"

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ КОМИССИЯСЫНЫҢ 2023 ЖЫЛҒЫ І ОТЫРЫСЫНДА БЕКІТІЛЕТІН ТЕРМИНДЕРІ

САЛАСЫ ТЕРМИН САНЫ РЕТТІК САНЫ
1. 2022 жылы 4-отырыста пысықтауға жіберілген терминдер 5 1-5
2. Информатика саласының терминдері (Мектеп оқулықтары бойынша) 405 6-410
3. Физика және астрономия саласының терминдері (Мектеп оқулықтары бойынша) 308 411-718
4. 2021-2023 жылғы терминшілер конкурсының нәтижесі бойынша ұсынылған терминдер 29 719-747
5. Ұлттық қауіпсіздік комитеті ұсынған терминдер 2 748-749
Барлығы 749
#Қазақша нұсқасыОрысша нұсқасыРейтинг
1.бағадан тыс әлеуметтенунеценовая социализация
неценовая социализация
бағадан тыс әлеуметтену
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Бағасыз әлеуметтену – өзіне не керегін анықтаумен емес, өзінің кім екенін анықтаумен айналысу.
Социализация (лат. socialis – қоғамдық)
2. Әзербайжан: qiymətsiz sosiallaşma
3. Қырғыз: баалуу эмес социалдашуу
4. Өзбек: narxdan tashqari sotsializatsiya
5. Түрік: değerli olmayan sosyalleşme
6. Ағылшын: non-price socialization
7. Испан: socialización no basada en precios
8. Неміс: unkostenlose Sozialisierung
9. Француз: socialisation non cotée
10.Бекітілген нұсқасы: социализация – әлеуметтену (2019)
11. Заңнамадағы қолданысы: социализация – әлеуметтену
12. Ұсыныстар. Бекітілген терминдер сөздігіндегі баламасын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, «неценевая социализация» сөз тіркесі қазақ тілінде «бағасыз әлеуметтену» сөз тіркесімен қолданылуы қажет деп санаймыз.
Рейтинг
+5
2.жария көпшілік топпубличная группа
публичная группа
жария көпшілік топ
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Көпшілік топ – мәдени, экономикалық әрі саяси басымдыққа ие топ.
Гру́ппа (нем. Gruppe немесе фр. groupe) – бір нәрсенің жиынтығы.
Публика (лат. publicus «қоғамдық»)
2. Әзербайжан: qiraqdan guden
3. Қырғыз: коомдук топ
4. Өзбек: ommaviy guruh
5. Түрік: kamu grubu
6. Ағылшын: public group
7. Испан: grupo público
8. Неміс: öffentliche Gruppe
9. Француз: groupe public
10. Бекітілген нұсқасы: публика - көпшілік, халайық (1999), внешняя группа - сыртқы топ (2021)
11. Заңнамадағы қолданысы: публичная - жария, группа - топ
12. Ұсыныстар. Бекітілген терминдер сөздігіндегі баламасын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, «публичная группа» сөз тіркесі қазақ тілінде «көпшілік топ» сөз тіркесімен қолданылуы қажет деп санаймыз.
Рейтинг
-8
3.репродуктивті еңбекрепродуктивный труд
репродуктивный труд
репродуктивті еңбек
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Репродуктивті еңбек – әйелдердің дәстүрлі түрде тамақтану, тазалану және тәрбиелеу секілді міндеттері. Бұл – қоғамның жалғасуына және басқалардың жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Репродуктивный (нем. Reproducere «ойнату»)
2. Әзербайжан: reproduktiv əmək
3. Қырғыз: репродуктивдик эмгек
4. Өзбек: reproduktiv mehnat
5. Түрік: üreme emeği
6. Ағылшын: reproductive labor
7. Испан: trabajo reproductivo
8. Неміс: Fortpflanzungsarbeit
9. Француз: travail reproductif
10. Бекітілген нұсқасы: репродуктивные права - ұрпақты болу құқықтары (2016), живой труд - нақты еңбек (2016)
11. Заңнамадағы қолданысы: репродуктивный - ұрпақ жаңғырту, труд - еңбек
12.Ұсыныстар. Бекітілген терминдер сөздігіндегі баламасын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, «репродуктивный труд» сөз тіркесі қазақ тілінде «репродуктивті еңбек» сөз тіркесімен қолданылуы қажет деп санаймыз.
Рейтинг
-5
4.жаңа сауда теориясыновая теория торговли
теория новой торговли
новая теория торговли
теория новой торговли
жаңа сауда теориясы
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Жаңа сауда теориясы – әлемдік экономикада сауда-саттықтың бақыланатын құрылымы фирмалардың белгілі бір нарықта алғашқы жолсалушы артықшылықтарын пайдалану қабілетіне ішінара байланысты болу мүмкіндігі.
2. Әзербайжан: yeni ticarət nəzəriyyəsi
3. Қырғыз: жаңы соода теориясы
4. Өзбек: yangi savdo nazariyasi
5. Түрік: yeni ticaret teorisi
6. Ағылшын: new trade theory
7. Испан: nueva teoría del comercio
8. Неміс: neue handelstheorie
9. Француз: nouvelle théorie du commerce
10. Бекітілген нұсқасы- жкестелер теориясы (2021ж.)
11. Заңнамадағы қолданысы- Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы №636 Жарлығы.(жаңа, сауда)
12. Ұсыныстар. Терминүміткер сөздің заңнамалық құжаттардағы қолданысын, бұрын-соңды сөз бөліктерінің бекітілуін ескере келе ұсынылған терминді бекітуге лайық санаймыз.
Рейтинг
+9
5.оқшаулау стратегиясыстратегия локализации
стратегия локализации
оқшаулау стратегиясы
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Локализация стратегиясы – тауарларды немесе қызметтерді ұлттық нарықтардағы талғамға сәйкестендіру арқылы табыстылықты арттыруға бағытталған жоспар.
2. Әзербайжан: lokallaşdırma strategiyası
3. Қырғыз: локалдаштыруу стратегиясы
4. Өзбек: mahalliylashtirish strategiyasi
5. Түрік: yerelleştirme stratejisi
6. Ағылшын: localization strategy
7. Испан: estrategia de localización
8. Неміс: lokalisierungsstrategie
9. Француз: stratégie de localisation
10. Бекітілген нұсқасы- бәсекелестік стратегиясы (2021ж.)
11. Заңнамадағы қолданысы- Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2021 жылғы 17 қыркүйектегі №156-ө өкімі. (стратегиясы)
12. Ұсыныстар. Сөздің заңнамалық құжаттардағы қолданысын, бұрын-соңды сөз бөліктерінің бекітілуін ескере келе ұсынылған терминді бекітуді ұсынамыз.
Рейтинг
-1
6.антивирус,
вирусқа қарсы
антивирус
антивирус
антивирус,
вирусқа қарсы
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Вирусқа қарсы (антивирус) – әдетте бірнеше қорғаныс қабаттарынан тұратын және вирустарды ғана емес, сонымен қатар зиянды бағдарламаларды анықтауға, бұғаттауға және жоюға, сондай-ақ пайдаланушыларды басқа киберқауіптерден қорғауға арналған бағдарламалық қауіпсіздік құралы.
Этимологиясы: көне грек тілінен ἀντί «қарсылықты білдіретін қосымша» + латын тілінен virus «шырыш, шырышты сөл, у»);
2. Әзербайжан: antivirus
3. Қырғыз: антивирус кызматы
4. Өзбек: antivirus
5. Түрік: аntivirüs
6. Ағылшын: antivirus
7. Испан: antivirus
8. Неміс: antivirus
9. Француз: antivirus
10. Бекітілген нұсқасы: вирус – вирус (2018);
антивирусная программа – вирусқа қарсы бағдарлама (2021)
11. Заңнамадағы қолданысы: антивирус – антивирус
Мемлекеттік органдарды материалдық-техникалық қамтамасыз етудің заттай нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2021 жылғы 1 шiлдедегі №633 бұйрығы.
12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, вирусқа қарсы нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+16
7.бейнежад (vram)видеопамять
видеопамять
бейнежад (vram)
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Бейнежад (VRAM) – бұл монитор экранында кескін қалыптастыру үшін пайдаланылатын деректерді сақтауға арналған ішкі жедел жад.
Этимологиясы: латын тілінен video «қараймын, көремін» + үндіеуропалық paměť «қайта оралу»)
2. Әзербайжан: video yaddaş
3. Қырғыз: видеону эстөө
4. Өзбек: video xotira
5. Түрік: video belleği
6. Ағылшын: mémoire vidéo
7. Испан: memoria de vídeo
8. Неміс: VRAM
9. Француз: video memory
10. Бекітілген нұсқасы: видеозапись – бейнежазба (2022);
внутренняя память – ішкі жад (2022)
11. Заңнамадағы қолданысы: видеопамятью 8 Мб и выше – бейнелік зердесі 8 Мб және одан жоғары

Қазақстан Республикасының бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарын ақпараттандыру бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2001 жылғы 10 мамыр N 616

12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бейнежад нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+7
8.деректердің жолдық типі,
деректердің жазужолдық типі
строковый тип данных
строковый тип данных
деректердің жолдық типі,
деректердің жазужолдық типі
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Деректердің жолдық типі – әліпби таңбаларының ерікті реттілігі (жолы) мәндері болып табылатын деректер түрі немесе символдық деректер тізбегінен құралған обьект
Этимологиясы: ағылшын тілінен string «жіп, ұршық» + француз тілінен type «бедер» + орыс тілінен дать «беру»
2. Әзербайжан: simli məlumat növü
3. Қырғыз: сап маалымат түрү
4. Өзбек: simli məlumat növü
5. Түрік: string veri tipi
6. Ағылшын: string data type
7. Испан: tipo de datos de cadena
8. Неміс: string-datentyp
9. Француз: type de données chaîne
10. Бекітілген нұсқасы: типовая должность – типтік лауазым (2022); строка – жол (2021); открытые данные – ашық деректер (2022)
11. Заңнамадағы қолданысы: қолданыста кездеспейді
12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, деректердің жолдық типі нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+13
9.жоларалық интервалмежстрочный интервал
межстрочный интервал
жоларалық интервал
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Жоларалық интервал – жоларалық бос орын, іргелес жолдардың негізгі сызықтары арасындағы қашықтық.
Этимологиясы: латын тілінен intervallum «ара қашықтық, алшақ»
2. Әзербайжан: sətir aralığı
3. Қырғыз: сап аралыгы
4. Өзбек: qator oralig`i
5. Түрік: satır aralığı
6. Ағылшын: line spacing
7. Испан: interlineado
8. Неміс: zeilenabstand
9. Француз: interligne
10. Бекітілген нұсқасы: интервал - аралық (2021); временной интервал – уақыт интервалы (2021);
11. Заңнамадағы қолданысы: қолданыста кездеспейді
12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, жоларалық интервал нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+11
10.компьютерлік модельдеу,
компьютерлік моделдеу
моделирование компьютерное
моделирование компьютерное
компьютерлік модельдеу,
компьютерлік моделдеу
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Компьютерлік модельдеу – объектінің, жүйенің, тұжырымдаманың нақты, бірақ алгоритмдік сипаттамаға жақын формада ұсынылуын жүзеге асыратын бір немесе бірнеше есептеу түйіндеріндегі компьютерлік моделді есептеу процесі.
Этимологиясы: латын тілінен modulus «өлшем, үлгі» + ағылшын тілінен computer «есептеуіш»
2. Әзербайжан: kompüter modelləşdirmə
3. Қырғыз: компьютердик моделдөө
4. Өзбек: kompyuter simulyatsiyasi
5. Түрік: bilgisayar simülasyonu
6. Ағылшын: computer simulation
7. Испан: simulación por ordenador
8. Неміс: computersimulation
9. Француз: simulation informatique
10. Бекітілген нұсқасы: моделирование загрязнения воздуха – ауаның ластануын модельдеу (2022); память компьютера – компьютер жады (2022)
11. Заңнамадағы қолданысы: қолданыста кездеспейді
12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, компьютерлік модельдеу нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+7
11.компьютер-серверкомпьютер-сервер
компьютер-сервер
компьютер-сервер
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Компьютер-сервер – көптеген пайдаланушылардың арасында ортақ ресурстарды үлестіретін орталық компьютер
Этимологиясы: ағылшын тілінен computer «есептеуіш» + server «қызмет көрсету»
2. Әзербайжан: kompüter server
3. Қырғыз: компьютер-сервер
4. Өзбек: kompyuter-server
5. Түрік: bilgisayar sunucusu
6. Ағылшын: computer-server
7. Испан: ordenador-servidor
8. Неміс: server-computer
9. Француз: ordinateur serveur
10. Бекітілген нұсқасы: сервер – сервер (2021); память компьютера – компьютер жады (2022)
11. Заңнамадағы қолданысы: қолданыста кездеспейді
12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, компьютер-сервер нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+15
12.математикалық модельдеу,
математикалық моделдеу
математическое моделирование
математическое моделирование
математикалық модельдеу,
математикалық моделдеу
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Математикалық модельдеу – бұл объектіні сипаттау математика тілінде жүзеге асырылатын және модельді зерттеу белгілі бір математикалық әдістерді қолдана отырып жүргізілетін идеалды ғылыми символдық формальды модельдеу.
Этимологиясы: грек тілінен mathematike «зерделеу, ғылым» + латын тілінен modulus «өлшем, үлгі»
2. Әзербайжан: riyazi modelləşdirmə
3. Қырғыз: математикалык моделдөө
4. Өзбек: matematik modellashtirish
5. Түрік: matematiksel modelleme
6. Ағылшын: mathematical modeling
7. Испан: simulación matemática
8. Неміс: mathematische modellierung
9. Француз: modélisation mathématique
10. Бекітілген нұсқасы: моделирование загрязнения воздуха – ауаның ластануын модельдеу (2022)
11. Заңнамадағы қолданысы: «Институт математики и математического моделирования» – «Математика және математикалық модельдеу институты»

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің «Математика, информатика және механика институты» шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 12 маусымдағы №786 Қаулысы.

12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, математикалық модельдеу нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+10
13.файлфайл
файл
файл
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Файл – операциялық жүйелердегі деректермен өзара әрекеттесудің негізгі объектісі ретінде пайдаланылатын ақпарат тасымалдағыштағы деректер аймағы.
Этимологиясы: ағылшын тілінен file «бума»
2. Әзербайжан: fayl
3. Қырғыз: файл
4. Өзбек: fayl
5. Түрік: dosya
6. Ағылшын: file
7. Испан: fichero
8. Неміс: datei
9. Француз: fichier
10. Бекітілген нұсқасы: файловая система – файлдық жүйе (2021);
11. Заңнамадағы қолданысы: – қолданыста кездеспейді
12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, файл нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+16
14.бинарлы файл, қосарлы файлбинарный файл, двоичный файл
бинарный файл, двоичный файл
бинарлы файл, қосарлы файл
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Бинарлы файл – 1. ерікті байттар тізбегі, яғни байттардың биттерден, яғни екілік биттерден тұратындығына байланысты сандар; 2. мәтіндік файлдарға қарама-қарсы қойылатын кез-келген файл.
Этимологиясы: латын тілінен binaries «қосақталған, қабат» + ағылшын тілінен file «бума»
2. Әзербайжан: ikili fayl
3. Қырғыз: экилик файл
4. Өзбек: ikkilik fayl
5. Түрік: ikili dosya
6. Ағылшын: binary file
7. Испан: archivo binario
8. Неміс: binärdatei
9. Француз: fichier binaire
10. Бекітілген нұсқасы: файловая система – файлдық жүйе (2021); бинарный – бинарлы (2018)
11. Заңнамадағы қолданысы: – қолданыста кездеспейді
12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, бинарлы файл нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+2
15.мәтіндік файлфайл текстовый
файл текстовый
мәтіндік файл
Саласы
Этимологиясы
Дефинициясы1. Мәтіндік файл – мәтін түріндегі ақпараттық деректерді қамтитын компьютер файлы.
Этимологиясы: ағылшын тілінен file «бума» + латын тілінен textus «бума»
2. Әзербайжан: mətn faylı
3. Қырғыз: тексттик файл
4. Өзбек: matnli fayl
5. Түрік: metin dosyası
6. Ағылшын: text file
7. Испан: archivo de texto
8. Неміс: textdatei
9. Француз: fichier texte
10. Бекітілген нұсқасы: файловая система – файлдық жүйе (2021); текстовый редактор – мәтіндік редактор (2022)
11. Заңнамадағы қолданысы: – қолданыста кездеспейді
12. Ұсыныстар: Жоғарыда берілген аудармаларды басшылыққа ала отырып, мәтіндік файл нұсқасын қолдаймыз.
Рейтинг
+7
Қарлығаш Жастілекқызы Тункинова, Сағидолла Мүтиғоллаұлы Баймұрат, Сәрсенбай Қуантайұлы Құлманов
  • Cөздерді кім және қалай таңдайды?

  • Сөздерді сол тілде сөйлейтін кез келген тіл иелменінің (носитель языка) таңдауға қақы бар. Алайда біздің жағдайда көбінесе тілдік құзіреттілігі жоғары тұлғалар (жазушылар, жорналшылар, аудармашылар, сондай-ақ белгілі бір сала мамандары) жаңа Толығырақ ...сөз (ұғым) қалыптастырып жатады. Жаңа сөз тудыруда не ескеріледі? Ең әуелі мағына жақындығы, түпнұсқа тілдегі сөз бен балама арасындағы мағыналық (аз да болсын) байланыс ескеріледі. Балама сөздің бәрі толыққанды мағыналық сәйкестікке ие болмаса да тілдік тәжірибеде тиянақты қолданысқа ие болған қазақ сөздері көп. Келесі, тілдік нормаға қаншалықты сай келетіндігі, қосымшалардың термин жасау мүмкіндігі т.т. факторлар назарға алыну керек. Кейде жаңа ұғым шарттылық қағидатымен де жасалып жатады. Шарттылық - мамандардың, тілші ғалымдардың кеңесуі арқылы көрінетін термин қалыптастыру әрекеті. Бұл жол бойынша түпнұсқа ұғым мен балама ұғымның мағынасы сай болмауы мүмкін, алайда мамандардың ұсынуымен іске асатын термин қалыптастыру әрекеті.

  • "Cөздерді кім және қалай таңдайды?" деген сұрақтың өзі түсініксіздік туғызады. "Таңдайды" емес, "қолданады", "таңдап қолданады" десе, түсініктілеу болар еді. Сөздің иесі - халық. Өзі ойлап табады, өзі қолданады. Ал терминдік атау қалыптастыруда маманның пікірі маңызды.

Басқа пікірлерді көрсету

Ескерту! Хабарлама қалдыру үшін сайтқа кіру керек.

Барлық қатысушылар

Ескерту! Хабарлама қалдыру үшін сайтқа кіру керек.