын айтқымыз келеді. Талдауға түсіп отырған мысалдардың басым көпшілігі түрліше аудармада ұсынылуына қатысты нысан ретінде алынып отыр. Бұны сөздік түзуге қатысқан адамдардың аялық білімдерінің түрліше болуымен, не бірнеше адамның жасауы салдарынан кеткен қателік пе дейміз. Сондықтан талдауға түскен мысалда аталмыш мәселеге айрықша көңіл бөліп отырмыз. Аталмыш айырмашылық қазақ тіл білімінің сөздік қорының байлығын, сөздердің түрлі жағдаят, мәнмәтінге сай әрқилы қолданылатындығын байқатады. Дегенмен тілбіліміндегі сөздердің бір тезге түскенін қалар едік. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: независимое причастие - тәуелсіз есімше. | +6 |
75. | независимое различие | тәуелсіз айырмашылық | независимое различиетәуелсіз айырмашылықСаласыӘдебиет Этимологиясы Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөйлем - бұл тақырып пен предикатты қамтитын сөздер тобы. Барлық ұсыныстар нүктелерден тұрады. Кейбір тармақтар толық идеяны білдіруі мүмкін, ал кейбір ұсыныстар мүмкін емес. Толық идеяларды жеткізе алу қабілетінің негізінде заттар тәуелді және тәуелсіз болып екіге бөлінеді. Тәуелді және тәуелсіз сөйлемдердің негізгі айырмашылығы - тәуелді сөйлемдер толық ойды жеткізе алмайтындығында, ал тәуелсіз сөйлемдер толық ойды білдіре алмайтындығында. Тәуелді сөйлемді тақырып пен предикаттан тұратын, бірақ толық ойды білдірмейтін сөздер тобы ретінде анықтауға болады. Ол толық идеяны жеткізе алмайтындықтан, ол жалғыз бола алмайды. Бұл әдетте сөйлемнің көмекші бөлігі болып табылады және мағынасын түсіну үшін тәуелсіз сөйлемді қажет етеді. Тәуелді сөйлем, әдетте, бағыныңқы буынға жалғанады. Мұндай қосылыс тәуелсіз сөйлемнің басына қосылса, оны тәуелді сөйлемге айналдыруға болады. 2. Әзірбайжан: müstəqil fərqlənmə 3. Қырғыз: көз карандысыз айырма 4. Өзбек: mustaqil farq 5. Түрік: bağımsız ayrım 6. Ағылшын: independent distinction 7. Испан: distinción independiente 8. Неміс: unabhängige Unterscheidung 9. Француз: distinction indépendante 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тәуелсіз нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде он бір рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сөзін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) тәуелсіз нұсқасы мағынадағы сөз ретінде бес рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020–2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ тәуелсіз мағынасындағы сөз ретінде алты рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: независимое различие - тәуелсіз айырмашылық Ұсынылатын нұсқасы: независимое различие - тәуелсіз айырмашылық Мысалда независимый сөзінің тәуелсіз деген аударылған нұсқасы берілген. Бұл мысалды бір сөздікте бірнеше түрлі нұсқада (біздің жағдайда, еркін/ерікті/тәуелсіз деген нұсқалары алынған) ұсынылғанын көрсету үшін ұсынып отырмыз. Біріншіден, бір сөздің түрлі нұсқада берілуі, тіптен аударылуына қатысты ескерту ретінде алып отырмыз. Бір сөздің түрлі контекстіге қатысты түрліше аударылуы барша тілде кездесетін дүние екені дау туғызбайды. Алайда беретін мағынасы, стил |