ТЕК ТЕРМИНКОМ МҮШЕЛЕРІ ҒАНА ДАУЫС БЕРЕ АЛАДЫ! Республикалық терминология комиссиясының 2025 жылғы 3-отырысында бекітілетін терминдері
| № | САЛАСЫ | ТЕРМИН САНЫ | РЕТТІК САНЫ |
| 1 | 2025 жылғы «Заң саласының терминдері» республикалық байқауының қорытындысы бойынша қазақша баламасы сәтті деп танылған терминдер | 16 | 1-16 |
| 2 | Нормативтік құқықтық актілерде қолданылатын терминдер мен сөз тіркестері | 646 | 17-662 |
| # | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | банкрот | банкрот | банкротбанкротДефинициясы1. Банкрот – бұл адамның немесе ұйымның (мысалы, компанияның) өз қарыздарын өтеуге қабілетсіз екенін ресми түрде мойындауы. 2. Этимологиясы: banca rotta (итал.) - "сынған орындық". 3. Өзбек: bankrot 4. Түрік: iflas 5. Ағылшын: bankrupt 6. Неміс: bankrott gehen; insolvent sein 7. Бекітілген нұсқасы: банкрот (2018) 8. Қолдану саласы: Заңтану, Экономика және қаржы 9. Заңнамадағы қолданысы: 1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 14 шiлдедегi № 443 қаулысы: ... кәсіпкерлерді банкрот деп тану туралы; 2. Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2020 жылғы 1 сәуірдегі № 344 бұйрығы: Банкроттықты басқарушының негізгі сыйақысының ең төменгі ... шегі; 3. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2023 жылғы 2 қарашадағы № 2 Нормативтік қаулысы: ... Соттардың ... банкроттық туралы заңнаманы қолдану практикасы. 10. Ұсыныстар: байқауға қатысушы "банкрот" сөзінің этимологиясын және түрік тіліндегі нұсқасын ескере келе, "құнтаусар/құнтауысар" деген нұсқаны ұсынады. Мамандардың талқылауына ұсынамыз. | 0 |
| 2. | брокер | делдал | брокерделдалДефинициясы1. Брокер – сатушы мен сатып алушы арасында (қор, тауар, валюта биржаларында), сақтандырушы мен сақтанушы (сақтандыру брокері), кеме иесі мен жалдаушы арасында делдалдық функцияларды жүзеге асыратын заңды тұлға. 2. Этимологиясы: brocour (еж,ағылш.), broker (ағылш.) - "ұсақ саудагер"; делдал. 3. Өзбек: broker 4. Түрік: komisyoncu 5. Ағылшын: broker 6. Неміс: Makler 7. Бекітілген нұсқасы: делдал (экон.) (1993), сақтандыру делдалы (2006), брокерлік кеңсе (2016), брокердің үстеме бағасы (2017), брокер (2018), делдал (1992) 8. Қолдану саласы: Заңтану, Экономика және қаржы 9. Заңнамадағы қолданысы: 1. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2018 жылғы 29 қазандағы № 270 қаулысы: Сақтандыру брокерінің жарғылық ... капиталының ең төменгі мөлшері ...; 2. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі Басқармасының 2022 жылғы 20 қазандағы № 75 қаулысы: Бағалы қағаздар нарығында брокерлік және (немесе) дилерлік қызметті жүзеге асыратын ...; 3. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2019 жылғы 31 желтоқсандағы № 275 қаулысы: ... сақтандыру брокері есептілігінің тізбесі. 10. Ұсыныстар: "брокер" термині жеке және тіркесті терминдер құрамында 10 шақты рет бекітілген. Алайда заңнамадағы қолданысында "брокер" сөзі кездеседі. Түрік тілінде брокердің қызметі комиссиялық шартқа негізделетіндігіне баса мән берілгендіктен, "komisyoncu" деген термин қалыптасқан. Ал қазақ тіліндегі "делдал" сөзі тараптар арасындағы мәмілені де, сол арқылы пайда табуды (яғни комиссия алу) толық өтей алатындықтан, "делдал" терминін түбегейлі орнықтыру ұсынылады. | 0 |
| 3. | верификация | растамалық тексеру, тексеріп растау, нақтылап растау | верификациярастамалық тексеру, тексеріп растау, нақтылап растауДефинициясы1. Верификация – бақыланатын объектілермен, сенсорлық мәліметтермен салыстыруға және тәжірибе арқылы бір нәрсенің сенімділігін анықтауға негізделген теориялық пайымдаулардың ақиқаттығын растау және дәлелдеу әдісі. 2. Этимологиясы: verus (лат.) - "шын, нақты"; facere (лат.) - "істеу". 3. Өзбек: tekshirish 4. Түрік: doğrulama 5. Ағылшын: verification 6. Неміс: Überprüfung 7. Бекітілген нұсқасы: верификацияланған (2017), верификация (2018), верификаттау (2018), верификациялану қағидаты (2019), формальді верификация (2021) 8. Қолдану саласы: Әдебиет және лингвистика, Заңтану, Информатика және есептеуіш техника, Экономика және қаржы, Іс жүргізу және мұрағат ісі 9. Заңнамадағы қолданысы: 1. Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 14 қаңтардағы № 12 бұйрығы: ... верификациялауды жүргізу қағидаларын бекіту ...; 2. Қазақстан Республикасы Әділет министрінің м.а. 2023 жылғы 20 қазандағы № 749 және Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрінің 2023 жылғы 23 қазандағы № 497/НҚ бірлескен бұйрығы: ... верификацияны қолдана отырып ...; 3. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі Басқармасының 2022 жылғы 20 қазандағы № 76 қаулысы: ... талдау жүргізу (верификация) үшін ұйымдарды айқындау ... 10. Ұсыныстар: терминнің қазақша нұсқасы бұрын ұсынылмаған, әрі бекітілмеген. Байқауға қатысушы "растамалық тексеру" деген нұсқа ұсынады. Өзбек және түрік тілдеріндегі нұсқаларын ескере келгенде, терминді төл тілімізге бейімдеуге болатындығын аңғарамыз. Заңнамада "талдау жүргізу" тіркесін жақшада "верификациялау" деп көрсеткен. Осыларды ескере келе, "тексеріп растау" немесе этимологиясын ескере отырып, "нақтылап растау" деген нұсқаны ұсынамыз. | 0 |
| 4. | завещание с условием | шартты өсиет | завещание с условиемшартты өсиетДефинициясы1. Шартты өсиет – өсиет қалдырушы белгілі бір шарт қоятын өсиет түрі. 2. Этимологиясы: өсиет (түрік. уасиет, парс. уасият) – талап-тілек. 3. Өзбек: shartli iroda 4. Түрік: şartlı irade 5. Ағылшын: conditional will 6. Неміс: Testament mit Bedingung 7. Бекітілген нұсқасы: құпия өсиет (2016), шарт (2020), жеткілікті шарт (2023) 8. Қолдану саласы: Көлік және қатынас жолдары, Физика және астрономия, Механика және машинатану, Математика, Информатика және есептеуіш техника 9. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 14 қазандағы № 240-V ҚРЗ. ... шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын ... Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 14 шiлдедегі N 155-I Заңы. ... өсиеттердiң дубликаттары мен көшiрмелерi ... Қазақстан Республикасының Заңы 2019 жылғы 21 қаңтардағы № 217-VІ ҚРЗ. ... Құпия өсиет жасаған адамның қайтыс болуы ... 10. Ұсыныстар: бекітілген терминдерді, аудармаларды, заңнамалық құжаттарды қарастыра келе, "шартты өсиет" терминін бекіту ұсынылады. | 0 |
| 5. | запасной судья | қосалқы төреші | запасной судьяқосалқы төрешіДефинициясы1. Қосалқы төреші – негiзгi төреші болмаған, ауырған, мүдделер қақтығысы болған немесе iс бойынша өз мiндеттерiн атқара алмаған жағдайда оны ауыстыру үшiн тағайындалатын төреші. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: zaxiradagi sudya 4. Түрік: yedek hâkim 5. Ағылшын: substitute judge 6. Неміс: Ersatzrichter 7. Бекітілген нұсқасы: қосалқы ойыншы (2019), төреші (2020) 8. Қолдану саласы: Дене тәрбиесі және спорт, Заңтану, Тарих, Іс жүргізу және мұрағат ісі 9. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2025 жылғы 13 тамыздағы № 611 қаулысы. ... "қосалқы бөлшектер" қозғалтқыштарды ... Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 7 шілдедегі N 171-IV Заңы. ... Қосалқы мердігерлеріне қатысты ... Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 15 қазандағы № 242-V ҚРЗ. ... Әрбір Тарап бір төреші тағайындауға тиіс ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 4 маусымдағы № 314 қаулысы. ... Төрешілердің саны – біреу ... 10. Ұсыныстар: бекітілген терминдерді, заңнамалық құжаттарды қарастыра келе, "қосалқы төреші" терминін бекіту ұсынылады. | 0 |
| 6. | иммунитет | құқықтық қорғаныш | иммунитетқұқықтық қорғанышДефинициясы1. Құқықтық қорғаныш – белгілі бір тұлғаның (мысалы, депутаттың, дипломаттың, судьяның, т.б.) құқықтық жауапкершіліктен, іздеуден, сотқа тартудан босатылуы, яғни құқықтық қорғаныш мәртебесі. 2. Этимологиясы: иммунитет (лат. immunis) – «босатылған, ерікті» 3. Өзбек: immunitet 4. Түрік: dokunulmazlık 5. Ағылшын: immunity 6. Неміс: Immunität 7. Бекітілген нұсқасы: иммунитет (2021) 8. Қолдану саласы: Заңтану 9. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2025 жылғы 15 тамыздағы № 323 бұйрығы. ... нормативтік құқықтық актілерінің тізілімінде ... Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2025 жылғы 29 мамырдағы № 209 бұйрығы. ... Азаматтық қорғаныстың қорғаныш құрылыстарын ... 10. Ұсыныстар: сараптама қорытындысы «құқықтық қорғаныш» немесе «құқықтық артықшылық» нұсқаларының бірін бекітуге ұсынады. | 0 |
| 7. | контрафакт | жалған өнім, заңсыз көшірме | контрафактжалған өнім, заңсыз көшірмеДефинициясы1. Жалған өнім – авторлық құқықты немесе сабақтас құқықтарды, сауда белгілерін, патенттерді немесе басқа зияткерлік меншікті бұзатын жалған немесе заңсыз өндірілген өнімдер. 2. Этимологиясы: факт (лат. factum) – әрекет, жағдай 3. Өзбек: noqonuniy nusxa 4. Түрік: yasadışı kopya 5. Ағылшын: counterfeit 6. Неміс: Fälschung 7. Бекітілген нұсқасы: контрафактілік (2016), жалаң факті (2019), контрқалалану (2025), жалған қалалану (2025) 8. Қолдану саласы: Заңтану, Тарих 9. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 8 желтоқсандағы № 199-VІ ҚРЗ. ... заңсыз басып алуға қарсы күрес туралы ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 17 қарашадағы № 1211 Қаулысы. ... мемлекеттерден келген заңсыз еңбек көші-қонына ... Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы. ... жалған тамақ өнімдері ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 26 қазандағы № 625 қаулысы. ... Контрафактілі өнімді өндіруге ... 10. Ұсыныстар: терминге берілген анықтама мазмұнына сәйкес, аудармаларды, заңнамалық құжаттарды қарастыра келе, "жалған өнім" терминін бекіту ұсынылады. | 0 |
| 8. | медиация | бітімгершілік | медиациябітімгершілікДефинициясы1. Бітімгершілік – тараптардың ерікті келісімі бойынша жүзеге асырылатын, олардың өзара қолайлы шешімге қол жеткізуі мақсатында медиатордың жәрдемдесуімен тараптар арасындағы дауды реттеу рәсімі. 2. Этимологиясы: медиация (лат. mediare) – "делдал болу" 3. Өзбек: vositachilik, yarashtirish 4. Түрік: arabuluculuk, aracılık 5. Ағылшын: mediation 6. Неміс: Mediation 7. Бекітілген нұсқасы: медиация (2017), бітімгершілік (іс жүргізу) (1995), бітімгерлік (2024) 8. Қолдану саласы: Философия және саясаттану, Заңтану 9. Заңнамадағы қолданысы: 1) Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 24 қазандағы N 73-IV Заңы. ... бітімгершілік қызметі ... 2) Қазақстан Республикасының Заңы 2000 жылғы 23 маусым N 59-II ... бітімгершілік күштер ... 3) Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 29 қазандағы № 188-VІ ҚРЗ. ... қазақстандық бітімгершілік контингентті ... 4) Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 28 қаңтардағы № 401-IV Заңы. ... медиацияны ұйымдастыру ... 5) Қазақстан Республикасының Заңы 2022 жылғы 25 сәуірдегі № 116-VII ҚРЗ. ... медиация нәтижесінде ... 10. Ұсыныстар: бекітілген терминдерді, аудармаларды, заңнамалық құжаттарды қарастыра келе, "бітімгершілік" терминін бекіту ұсынылады. | 0 |
| 9. | моральный вред | рухани зиян, психологиялық залал, ахлақи зиян, моральдық зиян (2016) | моральный вредрухани зиян, психологиялық залал, ахлақи зиян, моральдық зиян (2016)Дефинициясы1. Рухани зиян, психологиялық залал – тұлғаның өміріне, денсаулығына, ар-намысына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне немесе жеке мүліктік емес құқықтарына заңсыз әрекеттер немесе әрекетсіздіктер арқылы келтірілген жағымсыз психикалық, физикалық және эмоциялық салдарлардың жиынтығы. Бұл зиян материалдық шығынмен өлшенбейді, бірақ оны өтеу үшін кінәлі тараптан ақшалай өтемақы талап етілуі мүмкін. 2. Этимологиясы: мораль (лат. mores) – "жалпы қабылданған дәстүрлер" 3. Өзбек: ma’naviy zarar, ruhiy zarar 4. Түрік: ahlaki zarar, manevi zarar 5. Ағылшын: moral harm 6. Неміс: moralischer Schaden 7. Бекітілген нұсқасы: моральдық зиян (2016), зиян (2021) 8. Қолдану саласы: Педагогика және психология, Заңтану 9. Заңнамадағы қолданысы: 1) Қазақстан Республикасының Заңы 2020 жылғы 25 маусымдағы № 346-VI ҚРЗ. ... моральдық зиянды өтеу ... 2) Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 489-V ҚРЗ ... моральдық зиянның ... 10. Ұсыныстар: көңіл мен рухтың жағдайларын және істерін зерттейтін ілімге «Ахлақ ілімі» делінеді. Терминнің мағынасына қарайтын болсақ, көңіл мен рухқа зиян келтірілетін зардап жөнінде айтылған. Соған сүйене отырып, түрік тілінің аудармасына қарай "ахлақи зиян" терминін бекітуді ұсынамыз. | 0 |
| 10. | предмет иска | талап нысанасы | предмет искаталап нысанасыДефинициясы1. Талап нысанасы – азаматтық немесе әкімшілік сот ісін жүргізу барысында талапкердің соттан талап ететін құқықтық қорғаудың немесе шешімнің материалдық-құқықтық мәні, яғни даудың негізгі объектісі немесе талапкердің құқығына қатысты талап етілетін нақты әрекет (мысалы, мүлікті тану, келісімшартты бұзу, шығынды өтеу). 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: da’vo predmeti 4. Түрік: dava konusu 5. Ағылшын: subject of action, subject of lawsuit 6. Неміс: klagegegenstand 7. Бекітілген нұсқасы: зат, пән (2020), нысана, пән (филос.) (2010) 8. Қолдану саласы: Заңтану 9. Заңнамадағы қолданысы: 1) Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрінің 2025 жылғы 9 маусымдағы № 118-НҚ бұйрығы. ... лизинг нысанасын ... 2) Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2025 жылғы 30 маусымдағы № 254 бұйрығы ... лизингі шартының талаптары ... 3) Қазақстан Республикасының Заңы 2025 жылғы 18 шiлдедегi № 215-VIII ҚРЗ ... қаржы лизингi нысанасын ... 10. Ұсыныстар: салалық сөздіктерде "талап пәні" деген нұсқа берілген, бірақ ол алынып отырған терминнің мағынасын аша алмайды. Бекітілген терминдерді, аудармаларды, заңнамалық құжаттарды қарастыра келе, "талап нысанасы" терминін бекіту ұсынылады. | 0 |
| 11. | преднамеренное банкротство | қасақана банкроттық; қасақана банкрот қылу | преднамеренное банкротствоқасақана банкроттық; қасақана банкрот қылуДефинициясы1. Қасақана банкроттық; қасақана банкрот қылу – қарыздарды өтеуден жалтару мақсатында борышкердің мүлкін, қаржы қаражатын немесе өзге де активтерін әдейі жасыру, ысырап ету немесе жалған мәмілелер жасау арқылы төлем қабілетсіздігі жағдайын қолдан тудыратын құқыққа қарсы іс-әрекет. 2. Этимологиясы: банкроттық (итал. banca rotta) – "сынған орындық" 3. Өзбек: qasddan bankrotlik 4. Түрік: kasıtlı iflas 5. Ағылшын: premeditated bankruptcy 6. Неміс: betrügerischer Bankrott 7. Бекітілген нұсқасы: әдейі банкрот болу (2016), қасақана өртеу (өртке қарсы қызм.) (1999) 8. Қолдану саласы: Заңтану 9. Заңнамадағы қолданысы: 1) Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 1 шiлдедегi N 256 ... қасақана душар етуi; жалған банкроттық ... 2) Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі Басқармасының 2024 жылғы 29 қаңтардағы № 2 қаулысы. ... қасақана жалған ақпаратты ... 3) Қазақстан Республикасының Заңы 2025 жылғы 28 сәуірдегі № 186-VIII ҚРЗ. ... "Дәрменсіздік (банкроттық) туралы" ... 10. Ұсыныстар: салалық сөздіктерде "злостный, намеренный, умышленный, саботаж" сөздеріне қазақ тілінде "қасақана" деп алынған. Бекітілген терминдерді, аудармаларды, заңнамалық құжаттарды қарастыра келе, "қасақана банкроттық" терминін бекіту ұсынылады. | 0 |
| 12. | публичный договор | жария шарт | публичный договоржария шартДефинициясы1. Жария шарт – коммерциялық ұйыммен жасалған және өз қызметiнiң сипатына қарай оған өтiнiшпен келетiн әркiмге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөнiндегi оның мiндеттемелерiн белгiлейтiн шарт. 2. Этимологиясы: жария (лат. publicus) – "қоғамдық, халықтық" 3. Өзбек: oshkora shartnoma 4. Түрік: kamu sözleşmesi 5. Ағылшын: standard contract 6. Неміс: öffentlicher Vertrag 7. Бекітілген нұсқасы: жария тәртіп құқық (2018), өтеусіз шарт (2024) 8. Қолдану саласы: Заңтану 9. Заңнамадағы қолданысы: 1) Қазақстан Республикасының Заңы 2025 жылғы 12 наурыздағы № 170-VIII ҚРЗ. ... жария акционерлік қоғамы ... 2) Қазақстан Республикасының Заңы 2025 жылғы 10 қаңтардағы № 154-VIII ҚРЗ ... халықаралық шарттар ... 3) Қазақстан Республикасының Заңы 2025 жылғы 30 маусымдағы № 199-VIII ҚРЗ ... салым шарты ... 10. Ұсыныстар: бекітілген терминдерді, аудармаларды, заңнамалық құжаттарды қарастыра келе, "жария шарт" терминін бекіту ұсынылады. | 0 |
| 13. | сепаратизм | бөлінімпаздық, сепаратизм (2019) | сепаратизмбөлінімпаздық, сепаратизм (2019)Дефинициясы1. Бөлінімпаздық – халықтың бір бөлігінің қалыптасқан мемлекеттен бөлініп, өз мемлекетін құруға немесе үлкен тәуелсіздікке ие болуға ұмтылуын білдіретін саяси қозғалыс немесе идея. 2. Этимологиясы: сепаратизм (лат. separatus) – "бөлек" 3. Өзбек: separatizm 4. Түрік: ayrılıkçılık 5. Ағылшын: separatism 6. Неміс: Separatismus 7. Бекітілген нұсқасы: сепаратизм (2019), бөлінім (2021) 8. Қолдану саласы: Заңтану, Тарих 9. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 18 сәуірдегі N 316-ІІ Заңы. ... сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2003 жылғы 14 ақпан N 160. ... Терроризмге, сепаратизмге ... 10. Ұсыныстар: терминге берілген анықтамаға сәйкес "бөлінімпаздық" терминін бекіту ұсынылады. | 0 |
| 14. | собственник | меншіккер, меншіктенуші | собственникменшіккер, меншіктенушіДефинициясы1. Меншіккер, меншіктенуші – заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы бар субьект. 2. Этимологиясы: меншіккер (лат. proprietary) – "жеке меншік" 3. Өзбек: mulkdor, mulk egasi 4. Түрік: mülk sahibi 5. Ағылшын: owner 6. Неміс: Der Besitzer 7. Бекітілген нұсқасы: меншік иесі (2016), меншік иесінің абсентеизмі (2023) 8. Қолдану саласы: Заңтану 9. Заңнамадағы қолданысы: Қызылорда облыстық мәслихатының 2006 жылғы 30 маусымдағы N 300 шешімі. ... қорғау тұрғын үй қорының меншіккерлеріне жүктеледі ... III-сайланған Алматы қалалық Мәслихатының ХV сессиясының 2005 жылғы 27 сәуірдегі N 143 шешімі. ... тұрғын үй қорының меншіккерлеріне ... Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері комитеті төрағасының 2020 жылғы 20 қаңтардағы № 9-НҚ бұйрығы. ... меншіккерлерге тиесілі бірнеше жайлар ... 10. Ұсыныстар: 2016 жылы бекітілген "меншік иесі" термині тек меншікті иеленіп тұрған тұлға мағынасын ғана білдіріп тұр. Ал анықтамасына сүйенсек, аталған термин пайдалану және билік ету құқықтарын да қамтиды. Сондықтан "меншіккер" нұсқасын бекітуге ұсынамыз. | 0 |
| 15. | уголовный закон | қылмыс заңы | уголовный законқылмыс заңыДефинициясы1. Қылмыс заңы – ҚР жоғарғы заң шығарушы органы қабылдаған, қылмыстық жауапкершіліктің негіздері мен жағдайын белгілейтін нормативтік құқықтық акт. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: jinoyat qonuni / jinoyat huquqi 4. Түрік: ceza hukuku / ceza kanunu 5. Ағылшын: criminal law 6. Неміс: Strafrecht 7. Бекітілген нұсқасы: қылмыстық заң (2016) 8. Қолдану саласы: Заңтану 9. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2025 жылғы 16 шiлдедегi № 210-VIII ҚРЗ. ... қылмыстық заңнамасын оңтайландыру мәселелері ... Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2025 жылғы 5 тамыздағы № 124-ө Өкімі. ... Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын ... Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2025 жылғы 29 мамырдағы № 1 Нормативтік қаулысы. ... қылмыстық істер бойынша заңды ... 10. Ұсыныстар: 2016 жылы бекітілген "қылмыстық заң" термині заңнама құжаттарында кеңінен таралып, қолданысқа сіңіп кеткен. Дегенмен басы артық қосымшадан арылу мақсатында "қылмыс заңы" нұсқасын қарастыруды ұсынамыз. | 0 |
ТЕК ТЕРМИНКОМ МҮШЕЛЕРІ ҒАНА ДАУЫС БЕРЕ АЛАДЫ! Республикалық терминология комиссиясының 2025 жылғы 1-отырысында бекітілетін терминдері
| № | САЛАСЫ | ТЕРМИН САНЫ | РЕТТІК САНЫ |
| 1 | Демография | 676 | 1-676 |
| # | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | «бегство белых» | «ақтардың қашуы» | «бегство белых»«ақтардың қашуы»Дефинициясы1. «Ақтардың қашуы» – белгілі бір аймақтағы негізінен еуропалық тектес халықтың (ақ нәсілділердің) басқа этностардың көбеюіне байланысты жаппай қоныс аударуы. Бұл құбылыс көбінесе қалалық аймақтарда байқалады және нәсілдік, экономикалық немесе әлеуметтік факторларға негізделеді. Мысалдар: АҚШ-тағы 1950-1980 жылдары көптеген ақ нәсілділердің қалалардан (Чикаго, Детройт, Лос-Анджелес) маңайдағы ауқатты аудандарға көшуі. Оңтүстік Африкада апартеид режимі аяқталғаннан кейін кейбір еуропалық текті азаматтардың елден кетуі. Еуропаның кейбір қалаларында (мысалы, Париж, Лондон) көші-қон ағынының өзгеруіне байланысты байырғы ақ нәсілді тұрғындардың қала маңына қоныс аударуы. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: oq parvozi 4. Түрік: beyaz göç 5. Ағылшын: white flight 6. Неміс: weiße Flucht 7. Бекітілген нұсқасы: ақтар (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 8 желтоқсандағы № 199-VІ ҚРЗ. ... жазалаудан қашуына заңсыз түрде ... Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 7 шiлдедегi N 150 Заңы. ... адамның қамаудан қашуына жол бермеу ... 9. Ұсыныстар: бекітілген терминдерді, басқа тілдегі аудармасын ескере отырып, «ақтардың қашуы» терминін бекіту ұсынылады. | +6 |
| 2. | концепт «демографического мира» | «демографиялық әлем» тұжырымдамасы | концепт «демографического мира»«демографиялық әлем» тұжырымдамасыДефинициясы1. «Демографиялық әлем» тұжырымдамасы – жаһандық демографиялық үрдістерді, халықтың құрылымы мен динамикасын, сондай-ақ әртүрлі елдер мен аймақтардағы демографиялық даму ерекшеліктерін зерттейтін концепция. Бұл тұжырымдама әлемдік халық санының өзгеруін, оның аймақтар бойынша таралуын, туу мен өлім деңгейін, көші-қон қозғалыстарын және урбанизацияны сипаттайды. Әлемдік демографиялық теңгерім мен өзгерістерді зерттеуді, әртүрлі елдер мен аймақтардағы демографиялық саясатты қалыптастыруды және демографиялық дағдарыстар мен олардың алдын алу шараларын анықтауды мақсат етеді. 2. Этимологиясы: демография (еж. грек. δῆμος + γράφω) – «халық» + «жазамын» 3. Өзбек: "demografik dunyo" tushunchasi 4. Түрік: “demografik dünya” kavramı 5. Ағылшын: concept of "demographic world" 6. Неміс: das Konzept der "demographischen Welt» 7. Бекітілген нұсқасы: демография (2021), демографиялық сипат (2022), тұжырымдамалау (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 шілдедегі N 242 Заңы ... демографиялық ... тұжырымдамасы ... Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 11 желтоқсандағы N 229-IV Заңы ... демографиялық ... тұжырымдамасы ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 23 желтоқсандағы № 1385 қаулысы ... демографиялық әлем ... тұжырымдамасы ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қыркүйектегі № 602 қаулысы ... демографиялық әлем ... тұжырымдамасы ... 9. Ұсыныстар: "концепт «демографического мира»" термині негізінен статистика, іс жүргізу және демография саласында ғана қолданылатындықтан, заңнама мәтіндерде және баспасөзде сирек кездеседі. Сараптау барысында түпнұсқа терминге толық балама бола алатындықтан әрі қолданысқа ыңғайлы әрі түсінікті болғандықтан, ««демографиялық әлем» тұжырымдамасы» терминінің бекітілуін қолдаймыз. | -6 |
| 3. | процесс «старение сверху» | «жоғарыда қартаю» үдерісі, «жоғарыдан қартаю» үдерісі | процесс «старение сверху»«жоғарыда қартаю» үдерісі, «жоғарыдан қартаю» үдерісіДефинициясы1. «Жоғарыдан қартаю» үдерісі – балалар санының салыстырмалы түрде баяу өсуімен егде жастағы өлім деңгейінің азаюы нәтижесінде егде жастағы адамдар санының өсуі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: "yuqoridan qarish" jarayoni 4. Түрік: "yukarıdan yaşlanma" süreci 5. Ағылшын: "top-down aging" process 6. Неміс: "top-down alterungsprozess" 7. Бекітілген нұсқасы: үдеріс (2024), архив құжатының ескiруi (2024) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 шілдедегі N 670 Қаулысы. ... ел халқының одан әрi қартаюы ... Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрінің 2011 жылғы 09 наурыздағы № 127 бұйрығы. ... жоғарыдан өткізбейтін ... Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 21 шілдедегі № 468-IV Заңы. ... үдерістердің өнімділігі мен ашықтығын ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 6 наурыздағы № 280 Жарлығы. ... жаһандық үдерістерде маңызы ... 9. Ұсыныстар: ұсынылған терминнің орыс тіліндегі нұсқасын ескерсек, онда терминнің берілуі «жоғарыда қартаю» үдерісі» емес, «жоғарыдан қартаю» үдерісі» болады. Сонымен бірге келесі ұсынылатын термин - «төменнен қартаю» үдерісі». Терминдік тіркес сыңарларының бекітілген нұсқаларын, аудармаларды, заңнамадағы қолданысын қарастыра келе, терминнің бірізділігін сақтай отырып, «жоғарыдан қартаю» үдерісі» терминін бекіту ұсынылады. | +5 |
| 4. | «поколение сэндвича» | «сэндвич ұрпағы» | «поколение сэндвича»«сэндвич ұрпағы»Дефинициясы1. «Сэндвич ұрпағы» – бір уақытта қартаң ата-аналарына қамқорлық жасап, өз балаларына да қолдау көрсететін орта жастағы адамдарды сипаттайтын термин. Бұл ұрпақ екі жақтан жауапкершілік жүктелгендіктен «сэндвич» деп аталады. Әдетте, бұл санатқа 40-60 жас аралығындағы ересектер кіреді, олар жұмыс істеп жүріп, қаржылық, эмоционалдық және физикалық тұрғыда ата-аналары мен балаларына қамқорлық жасайды. Бұл құбылыс халықтың қартаюы мен өмір сүру ұзақтығының ұлғаюына байланысты көптеген елдерде кең таралған. 2. Этимологиясы: ұрпақ (ескі түр. urpağ) – «бала, әулет» 3. Өзбек: "sendvich avlodi" 4. Түрік: "sandviç nesli" 5. Ағылшын: "sandwich generation" 6. Неміс: die "Sandwich-Generation» 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2022 жылғы 1 сәуірдегі № 123 бұйрығы ... сэндвич ... ұрпағы ... Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 03 сәуірдегі № 115 Бұйрығы ... сэндвич ... ұрпағы ... 9. Ұсыныстар: «поколение сэндвича» термині негізінен статистика, іс жүргізу және демография саласында ғана қолданылатындықтан, заңнама мәтіндерде және баспасөзде сирек кездеседі. Терминді аудару барысында түпнұсқа сипатының назарға алынғанын құптаймыз және «сэндвич ұрпағы» тұлғасында бекітуге ұсынамыз. | -5 |
| 5. | процесс «старение снизу» | «төменнен қартаю» үдерісі | процесс «старение снизу»«төменнен қартаю» үдерісіДефинициясы1. "Төменнен қартаю" үдерісі – туудың төмендеуіне, балалар санының біртіндеп азаюына байланысты егде жастағы адамдар үлесінің арту үдерісі. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: "pastdan qarish" jarayoni 4. Түрік: «aşağıdan yaşlanma» süreci 5. Ағылшын: "bottom-up aging" process 6. Неміс: "bottom-up alterungsprozess" 7. Бекітілген нұсқасы: үдеріс (2024), архив құжатының ескiруi (2024) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 шілдедегі N 670 Қаулысы. ... ел халқының одан әрi қартаюы ... Қазақстан Республикасының Заңы 2015 жылғы 1 қазандағы № 353-V ҚРЗ. ... қартаю және қосарлас аурулар ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 23 қарашадағы № 1024 қаулысы. ... арқылы төменнен жоғары қарай ... Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 21 шілдедегі № 468-IV Заңы. ... үдерістердің өнімділігі мен ашықтығын ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 6 наурыздағы № 280 Жарлығы. ... жаһандық үдерістерде маңызы ... Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2023 жылғы 6 қаңтардағы № 1 бұйрығы. ... оқыту үдерісінде негізгі... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркес сыңарларының бекітілген нұсқаларын, аудармаларды, заңнамадағы қолданысын қарастыра келе, терминнің бірізділігін сақтай отырып, «төменнен қартаю» үдерісі» терминін бекіту ұсынылады. | +3 |
| 6. | антинаталист | aнтинаталист | антинаталистaнтинаталистДефинициясы1. Антинаталист – бүкіл адамзаттың тағдыры туралы ойлардан туындаған бала туудан бас тартатын философиялық ұстанымды ұстанушы адам. 2. Этимологиясы: aнтинаталист (лат. natalis) – туылуына қатысты 3. Өзбек: antinatalist 4. Түрік: antinatalist 5. Ағылшын: antinatalist 6. Неміс: Antinatalist 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: басқа тілдегі аудармасын ескере отырып, «антинаталист» терминін бекіту ұсынылады. | +7 |
| 7. | поколение Next | Next ұрпақ, Next ұрпағы, Y ұрпағы | поколение NextNext ұрпақ, Next ұрпағы, Y ұрпағыДефинициясы1. Next ұрпағы – 1980 жылдардың басынан 1990 жылдардың ортасына дейін туған адамдар. Олар жаңа мыңжылдықта цифрлық технологияларға терең араласуымен ерекшеленеді. 2. Этимологиясы: next (некст) (еж.ағыл. niehsta, nyhsta, ағыл. диалект. nesta) – күшейтпелі сын есім, мағынасы «жақын», «туыстық жағынан жақын». 3. Өзбек: keyingi avlod Түр: ағыл: нем: 4. Түрік: Y kuşağı 5. Ағылшын: generation Next 6. Неміс: generation Next 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 8 шiлдедегi № 469 қаулысы. ... "Тәуелсіздік ұрпақтары" гранты ... Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы 1998 жылғы 30 желтоқсан N 4187. ... ұрпақтардың өзара байланысын ... Қазақстан Республикасының Заңы. 1999 жылғы 13 шілде N 415-I. ... ұрпақтар бiрлiгi мен сабақтастығы ... Қазақстан Республиасы Үкіметінің қаулысы. 2002 жылғы 29 желтоқсан N 1410. ... "Адамның ұрпақ жаңғырту ... 9. Ұсыныстар: ұсынылып отырған терминнің дефинициясына сәйкес келетін бірнеше нұсқасы бар және бәрі де бекітуге ұсынылып отыр: «Next ұрпағы», «Y ұрпағы», «Миллениум (мыңжылдық) ұрпағы». Терминдердің бірізділік принципіне сәйкес «Y ұрпағы» деп бекітіп, «Next ұрпағы», «Миллениум (мыңжылдық) ұрпағы» терминдерін күн тәртібінен алып тастау ұсынылады. | +2 |
| 8. | поколение X | X ұрпағы | поколение XX ұрпағыДефинициясы1. X ұрпағы – 1964-1980 жылдары туған ұрпақ. Бұл ұрпақтың адамдары ескі өмір салтын бұзу және жаңасын салу кезінде ерте есейгендер қатарында орын алады. 2. Этимологиясы: X ұрпағы – алғаш рет 1950 жылы фотограф Роберт Капа Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кәмелетке толған жастар туралы фото очеркінде "X ұрпақ" терминін қолданған 3. Өзбек: X avlodi 4. Түрік: X kuşağı 5. Ағылшын: generation X 6. Неміс: generation X 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2015 жылғы 11 желтоқсандағы № 135-ө өкімі. ... "Ұрпақ+" мәдени-білім беру ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы 1999 жылғы 24 ақпан N 162. ... Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп... Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы 1999 жылғы 7 қыркүйек N 1318. ... "Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылына байланысты ... 9. Ұсыныстар: аудармаларды, заңнамалық құжаттарды қарастыра келе, «X ұрпағы» терминін бекіту ұсынылады. | -3 |
| 9. | поколение Y | Y ұрпағы | поколение YY ұрпағыДефинициясы1. Y ұрпағы немесе Миллениум (мыңжылдық) ұрпағы – шамамен 1980 жылдардың басынан 1990 жылдардың ортасына дейінгі туған ұрпақ. 2. Этимологиясы: Y -латынның 25-әрпі. Y ұрпағы атауын 1993 жылы тамызда Advertising Age редакторларының бірі ойлап тапты. 11 жастан кіші балалар осылай сипатталды және оларды "X ұрпағына"қарсы қойды. 3. Өзбек: Y avlodi 4. Түрік: Y kuşağı 5. Ағылшын: generation Y 6. Неміс: generation Y 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 18 қазандағы N 1043 Қаулысы. ... Ерлер мен әйелдердің ұрпақ әкелетiн ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 29 маусымдағы N 600 Қаулысы. ... Азаматтардың ұрпақты болу құқықтары ... Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2023 жылғы 30 маусымдағы № 275 бұйрығы. ... "Ұрпақтар келісімшарты" жобалары ... 9. Ұсыныстар: ұсынылып отырған терминнің дефинициясына сәйкес келетін бірнеше нұсқасы бар және бәрі де бекітуге ұсынылып отыр: «Next ұрпағы», «Y ұрпағы», «Миллениум (мыңжылдық) ұрпағы». Мамандардың талқылауымен бәрін бекіту керек пе әлде бір нұсқасын ғана бекіткен дұрыс па?! Өзбек, түрік тілдерінде кейінгі ұрпақ, соңғы ұрпақ деп алынған. Сараптама қорытындысы терминдердің бірізділік принципіне сәйкес «Y ұрпағы» деп бекітуді ұсынады, ал «Next ұрпағы», «Миллениум (мыңжылдық) ұрпағы» терминдерін күн тәртібінен алып тастау ұсынылады. Мамандардың пікірі керек. | -3 |
| 10. | поколение Z | Z ұрпағы | поколение ZZ ұрпағыДефинициясы1. Z ұрпағы – әлемде 1990 жылдардың ортасынан 2010 жылдардың басына дейін туған ұрпақ үшін қолданылатын термин. 2. Этимологиясы: Z (ағыл. zoom) – «үлкейту», «жақындату». 3. Өзбек: Z avlodi 4. Түрік: Z kuşağı 5. Ағылшын: generation Z 6. Неміс: generation Z 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 400-VI ҚРЗ Кодексі. ... Қазіргі және болашақ ұрпақтың ... Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 7 шiлдедегi № 360-VI ҚРЗ Кодексі. ... болашақ ұрпақтың денсаулығына зиянды ... Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 2024 жылғы 15 мамырдағы № 4 бұйрығы. ... "Ұрпақ және гендер" (коды 611105227 ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 29 қарашадағы N 1677 Жарлығы. ... Ерлер мен әйелдердің ұрпақты болу ... 9. Ұсыныстар: ұсынылып отырған терминнің дефинициясына сәйкес келетін «зумер ұрпағы» нұсқасы бар және ол да бекітуге ұсынылып отыр. Терминдердің бірізділік принципіне сәйкес «Z ұрпағы» терминін бекітуге ұсынып, «зумер ұрпағы» терминін күн тәртібінен алып тастау ұсынылады. Мамандардың пікірі қажет. | -5 |
| 11. | абсолютный демографический показатель | абсолютті демографиялық көрсеткіш | абсолютный демографический показательабсолютті демографиялық көрсеткішДефинициясы1. Абсолютті демографиялық көрсеткіш – белгілі бір уақыт аралығындағы халықтың демографиялық құбылысын абсолюттік сандармен көрсететін сандық шама. 2. Этимологиясы: абсолют (лат. аbsolutus) – шартсыз; демография (грек. δῆμος) – халық. 3. Өзбек: mutlaq demografik ko'rsatkichi 4. Түрік: mutlak demografik gösterge 5. Ағылшын: absolute demographic indicator 6. Неміс: Absolutes demografischer Indikator 7. Бекітілген нұсқасы: абсолют сыну көрсеткіші (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2023 жылғы 20 мамырдағы № 161 бұйрығы. ... болжамды демографиялық көрсеткіштер (демографиялық болжам) еңбек ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 24 қазандағы N 986 Қаулысы. ... барынша абсолюттік температурасы +40 о С, ең суық - қаңтар айы ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 30 қарашадағы № 1278 Қаулысы. ... Елдегі және өңірлер бөлінісіндегі демографиялық даму... 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарында берілу ретін, бекітілген терминдерді, басқа тілдегі аудармасын ескере отырып, «абсолютті демографиялық көрсеткіш» терминін бекіту ұсынылады. | +2 |
| 12. | аграрное перенаселение | аграрлық артық қоныстанушылық, аграрлық артық қоныстану | аграрное перенаселениеаграрлық артық қоныстанушылық, аграрлық артық қоныстануДефинициясы1. Аграрлық артық қоныстанушылық – ауыл шаруашылығы саласында еңбекке қабілетті халықтың санының артық болуы. 2. Этимологиясы: aграрлық (лат. ager) – өріс 3. Өзбек: agrar aholi sonining ko'payishi 4. Түрік: tarım aşırı nüfusu 5. Ағылшын: agrarian overpopulation 6. Неміс: landwirtschaftliche Überbevölkerung 7. Бекітілген нұсқасы: аграрлық партия (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 29 желтоқсандағы № 894 қаулысы. ... қоныстанушылық әлеуетін қалыптастыратын ... 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарында берілу ретін, бекітілген терминдерді, басқа тілдегі аудармасын ескере отырып, «аграрлық артық қоныстанушылық» терминін бекіту ұсынылады. | +1 |
| 13. | концепция человеческого развития | адам дамуының тұжырымдамасы | концепция человеческого развитияадам дамуының тұжырымдамасыДефинициясы1. Адам дамуының тұжырымдамасы – адамның әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени дамуын кешенді түрде қарастыратын ғылыми ұстаным. Ол адамның өмір сүру деңгейін жақсарту, білім алу мүмкіндіктерін кеңейту, денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру және өмір сүру ұзақтығын арттыру сияқты негізгі факторларға негізделеді. Бұл тұжырымдама БҰҰ Даму бағдарламасының (UNDP) адам дамуы индексі (АДИ) арқылы өлшенеді. 2. Этимологиясы: адам (араб. آدم) – «Адам, кісі» 3. Өзбек: inson taraqqiyoti tushunchasi 4. Түрік: insani gelişme kavramı 5. Ағылшын: concept of human development 6. Неміс: das Konzept der menschlichen Entwicklung 7. Бекітілген нұсқасы: адам дамуы индексі (2022), тұжырымдамалау (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 15 қазандағы № 242-V ҚРЗ ... адам дамуының ... тұжырымдамасына ... Қазақстан Республикасының Заңы. 2002 жылғы 27 желтоқсан N 368-II ... адам дамуының ... тұжырымдамасын ... Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 28 наурыздағы № 218-VII ҚРЗ ... адам ... даму тұжырымдамасы ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктерде, ғылыми әдебиеттерде және баспасөзде «концепция человеческого развития» тіркесін "адам дамуының тұжырымдамасы" түрінде аударып беру тәжірибесі бар. Әрі бұл терминнің түпнұсқа тұлғасының да толық баламасы бола алады. Сондықтан «адам дамуының тұжырымдамасы» тіркесінің термин ретінде бекітілуін қолдаймыз. | +7 |
| 14. | человеческая популяция | адам популяциясы | человеческая популяцияадам популяциясыДефинициясы1. Адам популяциясы – белгілі бір аумақты алып жатқан және еркін үйленетін адамдар тобы. 2. Этимологиясы: популяция (лат. populatio, populus) – «халық». 3. Өзбек: inson populyatsiyasi 4. Түрік: insan nüfusu 5. Ағылшын: human population 6. Неміс: menschliche Bevölkerung 7. Бекітілген нұсқасы: адам (2016), человеческая смерть адам өлімі (2024), популяция (2024) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2021 жылғы 23 қазандағы № 70-VII ҚРЗ. ... индикатор популяциясы тығыздығының ... Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 2 қаңтардағы № 183-VII ҚРЗ. ... өсімдіктер популяциясы – ортақ гендік қорға ие ... Қазақстан Республикасының 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 400-VI ҚРЗ Кодексі. ... популяциялар немесе адамзат үшін нақты немесе ықтимал пайдасы ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 2 шілдедегі № 851 Жарлығы. ... Әйел популяциясында обырдың таралуы бойынша ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркес сыңарларының бекітілген нұсқаларын, аудармаларын ескере келе, «адам популяциясы» деп бекіту ұсынылады. | +7 |
| 15. | концепция человеческого капитала | адами капитал тұжырымдамасы | концепция человеческого капиталаадами капитал тұжырымдамасыДефинициясы1. Адами капитал тұжырымдамасы – жұмыскердің еңбек ету мүмкіндігін, олардың еңбегінің жемісті болуын, еңбек өнімділігі мен сапасын көтеретін білім, біліктілік ілім, тәжірибе нысанында адамдарға салынатын капиталды көрсететін көзқарас. Адами капитал заттық (жеке) капиталдан: сатылмауымен, сатылып алынбаушылығымен, тек қана адам капиталы жасаған қызметтер ғана сатылатындығымен дараланады. Адам капиталын иеленуші оның қожайыны да бола алады. Адам капиталын құру үшін материалдық қаражат жеткіліксіз, осы капиталды иеленушінің еңбегі, сонымен қатар отбасы мен қоғамның рухани және мәдени салымдары қажет. 2. Этимологиясы: адам (араб. آدم) – «Адам, кісі» 3. Өзбек: inson kapitali tushunchasi 4. Түрік: insan sermayesi kavramı 5. Ағылшын: concept of human capital 6. Неміс: das Konzept des Humankapitals 7. Бекітілген нұсқасы: Капитал (2017), тұжырымдамалау (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2017 жылғы 13 маусымдағы № 69-VІ ҚРЗ ... адами капитал ... тұжырымдамасын ... Қазақстан Республикасының Заңы 2017 жылғы 10 мамырдағы № 64-VІ ҚРЗ ... адами ... капитал ... тұжырымдамасын ... Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 14 қазандағы № 240-V ҚРЗ ... адами ... капиталдың тұжырымдамасы ... Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 15 шілдедегі № 339-IV Заңы ... адами капиталды ... тұжырымдамасын ... Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 24 ақпандағы № 461-V ҚРЗ ... адами капитал ... тұжырымдамасын ... 9. Ұсыныстар: аударма сөздіктерде, заңнама мәтіндерінде, ғылыми әдебиеттерде және баспасөзде «концепция человеческого капитала» терминінің баламасын «адами капитал тұжырымдамасы» тіркесі тұлғасында беру және қолдану тәжірибесі қалыптасқан. Осы дәлелді ескере отырып, «адами капитал тұжырымдамасы» терминінің бекітілуін қолдаймыз. | +7 |
ТЕК ТЕРМИНКОМ МҮШЕЛЕРІ ҒАНА ДАУЫС БЕРЕ АЛАДЫ! Республикалық терминология комиссиясының 2024 жылғы 6-отырысында бекітілетін терминдері (жаратылыстану-математика бағыты)
| № | САЛАСЫ | ТЕРМИН САНЫ | РЕТТІК САНЫ |
| 1 | Атырау облысы әкімдігі ұсынған мұнай-газ геологиясы саласының терминдері | 786 | 1-786 |
| 2 | Атырау облысы әкімдігі ұсынған мұнай-газ саласының терминдері | 679 | 787-1465 |
| 3 | Атырау облысы әкімдігі ұсынған мұнай-газ химиясы саласының терминдері | 598 | 1466-2063 |
| 4 | Тамақ өнеркәсібі саласының терминдері (2023 жылы «Қазақша мәзір» республикалық конкурсының қорытындысы бойынша қазақша баламасы сәтті деп танылған терминдер) | 12 | 2064-2075 |
| # | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | адсорбер | адсорбер | адсорберадсорберДефинициясы1. Адсорбер – адсорбция процесі өтетін газдарды, буларды немесе ерітінділерді қатты сорбентке сіңіру үшін қолданылатын құрылғы. 2. Этимологиясы: адсорбер (лат. ad және sorbeo) – "жұтылу". 3. Өзбек: adsorber 4. Түрік: adsorban 5. Ағылшын: adsorber 6. Неміс: Adsorber 7. Бекітілген нұсқасы: адсорбер – адсорбер (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2021 жылғы 18 маусымдағы № 294 бұйрығы. ... адсорберге қолжетімділікті ... . Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 27 желтоқсандағы № 1202 қаулысы. ... аз адсорбер ... . Қарағанды облысы әкімдігінің 2016 жылғы 18 тамыздағы № 61/01 қаулысы. ... адсорберлер, бөлгіштер, ... . 9. Ұсыныстар: сөз мағынасын, анықтамасын негізге ала отырып, ұсынылған терминді қолдаймыз. 10. Қолданылу саласы: Химия | +11 |
| 2. | антиклинальный купол | антиклиналды күмбез | антиклинальный куполантиклиналды күмбезДефинициясы1. Антиклиналды күмбез – жер қыртысының қатпарлануынан пайда болатын геологиялық құрылым. Ол қабаттардың жоғары қарай иіліп, күмбез тәрізді пішінге ие болуымен сипатталады. Мұндай құрылымдар әдетте тау жыныстарының ішкі күштер әсерінен (мысалы, тектоникалық қысым) қалыптасады. 2. Этимологиясы: антиклинал (еж. грек. ἀντι-+κλίνω) – "қарсы" + "қисаю, жантаю" 3. Өзбек: – 4. Түрік: antiklinal kubbe 5. Ағылшын: anticlinal dome 6. Неміс: antiklinale Kuppel 7. Бекітілген нұсқасы: купольная акробатика – күмбезді акробатика (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2018 жылғы 18 мамырдағы № 342 бұйрығы. ...антиклиналдық емес... Алматы облысы әкімдігінің 2021 жылғы 25 қазандағы № 394 қаулысы....купол экстра... 9. Ұсыныстар: заңдағы қолданыстары мен аудармаларын негшізге ала отырып осы нұсқаны ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия, Химия | +11 |
| 3. | бентос | бентос | бентосбентосДефинициясы1. Бентос – теңіздер мен мұхиттардың түбінде, сондай-ақ тұщы су қоймаларының түбінде тіршілік ететін организмдерге қатысты қолданылады. Бентосқа әртүрлі микроорганизмдер, балдырлар, моллюскалар, шаян тәрізділер және басқа да түптік организмдер жатады. Олар су түбіндегі шөгінділерде немесе қатты беткейлерде өмір сүреді. Геологияда бентос зерттеуі маңызды, себебі бентос қалдықтары ежелгі теңіз түбіндегі экологиялық жағдайлар туралы ақпарат береді. Теңіз түбіндегі шөгінділерде сақталған бентос қалдықтары палеонтология мен стратиграфияда қолданылады, мұнда олар шөгінді жыныстардың жасын анықтау мен ежелгі экожүйелерді зерттеуге көмектеседі. 2. Этимологиясы: бентос (еж.гр. bénthos βένθος) – «тереңдік». 3. Өзбек: bentos 4. Түрік: bentik 5. Ағылшын: benthos 6. Неміс: benthos 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 11 мамырдағы № 197 бұйрығы .... Бентос рекультивация жасалғаннан кейін ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2002 жылғы 29 желтоқсан N 1429. .... және бентосын айқындау ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 28 наурыздағы N 302 қаулысы. ... шельф аймағы бентостық организмдердiң жүздеген ... 9. Ұсыныстар: термин бұрын бекітілмеген. Терминдік тіркес құрамында да кездеспеді. Басқа тілдегі аудармаларын, заңнамалық құжаттардағы қолданысын қарастыра келе, «бентос» терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Биология | +11 |
| 4. | берег | жағалау | берегжағалауДефинициясы1. Жағалау – құрлық пен теңіз (көл, өзен жөне т.б.) арасындағы жер бедерінің қазіргі және ежелгі замандардағы нысандар таралған шекаралық жолақ. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: qirg'oq 4. Түрік: kıyısı 5. Ағылшын: coast 6. Неміс: Ufer 7. Бекітілген нұсқасы: берег левый - 2005 – сол жағалау (көлік және қатынас жолдары) (2015), берег наветренный – жел жаға (су шаруаш) (2005) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 14 мамырдағы N 160-IV Заңы. ... Каспий жағалауы газ құбырын салудағы ынтымақтастық ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 29 желтоқсандағы N 722 Жарлығы. ... "Есіл өзенінің сол жақ жағалауында," ... Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі N 481 Кодексі. ... жағалау жиегінен ені жиырма метр құрлық белдеуі ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркес құрамында бекітілген нұсқаларын, басқа тілдегі аудармаларын, заңнамалық құжаттардағы қолданысын қарастыра келе, «жағалау» терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Су шаруашылығы, Геология, геодезия және география, Экология | +11 |
| 5. | биогерм | биогерм | биогермбиогермДефинициясы1. Биогерм – су қоймасының түбіндегі әк өсіндісі, әк түзетін және өлгеннен кейін тіршілік күйін сақтайтын ағзалар. 2. Этимологиясы: биогерм (гр. bίος+γερμα) – «өмір»+ «су астындағы қатпар-төбе». 3. Өзбек: biogerm 4. Түрік: biyogerm 5. Ағылшын: biogerm 6. Неміс: bioherm 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: терминнің бекітілген нұсқасы, заңнамадағы қолданысы кездеспеді. Басқа тілдегі қолданысына сәйкес «биогерм» деп бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Химия | +11 |
| 6. | биолиты | биолиттер, биолит | биолитыбиолиттер, биолитДефинициясы1. Биолит – тірі организмдердің тіршілік әрекеттерінің нәтижесінде қалыптасқан немесе олардың қалдықтарынан құралған шөгінді жыныстар. Биолиттерге органикалық материалдар, мысалы, көмір, әктас, шымтезек және мұнай көздері жатады. Олар өсімдіктердің, жануарлардың, немесе микроорганизмдердің қалдықтарынан жиналып, уақыт өте келе шөгінді қабаттарға айналады. Биолиттер шөгінді жыныстардың маңызды категориясы, өйткені олар ежелгі органикалық өмірдің іздері мен қалдықтарын сақтайды, бұл палеонтология мен геохимияда өткен замандардағы экологиялық және климаттық жағдайларды зерттеуге мүмкіндік береді. 2. Этимологиясы: биолит (грек. bίος + lithos) – «өмір» + «тас». 3. Өзбек: biolitlar 4. Түрік: biyolitler 5. Ағылшын: bioliths 6. Неміс: biolite 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: – 9. Ұсыныстар: терминнің бекітілген нұсқасы, заңнамадағы қолданысы кездеспеді. Басқа тілдегі аудармаларына сәйкес «биолиттер» деп бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия, Биология | +11 |
| 7. | битуминизация | таушайырлану, битумдену | битуминизациятаушайырлану, битумденуДефинициясы1. Битум – 1) жер асты суларын оқшаулау үшін тау жыныстарындағы жарықтарды балқытылған мұнай битумымен жасанды толтыру; 2) көміртегі мен сутегі мөлшері артып, парафиндер мен нафтендер түзілетін органикалық заттардың ыдырауы. 2. Этимологиясы: битум (лат. bitūmen) – «тау шайыры». 3. Өзбек: bituminizatsiya 4. Түрік: bitüminizasyon 5. Ағылшын: bituminization 6. Неміс: bituminisierung 7. Бекітілген нұсқасы: битум – битум (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2021 жылғы 13 қыркүйектегі № 334 бұйрығы. ... гидрооқшаулағыш материалдар мен битуминизирленген қағазды дайындау процесін ... Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 11 сәуірдегі № 187-V ҚРЗ. ... табиғи битумның, мұнай битумының, минералды шайыр ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 мамырдағы № 574 Жарлығы. ... Битум және табиғи асфальт... 9. Ұсыныстар: терминнің бекітілген нұсқасы жоқ. Заңнамалық құжатта «бутиминизерленген» термині ұшырасқанымен, айтуға да, қолданысқа ауыр, сәтсіз калька аударма деген ойдамыз. Мамандар келіссе, «битумдену» терминін бекітуге ұсынамыз. «Таушайырлану» қазақы ұғымға жақын болғанмен, термин ретінде белсенді қолданысқа ие болу мәселесін мамандармен кеңесу қажет. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия | +9 |
| 8. | битуминозный, битуминозная (порода) | таушайырлы, битумды, битуминозды (жыныстар) | битуминозный, битуминозная (порода)таушайырлы, битумды, битуминозды (жыныстар)Дефинициясы1. Таушайырлы, битумды – құрамында битумдар бар; B-жыныстар - қатты немесе сұйық табиғи битумдарды қоршайтын шөгінді тау жыныстары (құмдар, құмтастар, тақтатастар, әктастар, доломиттер). 2. Этимологиясы: битуминозды (лат. bituminosus) – «шайырға бай» 3. Өзбек: bitumli 4. Түрік: katranlı 5. Ағылшын: bituminous 6. Неміс: bituminös 7. Бекітілген нұсқасы: битум – битум (2023), магматическая порода – магмалық жыныс (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 24 ақпандағы № 461-V ҚРЗ. ... Битуминозды жыныстардан алынған шикі мұнай ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 10 тамыздағы № 134 Жарлығы. ... көмірді немесе битуминоздық тақтатастарды ... Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2021 жылғы 13 қыркүйектегі № 334 бұйрығы. ... битуминозды орамды жабын ... 9. Ұсыныстар: терминнің бекітілген нұсқасы жоқ. «Битумды-битумный» - битумы бар мағынасында, ал «битуминозный-битуминозды» этимологиясы бойынша «битумға бай» дегенді білдіреді, яғни мағыналық реңкте айырмашылық бар. «Битуминозды» сындық мағынаны білдіргендіктен, «битуминозды (жыныстар)» деп бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия | +9 |
| 9. | битуминология | таушайыртаным, битуминология, таушайыртану | битуминологиятаушайыртаным, битуминология, таушайыртануДефинициясы1. Таушайыртаным, битуминология – табиғи тау шайырын зерттейтін ғылым. 2. Этимологиясы: битуминология (лат. bitūmen+logos) – «тау шайыры» + «оқу, ілім». 3. Өзбек: bituminologiya 4. Түрік: bitminoloji 5. Ағылшын: bituminology 6. Неміс: bituminologie 7. Бекітілген нұсқасы: битум – битум (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2014 жылғы 30 желтоқсандағы № 355 бұйрығы ... люминесценттік битуминологиялық сараптау; ... Қазақстан Республикасының Заңы 2021 жылғы 30 желтоқсандағы № 96-VII ҚРЗ. ... жол битумын қоспағанда, мұнай өнімдерінің ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 1 тамыздағы № 607 Жарлығы. ... жол битумын өндіретін ... 9. Ұсыныстар: заңнамадағы қолданысына, басқа тілдегі қолданысына сәйкес «битуминология» деп бекіту ұсынылады. Ал «таушайыртаным" немесе "таушайыртану» терминінің қолданысқа түсу мүмкіндігі туралы мамандардың пікірі қажет. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия | +9 |
| 10. | битумогены | таушайыртектер, битуминогендер | битумогенытаушайыртектер, битуминогендерДефинициясы1. Таушайыртектер, битуминогендер – хлороформ және басқа да ұқсас еріткіштер шығаратын битуминозды заттардың сингенетикалық категориясы. 2. Этимологиясы: битумогены (лат. bitūmen + еж.гр.γένος) – «тау шайыры» + «тұқым, тек». 3. Өзбек: bitumogenlar 4. Түрік: bitüminojenler 5. Ағылшын: bituminogens 6. Неміс: bituminogene 7. Бекітілген нұсқасы: битум – битум (2023), дрейф генов – гендердің дрейфі (2024) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 25 қазандағы № 46-V Заңы. ... Мұнай битумы ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 13 қыркүйектегі № 1008 Жарлығы. ... битуммен іркіліссіз қамтамасыз ету ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 28 мамырдағы № 517 қаулысы. ... негізіндегі битумды қоспалар ... 9. Ұсыныстар: терминнің бекітілген нұсқасы, заңнамадағы қолданысы кездеспеді. Басқа тілдегі қолданысына сәйкес «битумогендер» деп бекіту ұсынылады. Ал «таушайыртектер» терминінің қолданысқа түсу мүмкіндігі туралы мамандардың пікірі қажет. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география | +8 |
| 11. | битумоиды | таушайыр тектестері, битумоидтар | битумоидытаушайыр тектестері, битумоидтарДефинициясы1. Таушайыр тектестері, битумоидтар – шөгінді жыныстардан экстракция әдісімен алынатын органикалық заттардың жиынтығы. 2. Этимологиясы: битумоиды (лат. bitūmen + еж.гр. εἶδος) – «тау шайыры» + «түр, бейне, образ. 3. Өзбек: bitumoidlar 4. Түрік: bitümoidler 5. Ағылшын: bitumoids 6. Неміс: bitumoide 7. Бекітілген нұсқасы: битум – битум (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 30 маусымдағы № 215-V ҚРЗ. ... мұнайлық битум ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 19 шілдедегі № 718 Жарлығы. ... битум тақтатастарды газдандыруға ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 30 қазандағы № 809 қаулысы. ... Битумдарға арналған тебен – 10 дана ... 9. Ұсыныстар: терминнің бекітілген нұсқасы, заңнамадағы қолданысы кездеспеді. Басқа тілдегі қолданысына сәйкес «битумоидтар» деп бекіту ұсынылады. Ал «таушайыртектестер» терминінің қолданысқа түсу мүмкіндігі туралы мамандардың пікірі қажет. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Химия | +10 |
| 12. | битумоиды остаточные | қалдық таушайыр тектестері, қалдық битумоидтар | битумоиды остаточныеқалдық таушайыр тектестері, қалдық битумоидтарДефинициясы1. Қалдық таушайыр тектестері – мұнайдың немесе басқа да органикалық заттардың ыдырауынан қалған табиғи органикалық заттар. Битумоидтар мұнайдың толықтай немесе жартылай ыдырауы және миграциясы нәтижесінде шөгінді жыныстарда жиналады. Олар құрамында шайыр, асфальт, битум және басқа да органикалық компоненттер бар тығыз және тұтқыр заттар. Қалдық битумоидтар, әсіресе, мұнайдың ашық жерлерге таралып, ұшпа компоненттерінің буланып кетуінен қалыптасады. Олар мұнайлы шөгінділердің ескіруін және уақыт өте келе мұнай кен орындарының қасиеттерінің өзгеруін көрсетеді. Сонымен қатар, қалдық битумоидтар мұнай геологиясында мұнай миграциясының бағыттарын, қайнар көздерін және кен орындарының қалыптасуын зерттеу үшін қолданылады. 2. Этимологиясы: битумоиды (лат. bitūmen + еж.гр. εἶδος) – «тау шайыры» + «түр, бейне, образ. 3. Өзбек: qoldiq bitumoidlar 4. Түрік: artık bitümoidler 5. Ағылшын: residual bitumoids 6. Неміс: rest-Bitumoide 7. Бекітілген нұсқасы: битум – битум (2023), водоем остаточный – қалдық суайдын (2024), остаток – қалдық (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 1 тамыздағы № 607 Жарлығы. ... қалдықтарды кешенді қайта өңдеу ... Қазақстан Республикасының Заңы 2021 жылғы 30 желтоқсандағы № 96-VII ҚРЗ. ... жол битумын" деген ... Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Автомобиль жолдары комитеті Төрағасының 2019 жылғы 22 қаңтардағы № 20 бұйрығы. ... тау жыныстарын уақтау қалдықтарынан алынған ... 9. Ұсыныстар: «қалдық таушайыр тектестері» терминінің қолданысқа түсуін мамандармен кеңесу керек. Басқа тілдердегі аударманы басшылыққа ала отырып, «қалдық битумоидтар» терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия, Химия | +9 |
| 13. | битумоиды паравтохтонные | паравтохтондық таушайыр тектестері, паравтохтондық битумоидтар | битумоиды паравтохтонныепаравтохтондық таушайыр тектестері, паравтохтондық битумоидтарДефинициясы1. Паравтохтондық таушайыр тектестері – битуминозды заттардың ерекше генетикалық категориясы, "микромұнай" оқшаулануының алғашқы кезеңдеріне жауап береді. 2. Этимологиясы: паравтохтон (гр. autos + chtōn ) – "сол сияқты, дәл сондай» + «жер, ел»; битумоиды (лат. bitūmen + еж.гр. εἶδος) – «тау шайыры» + «түр, бейне, образ. 3. Өзбек: paraavtoxton bitumoidlari 4. Түрік: paraotokton bitümoidler 5. Ағылшын: paraautochthonous bitumoids 6. Неміс: bitumoide paraautochthone 7. Бекітілген нұсқасы: битум – битум (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 30 маусымдағы № 215-V ҚРЗ. ... мұнайлық битум ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 19 шілдедегі № 718 Жарлығы. ... битум тақтатастарды газдандыруға ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 30 қазандағы № 809 қаулысы. ... Битумдарға арналған тебен – 10 дана ... 9. Ұсыныстар: басқа тілдердегі аударманы басшылыққа ала отырып, «паравтохтондық битумоидтар» терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Химия | +8 |
| 14. | битумы асфальтовые | шайыртасты таушайырлар, асфальт битумдер, асфальт битумдар | битумы асфальтовыешайыртасты таушайырлар, асфальт битумдер, асфальт битумдарДефинициясы1. Шайыртасты таушайырлар, асфальт битумдер – сұйық, тұтқыр, жартылай қатты және қатты қосылыстар жоғары молекулалы көмірсутектердің күрделі қоспасынан (негізінен гибридті құрылым) және асфальт-шайырлы заттардан тұрады, олардың құрамына көміртегі мен сутектен басқа оттегі, күкірт, азот тұрақты элементтер ретінде, ал кейбір жағдайларда әртүрлі металдар (V, Ni, Fe, Ca, Cr, Mg және т.б.) кіреді. 2. Этимологиясы: асфальт (гр. asphaltos) – «шайыр»; битум (лат. bitūmen) – «тау шайыры». 3. Өзбек: asfalt bitumlari 4. Түрік: asfalt bitümler 5. Ағылшын: asphalt bitumen 6. Неміс: asphalt-Bitumen 7. Бекітілген нұсқасы: битум – битум (2023), асфальт природный – табиғи асфальт (көлік және қатынас жолдары) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 24 ақпандағы № 461-V ҚРЗ. ... Табиғи асфальт, табиғи битум ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 мамырдағы № 574 Жарлығы. ... асфальтиттер мен асфальтты жыныстар ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 14 қазандағы N 943 Қаулысы. ... асфальттан немесе соған ұқсас материалдардан (мысалы, мұнай битумынан немесе тас көмір піспесінен ... 9. Ұсыныстар: басқа тілдердегі аударманы, заңнамалық құжаттардағы қолданысты басшылыққа ала отырып, «асфальт битумдар» терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география | +10 |
| 15. | бифенил (дифенил) | бифенил (дифенил) | бифенил (дифенил)бифенил (дифенил)Дефинициясы1. Бифенил (дифенил) – органикалық қосылыс, молекулалық формуласы ????12????10. Ол екі бензол сақинасынан (фенил сақиналарынан) тұрады, олар бір-бірімен көміртек-көміртек байланысы арқылы жалғасқан. Бифенил түссіз кристалды зат түрінде болады, суда ерімейді, бірақ органикалық еріткіштерде жақсы ериді. 2. Этимологиясы: бифенил (дифенил) (гр. bi+лат. phenyl) – «қос»+ «бензол туындысы». 3. Өзбек: bifenil (difenil) 4. Түрік: bifenil (difenil) 5. Ағылшын: biphenyl (diphenyl) 6. Неміс: biphenyl (Diphenyl) 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2022 жылғы 11 қаңтардағы № 8 шешімі. ... дифенилдер (ПХД) (полихлорирленген бифенилдер ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2024 жылғы 11 наурыздағы № 159 қаулысы. ... полихлорланған бифенилдер (ПХБ шығарындылары) ... Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 24 қарашадағы № 717 бұйрығы.. ... дифенилдер (полихлоридті дифенилдер) ... 9. Ұсыныстар: басқа тілдердегі аударманы, заңнамалық құжаттардағы қолданысты басшылыққа ала отырып, «бифенил (дифенил)» терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет, Химия | +10 |
ТЕК ТЕРМИНКОМ МҮШЕЛЕРІ ҒАНА ДАУЫС БЕРЕ АЛАДЫ! Республикалық терминология комиссиясының 2024 жылғы 5-отырысында бекітілетін терминдері (жаратылыстану-математика бағыты)
| № | САЛАСЫ | ТЕРМИН САНЫ | РЕТТІК САНЫ |
| 1 | Атырау облысы әкімдігі ұсынған мұнай-газ химиясы саласының терминдері | 300 | 1-300 |
| 2 | География саласының терминдері (мектеп оқулықтары бойынша) | 325 | 301-625 |
| # | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | «горячая» перекачка | «ыстық» айдау | «горячая» перекачка«ыстық» айдауДефинициясы1. «Ыстық» айдау – тұтқырлығы жоғары орталарды айдау кезінде ең әмбебап және кеңінен қолданылатын, сұйықтықты алдын ала қыздыру арқылы өзгертетін технология. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: "issiq" nasos 4. Түрік: "sıcak" pompalama 5. Ағылшын: "hot" pumping 6. Неміс: "heißes" pumpen 7. Бекітілген нұсқасы: перекачка – айдау (2015), ковка горячая – ыстық сомдау (көлік және қатынас жолдары) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 24 ақпандағы № 461-V ҚРЗ ... ыстық ауаны ... Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 20 шілдедегі № 463-IV Заңы ... ағызуға, құюға, айдауға, тасымалдауға ... Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 29 маусымдағы № 13-VIII ҚРЗ ... қотаруға, құюға, айдауға, тасымалдауға ... Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 9 қаңтардағы № 532-IV Заңы ... айдауға, тасымалдауға, тиеп-жөнелтуге ... 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарында берілу ретін, бекітілген терминдерді, басқа тілдегі аудармасын ескере отырып, ««ыстық» айдау» терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия, Химия | +8 |
| 2. | «горячие» скважины | «ыстық» ұңғымалар | «горячие» скважины«ыстық» ұңғымаларДефинициясы1. «Ыстық» ұңғымалар – балама жылыту және ыстық сумен жабдықтауға мүмкінік беретін бірегей табиғи энергия көзі, табиғи ыстық термалды суларға арналған ұңғыма. 2. Этимологиясы: скважина (көне слав. скважьнь) - "жарылған жер, үңгір, шұңқыр". 3. Өзбек: "issiq" quduqlar 4. Түрік: "sıcak" kuyular 5. Ағылшын: "hot" wells 6. Неміс: "heiße" brunnen 7. Бекітілген нұсқасы: нагнетательная скважина – қысыммен айдау ұңғымасы (2018), скважина – ұңғыма (1995) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 24 ақпандағы № 461-V ҚРЗ ... ыстық ауаны ... Қазақстан Республикасының Заңы 1999 жылғы 7 сәуір N 374-I ... ыстық сумен жабдықтау ... Қазақстан Республикасының Заңы 1997 жылғы 2 сәуiрдегi N 88 ... суық және ыстық сумен ... Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 14 қазандағы N 79 Заңы ... ұңғыманы бұрғылаудың жобасы ... Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 19 қарашадағы N 85-IV Заңы ... ұңғымалар тобын ... Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 22 қарашадағы N 89 Заңы ... ұңғымалары мен берiлiс құрылғыларын қоспағанда ... 9. Ұсыныстар: заңнама құжаттарында берілу ретін, бекітілген терминдерді, басқа тілдегі аудармасын ескере отырып, ««ыстық» ұңғымалар» терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия, Химия | +9 |
| 3. | β-положение | β-жағдай | β-положениеβ-жағдайДефинициясы1. β-жағдай – бұл С-3, май қышқылының карбоксил тобы (-СООН), ол тотығуға және молекуладан дәйекті бөлінуге ұшырайды. Әрбір β-тотығу циклінің өнімдері ФАДH2, НАДH және ацетил-КоА болып табылады. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: β-pozitsiya 4. Түрік: β-konumu 5. Ағылшын: β-position 6. Неміс: β-рosition 7. Бекітілген нұсқасы: имущественное положение – мүліктік жағдай (2024) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің м.а. 2023 жылғы 10 мамырдағы № 243 бұйрығы. ...Төтенше жағдайлар... Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 3 ақпандағы № 244-IV Заңы ... Ядролық авария жағдайындағы ... Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 15 қазандағы № ҚР ДСМ-104 бұйрығы. Жүкті, босанатын әйелдердің қайтыс болу жағдайлары... 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтама мен сөздің қолданысын ескере келе, "β-жағдай" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Физика және астрономия, Химия | +5 |
| 4. | β-правило | β-ережесі | β-правилоβ-ережесіДефинициясы1. β-ережесі – атом ядроларынан босап шықан кейбір радиоактивті заттардың, электрондар мен позитрондардың қозғалыс әрекетінің қағидасы. 2. Этимологиясы: β (грек. βήτα) - бета 3. Өзбек: β qoidasi 4. Түрік: β kuralı 5. Ағылшын: β-rule 6. Неміс: β-Regel 7. Бекітілген нұсқасы: правило – қағида (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 7 қыркүйектегі № 149 Жарлығы. Қазақстан халқы Ассамблеясының ережесі туралы ... . Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 17 ақпандағы N 136-IV Заңы ... бірыңғай ережесі туралы келісім ... Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 24 қарашадағы N 207-IV Заңы ... лицензиялау ережесі туралы келісім ... . Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 9 сәуірдегі № 270-IV Заңы ... дамыған елдерден шығарылғанын айқындау ережесі туралы келісім ... . 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтама мен сөздің қолданылу ерекшеліктерін назарға ала отырып, бұрын-соңды "қағида" сөзінің бекітілгенін ескере келе "β-қағидасы" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Физика және астрономия, Химия | +9 |
| 5. | абсолютно сухое вещество | мүлдем құрғақ зат | абсолютно сухое веществомүлдем құрғақ затДефинициясы1. Мүлдем құрғақ зат – 105-110 радус жоғары температурада қыздырылып мүлде ылғалсыздандырылған зат. 2. Этимологиясы: абсолютно (лат. absolutus) - "шектеусіз, сөзсіз" 3. Өзбек: modda mutlaqo quruq 4. Түрік: kesinlikle kuru madde 5. Ағылшын: absolutely dry substance 6. Неміс: absolut trockene Substanz 7. Бекітілген нұсқасы: абсолютность – абсолюттілiк (2018), вещество – заттек (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 21 қыркүйектегі № 821 қаулысы. ... химиялық заттар өндірісі ... . Атырау облыстық мәслихатының 2003 жылғы 6 маусымдағы N№302-ІІ шешімі. ... ластағыш заттек ... . Жамбыл облысы әкімдігінің 2018 жылғы 25 қаңтардағы № 15 қаулысы. ... органикалық заттек-48 литр ... . 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтама мен сөздің қолданысын ескере келе, "вещество" сөзінің бұрын-соңды бекітілген баламасы бар екендігін назарға ала отырып "мүлдем құрғақ заттек" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет, Химия, Биология | -5 |
| 6. | автогенная сварка | автогендік пісіру | автогенная сваркаавтогендік пісіруДефинициясы1. Автогендік пісіру – бұл балқытылған металды қосып, дәнекерленетін заттардың кішкене бөліктерін шоғырланған жылу көзінің (ацетилен-оттегі жалыны немесе электродтар) әсерінен біртіндеп балқытудан тұратын біріктіру процесі. 2. Этимологиясы: автоген (грек. autogenes) - табиғи 3. Өзбек: avtogen payvandlash 4. Түрік: otojenik kaynak 5. Ағылшын: autogenous welding 6. Неміс: autogenes Schweißen 7. Бекітілген нұсқасы: сварка автогенная – автогенді пісіру (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2014 жылғы 30 желтоқсандағы № 360 бұйрығы. ... дәнекерлеу тігістеріне пісіруге жол берілмейді ... Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2020 жылғы 10 желтоқсандағы № 494 бұйрығы. ... механикалық және автогендік жабдықты ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 11 қарашадағы № 998 қаулысы ... автогендік процестерге қарағанда ... 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтама мен сөздің бұрын бекітілгенін ескере келе, "автогенді пісіру" нұсқасын термин ретінде осы сала да бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Химия | -5 |
| 7. | автоматические желонки | автоматты науашықтар | автоматические желонкиавтоматты науашықтарДефинициясы1. Автоматты науашық – соққылап ұңғыма бұрғылау кезінде қолданылатын жабдық ішінде (үстінде) салмақ күші әсерімен қоймалжың заттың немесе үйінді жүктің автоматты түрде қозғалып ағып жылжуы. Науаша ағаштан, металдан және басқада материалдардан трапеция, төртбұрыш, жартылай дөңгелек қиындысы түрінде жасалады. 2. Этимологиясы: автомат (грек, αύτόματος) - өздігінен 3. Өзбек: avtomatik qopqoq 4. Түрік: otomatik kazan 5. Ағылшын: automatic bailer 6. Неміс: automatischer Bailer 7. Бекітілген нұсқасы: весы автоматические – автомат таразы (2012), желобок – науашық (көлік және қатынас жолдары) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрінің 2019 жылғы 3 шілдедегі № 477 бұйрығы. ... науаларды реттеу ... Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 20 наурыздағы № 41 бұйрығы. ... Хирургиялық науашық зонды ... Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2014 жылғы 30 желтоқсандағы № 352 бұйрығы. ... Ұңғымадан суды науашықтар ... 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтаманы, сөздердің қолданысын ескере келе, "автоматты науашықтар" нұсқасын термин ретінде бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия, Химия | +9 |
| 8. | агент окисления | тотықтыру агенті | агент окислениятотықтыру агентіДефинициясы1. Тотықтыру агенті – реакция барысында электрондарды қосатын атомдар немесе иондар. 2. Этимологиясы: агент (лат. agens) - "белсенді" 3. Өзбек: oksidlanish agenti 4. Түрік: oksidasyon maddesi 5. Ағылшын: oxidation agent 6. Неміс: oxidationsmittel 7. Бекітілген нұсқасы: окислитель – тотықтырғыш (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2017 жылғы 30 маусымдағы № 72 шешімі. ... Тотықтыру микрокулонометрия әдісі ... Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2018 жылғы 15 маусымдағы № 239 бұйрығы. ... блокты тотықтыру ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 27 желтоқсандағы № 1199 қаулысы ... тотықтыру үшін ... 9. Ұсыныстар: көретілген анықтама мен сөздің қолданысын негізге ала отырып, "тотықтыру агенті" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Химия | +9 |
| 9. | адсорбционная колонна | адсорбциялық колонна (мұнара, бағана) | адсорбционная колоннаадсорбциялық колонна (мұнара, бағана)Дефинициясы1. Адсорбциялық колонна – фазалар бөлігіндегі молекулааралық өзара әрекеттесу күштерінің өтелмеуіне байланысты екі фазаның (қатты фаз-сұйық, конденсацияланған фаза-газ) интерфейсінде еріген зат концентрациясын арттыруда өздігінен жүретін үдеріс бағаны. 2. Этимологиясы: адсорбция (лат. ad + sorbeo) – «сіңіру», «жұту» 3. Өзбек: adsorbsion ustun 4. Түрік: adsorpsiyon kulesi 5. Ағылшын: adsorption column 6. Неміс: adsorptionssäule 7. Бекітілген нұсқасы: колонна – мұнара (хим.) (2006), адсорбционная слой – адсорбциялық қабат (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрінің 2019 жылғы 28 қазандағы № 806 бұйрығы. ... тұтанатын адсорбцияланған газ. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2018 жылғы 21 қыркүйектегі № 401 бұйрығы. ... айналма колонналар мен ұңғыма сағасы жабдығын түсіру ... 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтама мен сөздің өнідіріс жағдайындағы қолданысын негізге ала отырып, "адсорбциалық баған" нұсқасын бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия, Химия | +3 |
| 10. | азеотропная перегонка | азеотроптық айдау | азеотропная перегонкаазеотроптық айдауДефинициясы1. Азеотропты айдау – қайнау температурасының әр түрлі болуына байланысты қарапайым айдау арқылы араласпайтын сұйықтықтарды бөліп алу мүмкін болмағанда қолданылатын дистилляция түрі. Бұл тәсіл арқылы бөлінділердің өз ерекшеліктері сақталынады. 2. Этимологиясы: азеотропная (грек. zéō + tropē ) - «қайнату» + «бұрылыс», «өзгеріс» 3. Өзбек: azeotrop distillash 4. Түрік: azeotropik damıtma 5. Ағылшын: azeotropic distillation 6. Неміс: azeotrope destillation 7. Бекітілген нұсқасы: азеотропная смесь – азеотроптық қоспа (2018), перегонка – қайта айдау (хим.) (2006) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2015 жылғы 31 наурыздағы № 394 бұйрығы. ... азеотроптық айдау (жылына 150 мың тонна) тонна... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 27 желтоқсандағы № 1202 қаулысы ... азеотроптық құрғату ... 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтаманы, сөздің заңнамадағы қолданысын ескере келе, "азеотроптық айдау" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия, Химия | +7 |
| 11. | аккумуляция нефти и газа | мұнай мен газ аккумуляциясы, мұнай мен газдың жинақталуы | аккумуляция нефти и газамұнай мен газ аккумуляциясы, мұнай мен газдың жинақталуыДефинициясы1. Мұнай мен газдың жинақталуы – мұнай мен газдың түзілу аймақтарынан жинақтау аймақтарына көшуінің күрделі процесінің соңғы кезеңі. 2. Этимологиясы: аккумуляция (лат. аccumulatio) – «жинақталу» 3. Өзбек: neft va gazni saqlash 4. Түрік: petrol ve gaz birikimi 5. Ағылшын: accumulation of oil and gas 6. Неміс: akkumulation von öl und gas 7. Бекітілген нұсқасы: аккумуляция – жинақталу (көлік/қатынас) (2015) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 2 тамыздағы № 627 қаулысы. ... аккумуляциялық сәл көлбеу ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы N 1222 Қаулысы ... газдарды төмендету жөнінде аккумуляцияланған ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1443 қаулысы ... идеялар аккумуляциясының ... 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтаманы, сөздің бұрын-соңды қолданысын ескере келе, "мұнай мен газдың жинақталуы" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Геология, геодезия және география, Кен ісі және металлургия | +9 |
| 12. | активные центры | активті орталықтар | активные центрыактивті орталықтарДефинициясы1. Активті орталықтар – бұл субстрат молекулалары байланысатын және химиялық реакцияға ұшырайтын ферменттің аймағы. Белсенді Орталық субстратпен уақытша байланыс түзетін аминқышқылдарының қалдықтарынан және сол субстраттың реакциясын катализдейтін қалдықтардан тұрады. 2. Этимологиясы: активный (лат. activus) – белсенді, әрекетті 3. Өзбек: faol markazlar 4. Түрік: aktif merkezler 5. Ағылшын: active centers 6. Неміс: aktives zentrum 7. Бекітілген нұсқасы: центр – орталық (2020), активный водород – белсенді сутек (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы. ... биологиялық активті қоспалар ... Қазақстан Республикасының Заңы 2015 жылғы 6 сәуірдегі № 299-V ҚРЗ ... активті заттарды ... Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2016 жылғы 28 маусымдағы № 287 бұйрығы. ... Тамаққа биологиялық активті қоспалардың қауіпсіздігін ғылыми негізде растау... Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2017 жылғы 16 маусымдағы № 358 бұйрығы. ...медициналық орталықты сертификаттау... 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтама мен сөздің қолданысын ескере келе, "белсенді орталықтар" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Химия | -5 |
| 13. | активный радикал | активті радикал, белсенді радикал | активный радикалактивті радикал, белсенді радикалДефинициясы1. Белсенді радикалдар – бұл сыртқы электронды қабықта бір немесе бірнеше жұпталмаған электрондары бар бөлшектер. Радикалдар бейтарап қана емес, сонымен қатар иондық (иондық радикалдар) болуы мүмкін, сонымен қатар бірнеше жұпталмаған электронға ие болуы мүмкін. 2. Этимологиясы: радикал (лат. radicalis) – түпкілікті; актив (лат. activus) – белсенді, әрекетті. 3. Өзбек: faol radikal 4. Түрік: aktif radikal 5. Ағылшын: an active radical 6. Неміс: aktives radikal 7. Бекітілген нұсқасы: наполнитель активный – белсенді толтырғыш (2021), активный ряд металлов – металдардың актив қатары (2023) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 12 шiлдедегi № 21-VIII ҚРЗ. ... активтерді түрлендіру – активті ... Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 28 желтоқсандағы № 211-VІ ҚРЗ. ... активті фармацевтикалық субстанциялар ... Қазақстан Республикасының Заңы 2015 жылғы 6 сәуірдегі № 299-V ҚРЗ ... активті заттарды ... 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтаманы негізге ала отырып, сөздің қолданысына мән беріп, "белсенді радикалдар" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Химия | +3 |
| 14. | алкилареновая структура | алкиларендік құрылым | алкилареновая структураалкиларендік құрылымДефинициясы1. Алкиларендік құрылым – бұл 40-180 °С шегінде қайнайтын құрылым; тығыздығы (20 °C) 698-715 кг/м3, октан саны 88-ден кем емес (мотор әдісі), қышқыл саны 0,35-тен аспайды, күкірт мөлшері салмағы бойынша 0,025% - дан аспайды. алкандарды (негізінен изобутанды) алкендермен (негізінен техникалық бутендермен, сирек пропенмен) алкилдеу өнімі алкилаттар болып табылады. Алкилат автомобиль және авиациялық бензиндердің детонациялық төзімділігін арттыру үшін қолданылады. 2. Этимологиясы: структура (лат. structura) – "құрылымы" 3. Өзбек: alkilarenlarning tuzilishi 4. Түрік: alkilarenlerin yapısı 5. Ағылшын: alkylarenes structure 6. Неміс: alkylarene struktur 7. Бекітілген нұсқасы: структура пoсeва – eгіс құрылымы (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 22 мамырдағы N 142 Заңы. ... қарсы құрылымы ... . Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 3 маусымдағы N 422-II Заңы. ... қарсы құрылым ... . Қазақстан Республикасының Заңы 2017 жылғы 28 желтоқсандағы № 129-VI ҚРЗ. ... қайта құрылымдау туралы келісім ... . Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысы 1996 жылғы 3 желтоқсандағы N 1475. ... басқару құрылымын жетiлдiру. 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтама мен сөдің қолданысын ескере келе, "алкиларендік құрылым" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Химия | +7 |
| 15. | алкилированная серная кислота (АСК) | алкилденген күкірт қышқылы (АКК) | алкилированная серная кислота (АСК)алкилденген күкірт қышқылы (АКК)Дефинициясы1. Алкилденген күкірт қышқылы – мұнайлы қабаттардың бергіштігін арттыру үшін қолданылатын химиялық реагент. Қаныққан ациклді көмірсутектердің моновалентті қалдықтарының бірі (радикал) алкинмен байланыстырылған күкірт қышқылының күрделі ертіндісі. 2. Этимологиясы: алкил (араб. ألكيل) – күл 3. Өзбек: alkillangan sulfat kislota (asa) 4. Түрік: alkillenmiş sülfürik asit (ASA) 5. Ағылшын: alkylated sulfuric acid (ASA) 6. Неміс: alkylierte Schwefelsäure (ASC) 7. Бекітілген нұсқасы: кислота серная – күкірт қышқылы (хим.) (2006) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 21 қыркүйектегі № 821 қаулысы. ... күкірт қышқылы ... . Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 11 қарашадағы № 999 қаулысы. ... күкірт қышқылы қондырғысы ... . Түркістан облысы әкiмдiгiнiң 2024 жылғы 7 наурыздағы № 45 қаулысы. ... күкіртқышқылды калий ... . Батыс Қазақстан облысы әкімдігінің 2021 жылғы 11 наурыздағы № 39 қаулысы. ... күкірт қышқылды калий ... . 9. Ұсыныстар: көрсетілген анықтама мен сөздің қолданысын негізге ала отырып, "алкилденген күкірт қышқылы (АКҚ)" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Химия | +9 |
ТЕК ТЕРМИНКОМ МҮШЕЛЕРІ ҒАНА ДАУЫС БЕРЕ АЛАДЫ! Республикалық терминология комиссиясының 2024 жылғы 4-отырысында бекітілетін терминдері (қоғамдық-гуманитарлық бағыт)
| № | САЛАСЫ | ТЕРМИН САНЫ | РЕТТІК САНЫ |
| 1 | ҚР Төтенше жағдайлар министрлігі қарауға ұсынған терминдер | 169 | 1-169 |
| 2 | ҚР Ұлттық экономика министрлігі қарауға ұсынған терминдер | 28 | 170-197 |
| # | Орысша нұсқасы | Қазақша нұсқасы | Рейтинг | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | аварийные частоты | авариялық жиілік | аварийные частотыавариялық жиілікДефинициясы1. Авариялық желілік – апат немесе авария туралы хабарлау кезінде кеме немесе жағалау радиостанциясы жұмыс істейтін халықаралық тербеліс жиілігі (толқын ұзындығы). радио алмасу. 2. Этимологиясы: авария (араб.عوار awâr, итал. avaria, фр. avarie) - «зақым». 3. Өзбек: favqulodda vaziyat chastotasi 4. Түрік: acil durum frekansı 5. Ағылшын: emergency frequency 6. Неміс: notfrequenz 7. Бекітілген нұсқасы: аварийная ситуация – авариялық жағдай (төтенше жағдай) (2015), авария – авария (төтенше жағдай) (2015), частота – жиілік (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2024 жылғы 30 шілдедегі № 611 Жарлығы. ... авариялық жағдайын төмендетуге ... Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 5 шілдедегі N 567 Заңы. ... авариялық және басқа да қызметтермен тегін жалғанымдарды ... Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 11 қаңтардағы № ҚР ДСМ-5 бұйрығы. ... өте жоғары жиілік диапазонында ... 9. Ұсыныстар: "авариялық жиілік" терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Көлік және қатынас жолдары, Механика және машинатану, Машинажасау, Заңтану, Информатика және есептеуіш техника, Әскери іс, Электроника, радиотехника және байланыс | +5 |
| 2. | аномальная жара | аномалды ыстық, аномальді ыстық, қатты ыстық, аптап ыстық | аномальная жарааномалды ыстық, аномальді ыстық, қатты ыстық, аптап ыстықДефинициясы1. Аномалды ыстық, аномальді ыстық, қатты ыстық, аптап ыстық – сыртқы температура +32 °C және төмен (24% - дан аз) ауаның салыстырмалы ылғалдылығымен сипатталатын әдеттен тыс ыстық және құрғақ ауа райының ұзақ кезеңі. Басты өзіне тән ерекшелігі-плюс температураның қалыптыдан 6-7 °C жоғары ұзақ мерзімді өсуі. 2. Этимологиясы: аномалия (гр. anomalia) – "теңсіздік". 3. Өзбек: anormal issiqlik 4. Түрік: anormal ısı 5. Ағылшын: abnormal heat 6. Неміс: abnormale Hitze 7. Бекітілген нұсқасы: аномалии – аномалиялар (2019), аномалия – ауытқу (жалпы тех.) (1995), аномалия – аномалия, ауытқу (лингв.) (1971), аномалия климатическая – климаттық аномалия (2024), жарoустoйчивoсть – ыстыққа төзімділік (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 25 қарашадағы № 793 қаулысы. ... ыстық, аптап, ұзақ созылмайтын қыста салыстырмалы түрде ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 30 қарашадағы № 1278 Қаулысы. ... аномалдық табиғат құбылыстарының жағымсыз салдарлары... Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 29 желтоқсандағы № 721 бұйрығы. ... қар, жаңбыр жауғанда, аптап ыстықта, суықта ... 9. Ұсыныстар: басқа тілдегі қолданысқа сәйкес "аномал ыстық" деп бекітуге болар еді, бірақ заңнамалық құжаттарда "аптап ыстық" термині алынған екен және осы қолданысты қолдаймыз. 10. Қолданылу саласы: Су шаруашылығы, Энергетика, Медицина, Әскери іс, Геология, геодезия және география, Экология, Биология, Ауыл шаруашылығы | +1 |
| 3. | вакцинация | вакцинация: егу жұмыстары | вакцинациявакцинация: егу жұмыстарыДефинициясы1. Вакцинация: егу жұмыстары – белгілі бір ауруға қарсы иммунитетті қалыптастыруға бағытталған іс-шара. Ол бір немесе бірнеше рет болуы мүмкін. 2. Этимологиясы: вакцинация (лат. vaccina, франц. vaccination, vacuna, ) - "сиырдың, сиырдікі", вакцина". 3. Өзбек: emlash 4. Түрік: aşılama, vaksinasyon 5. Ағылшын: vaccination 6. Неміс: impfung 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2017 жылғы 30 маусымдағы № 80-VI ҚРЗ. ... вакцинация алуға құқығы бар ... Қазақстан Республикасының Заңы 2001 жылғы 10 сәуір N 176-II. ... сәбилердi вакцинациялау саласында айтарлықтай прогресс ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қарашадағы N 1113 Жарлығы. ... профилактикалық іс-шара вакцинация болып табылады... 9. Ұсыныстар: түрік, өзбек тілдерінде "вакцинация" терминінің ұлт тілдеріндегі баламасы берілген. Қазақ тіліндегі заңнамалық құжаттарда шеттілдік нұсқасы қолданыста. Түркі тілдерінің қолданысын ескере отырып, "егу" немесе "егу жұмыстары" терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Медицина, Ауыл шаруашылығы | -5 |
| 4. | ватно-марлевая повязка | мақта-мата таңғыш, вата-дәке таңғышы, мақта-дәкелі таңғыш | ватно-марлевая повязкамақта-мата таңғыш, вата-дәке таңғышы, мақта-дәкелі таңғышДефинициясы1. Мақта-мата таңғыш, вата-дәке таңғышы – жаралар мен зақымдануларды қорғауға, сондай-ақ инфекциялардың алдын алуға арналған медициналық бұйым, тыныс алу органдарын қорғаудың қарапайым құралы. 2. Этимологиясы: вата (араб.wáḍḍa не batin, нем. Watte, фр. ouatte) - «астар», "мақта", "қаздың мамығы". 3. Өзбек: paxta doka bandaji 4. Түрік: pamuklu gazlı bez pansuman 5. Ағылшын: cotton gauze bandage 6. Неміс: baumwoll-Gaze-Verband 7. Бекітілген нұсқасы: хлопок – мақта (2022), марля бытовая – тұрмыстық дәке (2021), индивидуальный перевязочный пакет – жаратаңғыш жеке пакеті (төтенше жағдайлар) (2015), повязка – таңғыш (мед.) (1971) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2021 жылғы 28 мамырдағы № 45-VII ҚРЗ. ... дәке және дәкеден жасалған бұйымдар ... , ... мақта және мақтадан жасалған бұйымдар ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 5 шілдедегі N 364 Жарлығы. ... барлық құрамына арналған жеке таңғыш пакеттері ... Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2024 жылғы 11 шiлдедегi № 430 бұйрығы. ... Мақта-дәкелі таңғыш ... 9. Ұсыныстар: ватно-марлевая повязка" терминінің сөзбе-сөз аудармасы –"мақта-дәкелі таңғыш" және ол заңнамалық құжатта да қолданылған, "марля-дәке" деп бекітілген. Сондықтан "мақта-дәкелі таңғыш" терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Жеңіл және тоқыма өнеркәсібі, Медицина, Әскери іс, Тамақ өнеркәсібі және тұрмыстық қызмет | -7 |
| 5. | ведомственный секретный архив | ведомстволық құпия архив | ведомственный секретный архивведомстволық құпия архивДефинициясы1. Ведомстволық құпия архив – мемлекеттік немесе корпоративтік құпияға жатқызылған ақпаратты қамтитын құжаттар мен материалдардың мамандандырылған құрылымдық бөлімшесі. Мұндай мұрағаттарды ерекше маңызы бар және қолжетімділікті қатаң бақылауды талап ететін құжаттарды сақтау үшін әртүрлі ведомстволар (министрліктер, агенттіктер, ірі корпорациялар) ұйымдастырады. 2. Этимологиясы: ведомство (еж.славян. вѣдѣти, шіркеу.славян. vědti) ""білу", "белгілі, таныс"; архив (лат. archium, archivum; еж.гр. ἀρχεῖον) - «қатысатын орын". 3. Өзбек: idoraviy maxfiy arxiv 4. Түрік: departman gizli arşivi 5. Ағылшын: departmental secret archive 6. Неміс: Abteilungsgeheimnisarchiv 7. Бекітілген нұсқасы: архив ведомственный – ведомстволық архив (2016), секретно – құпия (2023), секретные распорядительные документы – құпия өкімдік құжаттар (2022), тайна – құпия (2009) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 9 ақпандағы № 808 Жарлығы. ... ұйымдардың ведомстволық архивтерін паспорттау ... Қазақстан Республикасы ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 18 қыркүйектегі № 163 Жарлығы. ... ведомстволық архивті, анықтамалық, ақпараттық жүйелер ... Мәдениет және спорт министрінің 2023 жылғы 25 тамыздағы № 235 бұйрығы. ... архивтік құжаттарды ведомстволық және жеке архивтердің қабылдау ... Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 желтоқсандағы N 326-I Заңы.... мемлекеттік емес құпиялары бар құжаттарын пайдаланудағы шектеулер ... 9. Ұсыныстар: "ведомстволық құпия архив" термині заңнамалық құжаттарда ұшыраспады. Бекітілген терминдік тіркестерді, терминдерді басшылыққа ала отырып, "ведомстволық құпия архив" терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Статистика, стандарттау және зияткерлік меншік, Философия және саясаттану, Заңтану, Әскери іс, Тарих, Іс жүргізу және мұрағат ісі | -1 |
| 6. | ветромер, анемометр | желөлшеуіш | ветромер, анемометржелөлшеуішДефинициясы1. Желөлшеуіш – желдету сияқты жүйелердегі газдардың, ауаның қозғалу жылдамдығын өлшеуге арналған құрал. 2. Этимологиясы: желөлшеуіш (еж. грек (от др. -греч. – жел, μετρέω - өлшеймін) 3. Өзбек: shamol o'lchagich 4. Түрік: rüzgar ölçer 5. Ағылшын: anemometer 6. Неміс: Windmesser 7. Бекітілген нұсқасы: – 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 желтоқсандағы N 197 Заңы. ... Метеорологиялық аспаптар /мысалы, актинометр, анемометр ... Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 10 қаңтардағы № 6 бұйрығы. ... 151. Анемометр ... Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2021 жылғы 29 қыркүйектегі № 484 бұйрығы. ... шектегіштің релелік блогында және анемометрдің өлшеу блогында пломбалардың болмауы ... 9. Ұсыныстар: заңнамалық құжаттарда тек "анемометр" термині қолданылған. Басқа тілдердегі қолданысын қарастыра келе, "желөлшегіш" терминін бекітуді ұсынамыз. 10. Қолданылу саласы: Көлік және қатынас жолдары, Әскери іс, Геология, геодезия және география | +3 |
| 7. | вещество радиоактивное | радиоактивті зат, радиоактивті заттек, радиактивті заттек | вещество радиоактивноерадиоактивті зат, радиоактивті заттек, радиактивті заттекДефинициясы1. Радиоактивті зат, радиоактивті заттек –құрамында табиғи немесе жасанды радиоактивті изотоптар бар заттар. Көп мөлшерде радиоактивті заттек ядролық жарылыстар мен ядролық реакторлардың жұмысы кезінде пайда болады. 2. Этимологиясы: радиоактив (лат. radius, гр. ραδίος +лат. activus) - "сәуле шығару"немесе" радиациямен байланысты"+ "белсенді". 3. Өзбек: radioaktiv modda 4. Түрік: radyoaktif madde 5. Ағылшын: radioactive substance 6. Неміс: radioaktive Stoffe 7. Бекітілген нұсқасы: радиоактивное вещество - радийбелсенді зат (2018), радиоактивное загрязнение - радиактивті ластану (2022), вещество - заттек (2021) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 11 маусымдағы № 125 Заңы. ... бұйымдар және пайдаланылған радиоактивті заттар, ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 5 қаңтардағы № 735 Жарлығы. ... жарылғыш және радиоактивті заттарды уақытша алып ... Қазақстан Республикасының 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 400-VI ҚРЗ Кодексі. ... полигонға радиоактивті заттардың түсуін болғызбау үшін ... 9. Ұсыныстар: берілген терминнің бекітілген нұсқасы сала мамандары арасында қолдау таппағандықтан, қайта бекітуге ұсынылып отырған болу керек. "Радиактивті заттек" терминін бекітуге ұсыну себебіміз: "радиоактивті" деген терминде -о басқа тілде сөз бен сөзді байланыстырушы интерфикс, ал қазақ тілінде интерфикссіз екі сөзді біріктіруге болады, ал бекітілген "заттек" заттың сұйық, газ, бу күйін білдіреді. 10. Қолданылу саласы: Физика және астрономия, Медицина, Әскери іс, Экология | -1 |
| 8. | взрывная травма | жарылыстан болған жарақат, жарылыс жарақаты | взрывная травмажарылыстан болған жарақат, жарылыс жарақатыДефинициясы1. Жарылыстан болған жарақат – жарылғыш заттардың жарылуы нәтижесінде пайда болатын көп факторлы жарақат. Соққы толқынының, жарылған снарядтың, газдың, жалынның, улы заттың әсерінен пайда болады. 2. Этимологиясы: жарылыс (лат. explosionem) - "тарату" 3. Өзбек: portlash jarohati 4. Түрік: patlayıcı travma 5. Ағылшын: explosion injury 6. Неміс: explosives Trauma 7. Бекітілген нұсқасы: взрыв - жарылыс (2006), баротравмы - барожарақаттар (2019) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 29 желтоқсандағы N 209 Заңы. ... жарылыс салдарынан жарақаттану сияқты ... Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2018 жылғы 17 сәуірдегі № 610 бұйрығы. ... Жарылыс жарақаты ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 2 ақпандағы № 187 Жарлығы. ... улану мен жарақаттанудан сақтандыру шараларын сақтауға ... 9. Ұсыныстар: аудармаларды, заңнамалық құжаттардағы қолданыстарды, сондай-ақ терминнің ықшамдылық талабына сәйкес "жарылыс жарақаты" терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Медицина, Әскери іс | +5 |
| 9. | взрывные работы | жарылыс жұмыстары, жару жұмыстары | взрывные работыжарылыс жұмыстары, жару жұмыстарыДефинициясы1. Жарылыс жұмыстары, жару жұмыстары – жарылысты дайындау және өндіру жөніндегі технологиялық операциялардың жиынтығы, оның ішінде жарылыс жобасын жасау, желіні монтаждау, бекеттерді орналастыру, жарылыс және жарылыс нәтижелерін тексеру. 2. Этимологиясы: жарылыс (лат. explosionem) - "тарату" 3. Өзбек: portlash ishlari 4. Түрік: patlatma işleri 5. Ағылшын: blasting operations 6. Неміс: Sprengarbeiten 7. Бекітілген нұсқасы: большой взрыв - үлкен жарылыс (2019), работа (физ.) - жұмыс (2023), противофонтанные работы - фонтанға қарсы жұмыстар (2022) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2014 жылғы 30 желтоқсандағы № 350 бұйрығы. ... Жарылыс жұмыстарын жүргізуге рұқсат беру ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 23 сәуірдегі № 264 қаулысы. ... Жарылыс жұмыстарын жүргізуге рұқсат беру қағидаларын бекіту туралы ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 27 желтоқсандағы № 1201 қаулысы. ... іс-шаралар есебінен жарылыс жұмыстары кезінде ... 9. Ұсыныстар: сараптама қорытындысы "жарылыс жұмыстары" терминін бекітуді қолдайды. 10. Қолданылу саласы: Медицина, Әскери іс | +5 |
| 10. | взрывные устройства | жарылыс құрылғы, жарылғыш қондырғылар, жарылғыш құрылғылар | взрывные устройстважарылыс құрылғы, жарылғыш қондырғылар, жарылғыш құрылғыларДефинициясы1. Жарылыс құрылғы, жарылғыш қондырғылар, жарылғыш құрылғылар – бұл жарылыс қабілеті бар, ерекше түрде жасалған және адамдарды зақымдауға немесе жоюға, сондай-ақ әртүрлі нысандарды зақымдауға арналған бір рет қолданылатын техникалық құрылғы. 2. Этимологиясы: жарылыс (лат. explosionem) - "тарату" 3. Өзбек: portlovchi qurilmalar 4. Түрік: patlayıcı cihazlar 5. Ағылшын: explosive devices 6. Неміс: sprengsätze 7. Бекітілген нұсқасы: взрыв - жарылыс (2006), ядерный взрыв - ядролық жарылыс (2018), устройство - құрылғы (2020), установка - қондырғы (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 17 шілдедегі № 285 Жарлығы... іс-шаралары өткізілетін орындарда жарылғыш құрылғыларды, жарылу қаупі бар заттарды залалсыздандыру және жою ... Қазақстан Республикасының Заңы 2002 жылғы 19 ақпан N 295-ІІ ... жарылғыш қондырғыларды" деген сөздермен толықтырылсын ... Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V ҚРЗ. ... жарылғыш материалдарды, пиротехникалық заттарды, радиоактивтi, бактериологиялық, химиялық және өзге де экологиялық қауiптi заттар ... 9. Ұсыныстар: лингвистикалық сараптама көрсеткендей, "взрывные устройства" терминінің баламасы заңнамалық құжаттарда бірнеше нұсқада қолданылған. Бектітілген нұсқаларды қарай келе, "жарылғыш құрылғыны" бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Заңтану, Әскери іс | -9 |
| 11. | взрывобезопасность | жарылыс қауіпсіздігі | взрывобезопасностьжарылыс қауіпсіздігіДефинициясы1. Жарылыс қауіпсіздігі – өндірістік процестің жайы, бұл кезде жарылыс болу ықтималдығы жоқ болады немесе ол туындаған жағдайда жарылыстың қауіпті, зиянды факторларының әсер етуі тоқтатылады және материалдық құндылықтың сақталуы қамтамасыз етіледі. 2. Этимологиясы: жарылыс (лат. explosionem) - "тарату" 3. Өзбек: portlash xavfsizligi 4. Түрік: patlamaya dayanıklı 5. Ағылшын: explosion safety 6. Неміс: Explosionssicherheit 7. Бекітілген нұсқасы: взрывоопасный - жарылыс қауіпті (төтенше жағдай) (2015), безопасность - қауіпсіздік (2020) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі N 314 Заңы ... жарылыс қауіпсіздігі бөлігінде машиналар мен жабдықтарға ... Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2014 жылғы 9 маусымдағы № 276 бұйрығы. ... өрт-жарылыс қауіпсіздігін білдіретін инженерлік-техникалық құрылғыларға ... Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 1035 бұйрығы. ... жарылыс қауіпсіздігін білдіретін инженерлік-техникалық құрылғыларға техникалық қызмет көрсетуді ... 9. Ұсыныстар: сараптама қорытындысы "жарылыс қауіпсіздігі" терминін бекітуді ұсынады. 10. Қолданылу саласы: Заңтану, Әскери іс, Кен ісі және металлургия, Химия | +10 |
| 12. | взрывоопасная смесь | жарылуы қауіпті қоспа, қауіпті жарылғыш қоспа | взрывоопасная смесьжарылуы қауіпті қоспа, қауіпті жарылғыш қоспаДефинициясы1. Жарылуы қауіпті қоспа – ауаның немесе тотықтырғыштың жанғыш газбен, жанғыш сұйықтықтардың буымен, жанғыш шаң немесе талшықтармен қоспасы, олар белгілі бір концентрацияда және жарылыстың басталу көзі пайда болған кезде жарылуы мүмкін. 2. Этимологиясы: жарылыс (лат. explosionem) - "тарату" 3. Өзбек: portlovchi aralashma 4. Түрік: patlayıcı karışım 5. Ағылшын: explosive mixture 6. Неміс: explosives Gemisch 7. Бекітілген нұсқасы: вещество взрывоопасное - қауіпті жарылғыш заттек (2021), разделение смеси - қоспаны бөлу (2024), смесь - қоспа (1995), атмосфера, взрывоопасная - жарылу қаупі бар атмосфера (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2021 жылғы 18 қазандағы № 69-VII ҚРЗ. ... жарылу қаупі бар заттармен ... Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 295 Заңы. ... жарылуы қауіпті заттарды, лақтыратын жарылғыш заттарды ... Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2022 жылғы 6 желтоқсандағы № 1171 бұйрығы. ... полигондарды жарылу қаупі бар заттардан тазартуды ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 21 қазандағы № 688 қаулысы ... жарылу қаупі бар заттармен ... 9. Ұсыныстар: бірізділік үшін бекітілген "қауіпті жарылғыш заттек" термині сияқты "қауіпті жарылғыш қоспа" деп бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Физика және астрономия, Әскери іс, Кен ісі және металлургия | -4 |
| 13. | взрывопожарные вещества | жарылу, өртену қауіпі бар заттар, жарылу, өртену қаупі бар заттек, жарылу-өртену қаупі бар заттек | взрывопожарные веществажарылу, өртену қауіпі бар заттар, жарылу, өртену қаупі бар заттек, жарылу-өртену қаупі бар заттекДефинициясы1. Жарылу, өртену қауіпі бар заттар, жарылу, өртену қаупі бар заттек – жалын пайда болғанда жарылуы мүмкін немесе динитробензолға қарағанда шайқауға, үйкеліске сезімтал қабілетке ие жарылғыш заттектер: ауада жанғыш газ бен будың жанғыш сұйықтықтары, сондай-ақ жүзгін ауада (аэрозольдар) жанғыш шаң және тамшылап жанғыш сұйықтықтар. 2. Этимологиясы: жарылыс (лат. explosionem) - "тарату" 3. Өзбек: portlovchi, yonuvchan modda 4. Түрік: patlayıcı, yangın tehlikesi olan madde 5. Ағылшын: explosion-a substance at risk of fire 6. Неміс: Sprengstoff 7. Бекітілген нұсқасы: технические опасности - техникалық қауіптер (2023), атмосфера взрывоопасная - жарылу қаупі бар атмосфера (2018) 8. Заңнамадағы қолданысы: Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының 2020 жылғы 15 желтоқсандағы № 172 шешімі ... Жарылыс қаупі бар орталарда жұмыс істеуге арналған ... Қазақстан Республикасының Заңы 1999 жылғы 8 қазан N 471-I. ... жарылу-өртену қаупі бар және ... Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 2 тамыздағы № 766 қаулысы. ... байланысқа түспейтін заттектер мен заттектер комбинациясынан басқа ... 9. Ұсыныстар: сараптама қорытындысы "жарылу, өртену қаупі бар заттек" немесе "жарылу-өртену қаупі бар заттек" деп бекітуді ұсынады. 10. Қолданылу саласы: Энергетика, Заңтану, Әскери іс, Экология | -7 |
| 14. | виды безопасности | қауіпсіздік түрлері | виды безопасностиқауіпсіздік түрлеріДефинициясы1. Қауіпсіздік түрлері – экологиялық қауіпсіздік, Ұлттық қауіпсіздік, өнеркәсіптік қауіпсіздік, өрт қауіпсіздігі, ақпараттық қауіпсіздік, экономикалық қауіпсіздік, әскери қауіпсіздік, ішкі қауіпсіздік, сыртқы қауіпсіздік. 2. Этимологиясы: – 3. Өзбек: xavfsizlik turlari 4. Түрік: güvenlik türleri 5. Ағылшын: types of security 6. Неміс: arten der Sicherheit 7. Бекітілген нұсқасы: отраслевой центр информационной безопасности - ақпараттық қауіпсіздіктің салалық орталығы (2022), безопасность - қауіпсіздік (2020), виды деятельности вспомогательные - қызметтің қосалқы түрлері (2016) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 5 шiлдедегi № 16-VIII ҚРЗ. ... Семей ядролық қауіпсіздік аймағын құру және оның жұмыс істеуі кезінде ... Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 17 мамырдағы № 893 Жарлығы. ... Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара қызметінің "Жаңғызтөбе" жабдықтау басқармасы" ... Қазақстан Республикасының 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 400-VI ҚРЗ Кодексі. ... орындауға қойылатын қауіпсіздік талаптары сақталса, тасуға жол беріледі... . 9. Ұсыныстар: қазақ тілінің заңдылықтарына, терминжасам талаптарына толық сай келетін "қауіпсіздік түрлері" терминін бекіту ұсынылады. 10. Қолданылу саласы: Әскери іс, Электроника, радиотехника және байланыс, Экономика және қаржы, Экология | +10 |
| 15. | виды ядерных взрывов | ядролық жарылыс түрлері | виды ядерных взрывовядролық жарылыс түрлеріДефинициясы1. Ядролық жарылыс түрлері – ауада әртүрлі биіктікте, Жер бетінде (су) және жер астында (су астында) жүзеге асырылуы мүмкін. Осыған сәйкес ядролық жарылыстар әуе, биіктік, жер үсті (жер үсті) және жерасты (су асты) болып бөлінеді. 2. Этимологиясы: ядро (гр. hadros) - "күшті, берік". 3. Өзбек: yadro portlashlarining turlari 4. Түрік: nükleer patlama türleri 5. Ағылшын: types of nuclear explosions 6. Неміс: arten von nuklearen Explosionen 7. Бекітілген нұсқасы: ядерный взрыв - ядролық жарылыс (2018), ареал вида - түр ареалы (2024) 8. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 3 қарашадағы № 938 Жарлығы ... кез келген ядролық жарылыстар жасауға және ... Қазақстан Республикасының Заңы 2001 жылғы 14 желтоқсан N 270-ІІ. ... ядролық қарудың барлық сынақтық жарылыстарын ... Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ. ... немесе ядролық материалдарды заңсыз иемдену ... 9. Ұсыныстар: терминдік тіркестің бекітілген сыңарларын, аудармаларды қарастыра келе, "ядролық жарылыс түрлері" терминін бекіту ұсынылды. 10. Қолданылу саласы: Энергетика, Әскери іс, Экология, Биология | +8 |
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитетінің тапсырмасы бойынша Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы әзірледі.
жалпы өз пікірім, барлық халықаралық қолданыстағы терминдер өзгертусіз қалуы керек
Сәлеметсіз бе, Қуаныш Дидар Айтбайқызы! Халықаралық терминдердің қазақ тіліне аударуға келетінін аударып, аударуға келмейтінін қазақ тіліне бейімдеп алу бағытында жұмыс атқарылғаны жөн.
1926 жылы Бакуде өткен «Түрікшілердің бірінші құрылтайында» А.Байтұрсынұлы қазақ Толығырақ ...терминологиясын жасаудың алғашқы ғылыми қағидаттарын ұсынған болатын.
А. Байтұрсынұлының термин жасау қағидаттары:
1) Термин ретінде ұғым мағынасын толық беретін қазақ сөздерін алу;
2) Ондай сөздер қазақ тілінде болмаған жағдайда оларды туыстас тілдерден алу;
3) Жаппай қолданылатын әлемдік терминдер қабылдана алады, бірақ олар қазақ тілінің табиғатына сәйкес өзгертілуі керек;
4) Қазақ тілінің табиғатына сәйкеспейтін барлық өзге тілдердің сөздері дәл қазақтың айтуына сәйкес өзгертілуі керек.
Дереккөз: https://syrboyi.kz/janalyqtar/el/a-bajtursynulynyng-termin-zhasawda-ustanghan-qaghidattary-75608/
Қайырлы күн! Халықаралық термин деген ғылыми атау жоқ. Ал кірме терминдерді өзгеріссіз қалдыру -- ұлттық терминологиямызға жасалған қиянат болар еді. Қазіргі кезде мысалы, ІТ терминдерінің бәрін қазақ тіліне Толығырақ ...аудару немесе оған балама беру мүмкін емес. Мұндайда А.Байтұрсынұлының қағидаты бойынша кірме терминдерді қазақ тіліне бейімдеу керек. Мысалы, паркиң, пошта, пойыз т.б. сияқты.
Басқа пікірлерді көрсету