Дефинициясы1.Авиациялық шабуылдау(авиа – лат. avis – «құс») – құрлықтағы әскер бірлестіктерінің (құрамаларының) операциядағы (ұрыстағы) мақсаттарына негізделген авиацияның әскери қимылдары, шабуылдық атыспен қолдаудың құрамды бөлігі. 2. Әзербайжан: аviasiya hücumu 3. Қырғыз: авиациялык чабуул 4. Өзбек: aviatsiya hujumi 5. Түрік: hava saldırısı 6. Ағылшын: air offensive 7. Испан: ofensiva aérea 8. Неміс: Luftangriff 9. Француз: offensive aérienne 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір); атака – атака, шабуыл (1971-1981); ладьи атакованные – шабуылданған ладьялар (2019 жылғы 6 желтоқсан) шабуыл – наступление (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационная – авиациялық; десантно-штурмовые войска – десанттық-шабуылдау әскерлері 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «наступление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «атака» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атака», «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл», сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «нападение» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отрып, орыс тіліндегі «авиационное наступление» сөз тіркесі қазақ тіліне «авиациялық шабуылдау» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Авиациялық қару(авиа – лат. avis – «құс») – әскери ұшақтарға және басқа ұшатын аппараттарға қондырылатын, қарсылас нысанасын жоятын қару мен оларды қозғалысқа келтіретін құрал-жабдықтар. Авиация қаруына ұшаққа орнатылатын қарулардың барлық түрлері, олардың қондырғылары, бомба тастайтын құрал мен атыс қаруының көздеуші жабдықтары, қару-жарақ жүйесінің борттағы есептеуіш тетіктері, оқ-дәрілер, арнаулы жүктерді орналастыратын және түсіретін құралдар және т.б. жатады. Авиация қаруы ракета, зеңбірек, пулемет, бомбалаушы және арнаулы қару түрлеріне бөлінеді. 2. Әзербайжан: аviasiya silahı 3. Қырғыз: авиациялык курал 4. Өзбек: aviatsiya qurollari 5. Түрік: uçak silahları 6. Ағылшын: aviation weapons 7. Испан: armas de aviación 8. Неміс: Luftwaffe 9. Француз: armes aériennes 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір); оружие – қару (1971-1981); ядерное оружие – ядролық қару (2018 жылғы 30 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационное вооружение – авиациялық қару-жарақ 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «оружие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қару» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қару» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «авиационное оружие» сөз тіркесі қазақ тіліне «авиациялық қару» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Авиациялық қалқалау(авиа – лат. avis – «құс») – жауынгерлік авиацияның негізгі міндеттерінің бірі, әуе барлауының жүргізілуіне жол бермеу және қарсыластардың ұшақтары мен пилотсыз ұшу аппараттарының әскерлерге, флот күштері мен тыл нысандарына қарсы соққысын болдырмау. 2. Әзербайжан: aviasiya örtüyü 3. Қырғыз: авиациялык калкалоо 4. Өзбек: aviatsiya qoplami 5. Түрік: havacılık örtüsü 6. Ағылшын: air cover 7. Испан: cobertura aérea 8. Неміс: Fliegerschutz 9. Француз: couverture aérienne 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационное прикрытие – авиациялық қалқалау, прикрытие уничтожителями – жойғыштармен қалқалау, боевое прикрытие – ұрыстық бүркемелеу 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «прикрытие» сөзі заңнамада «қалқалау» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «авиационное прикрытие» сөз тіркесі қазақ тіліне «авиациялық қалқалау» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Авиациялық құрама (авиа – лат. avis – «құс») – нақты ұрыс тапсырмаларын орындау үшін уақытша жиналған бірнеше авиациялык бөлімшелер, бөлімдер немесе құрамалар (авиацияның бір немесе әр түрінен болуы мүмкін). 2. Әзербайжан: aviasiya əlaqə 3. Қырғыз: авиациялык кошулуу 4. Өзбек: aviatsiya aloqasi 5. Түрік: havacılık bağlantısı 6. Ағылшын: aviation connection 7. Испан: conexión aérea 8. Неміс: Aviation-Verbindung 9. Француз: aéronautique connexion 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір); соединение – құрама; жалғаным, қосылыс 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационная – авиациялық; соединение – құрама; жалғаным, қосылыс 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «соединение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрама», «жалғаным», «қосылыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «құрама», «жалғаным», «қосылыс» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «авиационное соединение» сөз тіркесі қазақ тіліне «авиациялық құрама» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Авиациялық сүйемелдеу(авиа – лат. avis – «құс») – шабуылдаушы әскерлерге үзіліссіз жәрдем көрсету мақсатымен қарсыластың резервтеріне, танктеріне, ракеталық қондырғыларына, артиллериясына және тірек пункттеріне соққы берудегі авиациялық бөлімдердің ұрыс қимылдары; атысты сүйемелдеудің негізгі бөлігі. Қазіргі уақытта авиациялық сүйемелдеуге майдандық және армиялық авиация қатыстырылуы мүмкін. Кейбір мемлекеттердің Қарулы Күштерінде «авиациялық сүйемелдеу» деген термин «авиациялық қолдау» және «авиациялық қалқалау» терминдерімен бірдей қарастырылады. 2. Әзербайжан: аviasiya müşayiəti 3. Қырғыз: авиациялык коштоо 4. Өзбек: aviatsiya yordami 5. Түрік: havacılık eskort 6. Ағылшын: aviation support 7. Испан: escolta aérea 8. Неміс: Flugbegleitung 9. Француз: escortes aériennes 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір), сопровождение – қолдау, сүйемелдеу 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационное – авиациялық, сопровождение – қолдау, сүйемелдеу 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «сопровождение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қолдау», «сүйемелдеу» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қолдау», «сүйемелдеу»сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «авиационное сопровождение» сөз тіркесі қазақ тіліне «авиациялық сүйемелдеу» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Авиациялық корпус(авиа – лат. avis – «құс»; корпус – лат. corpus – «дене») – жедел (жедел-тактикалық) міндеттерді дербес шешуге және авиациялық бірлестіктің құрамына әскерлермен (күштермен) және басқа да қарулы күштердің түрлерімен (әскери бөлімдермен) бірлесе отырып құрлықтағы әскери-теңіз күштерінің жедел-тактикалық операцияларына қатысатын авиациялық құрылым (корпус). 2. Әзербайжан: aviasiya korpusu 3. Қырғыз: авиациялык корпус 4. Өзбек: aviatsiya korpusi 5. Түрік: havacılık muhafaza 6. Ағылшын: air corps 7. Испан: cuerpo de aviación 8. Неміс: Flugkörper 9. Француз: corps d`aviation 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационное – авиациялық, корпус – корпус 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген (корпус – лат. corpus – «дене») «корпус» сөзі заңнамада «корпус» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген сөздерден құралған (авиа – лат. avis – «құс»; корпус – лат. corpus – «дене») «авиационный корпус» сөз тіркесі қазақ тілінде «авиациялық корпус» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Авиациялық отряд (авиа – лат. avis – «құс») – жеке тактикалық тапсырмаларды орындауға арналған авиациялық бөлімше. 2. Әзербайжан: aviasiya dəstəsi 3. Қырғыз: авиациялык отряд 4. Өзбек: aviatsiya jamoasi 5. Түрік: havacılık Birliği 6. Ағылшын: aviation detachment 7. Испан: escuadrón aéreo 8. Неміс: Luftfahrt-Kader 9. Француз: détachement aérien 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір); отряд – жасақ (1998); отряд специального назначения – арнайы жасақ (1998) добровольные газоспасательные дружины – газдан құтқару ерікті жасақтары (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационный отряд – авиация отряды 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «отряд» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жасақ» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «отряд», «жасақ» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар «дружина» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жасақ» сөзі бекітілген. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «авиационный отряд» сөз тіркесі қазақ тіліне «авиациялық отряд» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Авиациялық полигон (авиа – лат. avis – «құс»; полигон – грек. poly «көп» + gonos «үшбұрыш») – әуеден оқ атуларды, «әуе-әуе» сыныбындағы басқарылатын зымырандарды әуедегі радиомен басқарылатын, парашюттік нысандар және зымыран-нысандар бойынша ұшуры, қарудан оқ атуды жүргізу үшін, сондай-ақ зениттік зымыран бөлімдері мен бөлімшелерінің, зениттік артиллериялық бөлімшелер мен бөлімдердің оқ атуларды жүргізуі және әуедегі нысаналар бойынша зымырандарды ұшыру үшін жабдықталған әуе кеңістігі бар арнайы бөлінген жергілікті жер учаскесі. 2. Әзербайжан: аviasiya poliqonu 3. Қырғыз: авиациялык полигон 4. Өзбек: aviatsiya poligoni 5. Түрік: havacılık aralığı 6. Ағылшын: aviation polygon 7. Испан: polígono de aviación 8. Неміс: Flugplatz 9. Француз: terrain d`aviation 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационный полигон – авиациялық полигон; воздушный авиационный полигон – специально отведенный земельный участок с воздушным пространством над ним, оборудованный для проведения воздушных стрельб, пусков управляемых ракет класса «воздух-воздух» по воздушным радиоуправляемым, парашютным мишеням и ракетам-мишеням, отстрела оружия, а также для проведения стрельб и пусков ракет по воздушным мишеням зенитными ракетными частями и подразделениями, подразделениями и частями зенитной артиллерии – әуе авиациялық полигоны – әуеден оқ атуларды, «әуе-әуе» сыныбындағы басқарылатын зымырандарды әуедегі радиомен басқарылатын, парашюттік нысандар және зымыран-нысандар бойынша ұшуры, қарудан оқ атуды жүргізу үшін, сондай-ақ зениттік зымыран бөлімдері мен бөлімшелерінің, зениттік артиллериялық бөлімшелер мен бөлімдердің оқ атуларды жүргізуі және әуедегі нысаналар бойынша зымырандарды ұшыру үшін жабдықталған әуе кеңістігі бар арнайы бөлінген жергілікті жер учаскесі. 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліне грек тілінен енген полигон – грек. poly «көп») + gonos «үшбұрыш») «полигон» сөзі заңнамада «полигон» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын және грек тілдерінен енген сөздерден құралған (авиа – лат. avis – «құс»; полигон – грек. poly «көп») + gonos «үшбұрыш») «авиационный полигон» сөз тіркесі қазақ тілінде «авиациялық полигон» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Авиациялық соққы (авиа – лат. avis – «құс») – авиацияның жау полигонында (немесе теңізде) оны жою (немесе басу) мақсатындағы қысқа мерзімді шабуыл әсері. 2. Әзербайжан: аviasiya zərbəsi 3. Қырғыз: авиациялык сокку 4. Өзбек: aviatsiya zarbasi 5. Түрік: hava saldırısı 6. Ағылшын: air strike 7. Испан: ataque aéreo 8. Неміс: Luftangriff 9. Француз: frappe aérienne 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір); удар гидравлический – гидравликалық соққы (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационный – авиациялық, удар – соққы 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиа – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілген, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «удар» сөзі заңнамада «соққы» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «авиационный удар» сөз тіркесі қазақ тіліне «авиациялық соққы» (зат есімдік мағынада) және «авиациялық соққы беру» (етістік мағынасында) сөз тіркестерімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Автоброньды танк әскерлері (авто - грек. autos «өзім»; броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; танк – ағылшын. tank «бак», «цистерна») – қазіргі кездегі армияның құрлықтағы әскерлерінің бір түрі. Оның негізгі күші – танкілер. Автоброньды танк әскерлері маневрлі, атыс қаруы күшті, шапшаң шабуылға шығып, атом қаруы қолданылған жағдайда да соғыс қимылдарын жүргізе алады. Автоброньды танк әскерлері соғыс қимылдарының барлық түрлеріне қолданылады. Ол жаудың алыс тылына бұзып кіруге, маневрді кең қолдануға мүмкіндік береді. Автоброньды танк әскерлері басқа әскер түрлеріне қарағанда атом қаруының әсері аз болады, сондықтан ол атом қаруымен соққы берілген объектіге жақын келе алады. Танкті шабуыл ядролық қарудың тигізген әсерін одан әрі арттырады. Автоброньды танк әскерлері ядролық қарудың соққысынан кейін іле-шала қимылдап, радиоактивті заттармен зақымданған аймақтан және қирап, бүліншілікке ұшыраған аудандардан ойдағыдай өтіп, жаудың маңызды объектілері мен аудандарын басып алады. Автоброньды танк әскерлерінің жылдам қозғалуы атом шабуылы қатері туған кезде тез арада бытыраңқы орналасуға және шабуылға шығу үшін жылдам шоғырлануға мүмкіндік береді, әрі жауға үздіксіз жақындай отырып, жаудың ядролық қаруды қолдануына кедергі жасайды. 2. Әзербайжан: autobronetans qoşunları 3. Қырғыз: автоброньдуу танк жауынгери 4. Өзбек: avtobronetankovye qo`shinlari 5. Түрік: autobronetank birlikleri 6. Ағылшын: armored forces 7. Испан: tropas autobonetanas 8. Неміс: avtobronetankye Truppen 9. Француз: troupes blindées 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым); бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: автобронетанковая служба – автоброньды танк қызметі 12. Орыс тіліне бірінші сыңары грек және ағылшын тілдерінен енген (авто - грек. autos «өзім»; танк – ағылшын. tank «бак», «цистерна») сөзден тұратын «автобронетанковые войска» сөз тіркесі қазақ тілінде «автоброньды танк әскерлері» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Автоматты қару (автомат – грек. automatos – «өзі қозғалатын», «өзі әрекет ететін») – ату кезінде жанған дәріден бөлінген газдың күшімен автоматты түрде қайта оқталып, үздіксіз атылатын атыс қаруы. Оның құрылысы мен оқ шығаруы дәрі газының күшін пайдалануға негізделген. Автоматты қарудан үздіксіз де, жекелеп те атуға болады. Автоматты қару өте шапшаң атылатындықтан, атыс жиілігін арттыра отырып, жылдам қозғалатын нысаналарды жоюға мүмкіндік береді. Автоматты қарудың бірнеше түрі бар: тапанша, автомат (тапанша-пулемет), автомат-винтовка (карабин), өздігінен оқталатын винтовка, қол пулеметі, станокты пулемет, ірі калибрлі пулемет, автомат-зеңбірек және т.б. 2. Әзербайжан: silah avtomatik 3. Қырғыз: автоматтык курал 4. Өзбек: avtomatik qurol 5. Түрік: otomatik silahlar 6. Ағылшын: automatic weapon 7. Испан: armas automáticas 8. Неміс: automatische Waffen 9. Француз:arme automatique 10. Бекітілген нұсқасы: автоматическое– автоматты; оружие – қару; оружие – қару (1971-1981); ядерное оружие – ядролық қару (2018 жылғы 30 қараша) колебание автоматическое – автоматты тербеліс (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: автоматическое оружие – автоматты қару 12. Орыс тіліне бірінші сыңары грек тілінен енген (automatos – «өзі қозғалатын», «өзі әрекет ететін») сөзден тұратын «автоматическое оружие» сөз тіркесі қазақ тілінде «автоматты қару» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Автоматшы (автомат – грек. automatos – «өзі қозғалатын», «өзі әрекет ететін») – 1. Автоматқа қызмет көрсететін жұмысшы; 2. Автоматпен қаруланған жауынгер. 2. Әзербайжан: avtomat 3. Қырғыз: автоматчик 4. Өзбек: avtomat 5. Түрік: otomatik 6. Ағылшын: submachine gunner 7. Испан: autómata 8. Неміс: MPi-Schütze 9. Француз: mitrailleur 10. Бекітілген нұсқасы: колебание автоматическое – автоматты тербеліс (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: автоматчик ремизных автоматов – ремиз автоматтарының автоматшысы 12. Орыс тіліне грек тілінен енген (automatos – «өзі қозғалатын», «өзі әрекет ететін») «автоматчик» сөзі қазақ тілінде «автоматшы» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Агентуралық барлау (агент – лат. agens (agent-) «белсенді; қуынымшы; ревизор») – мемлекеттердің қарулы күштері, әскери-экономикалық және жұмылдыру мүмкіндіктері, әскери қимылдар театрының жабдығы туралы мәліметтерді құпия тыңшылар көмегімен табу. 2. Әзербайжан: аgentur kəşfiyyat 3. Қырғыз: агенттик чалгындоо 4. Өзбек: agentlik razvedkasi 5. Түрік: ajan istihbaratı 6. Ағылшын: human intelligence 7. Испан: inteligencia de agentes 8. Неміс: Agenturaufklärung 9. Француз: agence de renseignement 10. Бекітілген нұсқасы: агентура – агентура (2018 жылғы 27 маусым); радиоэлектронная разведка– радиоэлектрондық барлау (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: агентура – агентура; разведка – барлау 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (agens (agent-) «белсенді; қуынымшы; ревизор») сөзден тұратын «агентурная разведка» сөз тіркесі қазақ тілінде «агентуралық барлау» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Агентуралық хабарлама(агент – лат. agens (agent-) «белсенді; қуынымшы; ревизор») – агенттің (резиденттің) жеке өзі орындаған және өзіне берілген тапсырманы орындау барысы мен нәтижелері туралы немесе агенттің (резиденттің) өзінің бастамасы бойынша анықталған мемлекеттік қауіпсіздік органдарына қатысты фактілер мен тұлғалар туралы мәліметтерді қамтитын жедел құжат. 2. Әзербайжан: аgentur mesaj 3. Қырғыз: чоо-жайын көрүү 4. Өзбек: agent xabar 5. Түрік: ajan mesajı 6. Ағылшын: agent message 7. Испан: comunicación de agente 8. Неміс: Agenturnachricht 9. Француз: communication d`agent 10. Бекітілген нұсқасы: агентура – агентура (2018 жылғы 27 маусым); сообщение – хабар, хабарлама; қатынас (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: агентура – агентура, сообщение – хабарлама 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (agens (agent-) «белсенді; қуынымшы; ревизор») сөзден тұратын «агентурное сообщение» сөз тіркесі қазақ тілінде «агентуралық хабарлама» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Агентуралық мәлiметтер(агент – лат. agens (agent-) «белсенді; қуынымшы; ревизор») – құпия ақпарат пен әлеуетті немесе белсенді қарсыластардың әскерлерін ұйымдастыру, қару-жарақ, стратегия және тактика, операциялар театрлары туралы мәліметтер, сондай-ақ жасырын барлаудың көмегімен алынған әскери-саяси және әскери-экономикалық сипаттағы мәліметтер. 2. Әзербайжан: agentlik məlumatları 3. Қырғыз: агенттик маалыматтар 4. Өзбек: agentlik ma`lumotlari 5. Түрік: ajans bilgileri 6. Ағылшын: agent information 7. Испан: información confidencial 8. Неміс: Agenturinformationen 9. Француз: informations d`agence 10. Бекітілген нұсқасы: агентура – агентура (2018 жылғы 27 маусым); сведение – мәлімет (2003 жылғы 24 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: агентура – агентура; сведение – мәлімет 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (agens (agent-) «белсенді; қуынымшы; ревизор») сөзден тұратын «агентурные сведения» сөз тіркесі қазақ тілінде «агентуралық мәлiметтер» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Адмирал (адмирал – араб.: әмір-Әль-бахр‎ – теңіз әміршісі) – әскери-теңіз флотында жоғары дәрежедегі офицерлерге берілетін әскери шен.Адмирал – негізгі әскер күштерді (кордебаталия), вице адмирал – алдыңғы шепті (авангард), контр. адмирал – қорғаныс күштерін басқарды. 2. Әзербайжан: admiral 3. Қырғыз: адмирал 4. Өзбек: admiral 5. Түрік: amiral 6. Ағылшын: admiral 7. Испан: almirante 8. Неміс: Admiral 9. Француз: amiral 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: генерал-лейтенант (вице-адмирал), генерал-майор (контр-адмирал), генерал-полковник (адмирал) 12. Орыс тіліне араб тілінен енген (әмір-Әль-бахр‎ – теңіз әміршісі) «адмирал» сөзі қазақ тілінде «адмирал» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Флот адмиралы (адмирал –араб.: әмір-Әль-бахр‎ – теңіз әміршісі; флот – лат. «fluere» - «ағу, ағыс») – бірқатар мемлекеттерде әскери-теңіз күштеріндегі жоғары әскери атақ. 2. Әзербайжан: donanmanın admiralı 3. Қырғыз: флот адмиралуу 4. Өзбек: filo admirali 5. Түрік: filo amiral 6. Ағылшын: fleet аdmiral 7. Испан: almirante 8. Неміс: Flottenadmiral 9. Француз: amiral de la flotte 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: адмирал флота – флот адмиралы 12. Орыс тіліне араб және латын тілдерінен енген (адмирал – араб.: әмір-Әль-бахр‎ – теңіз әміршісі; флот – лат. «fluere» - «ағу, ағыс») «адмирал флота» сөз тіркесі қазақ тілінде «флот адмиралы» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Адъюнкт (лат. adjunetus- қосылған) – Қазақстан Республикасы Карулы Күштерінің жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу мекемелерінің ғылыми-педагогикалық және ғылыми кадры. 2. Әзербайжан: asılı 3. Қырғыз: адъюнкт 4. Өзбек: qo`shimcha 5. Түрік: yardımcı 6. Ағылшын: adjunct 7. Испан: adjunto 8. Неміс: Аdjunkt 9. Француз: professeur adjoint 10. Бекітілген нұсқасы: адъюнктура – адъюнктура (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: адъюнктура – адъюнктура, адъюнктура - форма подготовки научно-педагогических кадров высшей квалификации в военных учебных заведениях – адъюнктура - әскери оқу орындарында біліктілігі жоғары ғылыми-педагог кадрларды даярлау нысаны 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (adjunetus– «қосылған») «адъюнкт» сөзі қазақ тілінде «адъюнкт» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Акустикалық мина(акустика – грек. akustikos – еститін) – нысананың акустикалық өрісінің әсерінен іске қосылатын, акустикалық жарғышы бар түйіспейтін мина. 2. Әзербайжан: akustik mina 3. Қырғыз: акустикалык мина 4. Өзбек: akustik minalar 5. Түрік: akustik mayın 6. Ағылшын: acoustic mine 7. Испан: mina acústica 8. Неміс: akustische Mine 9. Француз: mine acoustique 10. Бекітілген нұсқасы: акустика – акустика (2018 жылғы 27 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: акустический – акустикалық, мина – мина, гуманитарное разминирование – деятельность, выполняемая вне районов боевых действий во взаимодействии с органами местного самоуправления (территориальной администрацией), которая приводит к устранению опасностей (рисков), связанных с ВОП, включающая проведение сплошного обследования местности и объектов на предмет наличия ВОП, составление карт, поиск и обезвреживание ВОП, подготовку документации после проведения разминирования, в том числе на передачу разминированных территорий – гуманитарлық минасыздандыру ЖҚЗ-ның болу мәніне жергілікті жерге және объектілерге жаппай тексеру жүргізуді, карталар жасауды, ЖҚЗ-ны іздеуді және залалсыздандыруды, минасыздандыруды жүргізгеннен кейін, оның ішінде минасыздандырылған аумақтарды беруге құжаттама дайындауды қамтитын, ЖҚЗ-ға байланысты қауіптерді (қатерлерді) жоюға әкеп соғатын жауынгерлік іс-қимылдар аудандарынан тыс жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен (аумақтық әкімшілікпен) өзара бірлескен іс-қимылда орындалатын қызмет. 12. Орыс тіліне бірінші сыңары грек тілінен енген (akustikos – «еститін») сөзден тұратын «акустическая мина» сөз тіркесі қазақ тілінде «акустикалық мина» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Акустикалық жарғыш (акустика – грек. akustikos – еститін) – теңіз миналарына кеменің дыбыс тербелістері қондырғысымен әсер ету арқылы жаруға негізделген түйіспейтін жарғыш. Күш қондырғысы мен винттің шуын пайдаланады. Акустикалық жарғышбатареядан, трансформатордан, түзеткіштен, дыбыс ұлғайтқыштан, желі мен тұтандырғыш қондырғыдан тұрады. Кеменің шуынан дыбыс ұлғайтқыш (микрофон) қабығы өзгере бастайды. Мұның өзі бұрыштың салмағының қарсыласуының өзгерісіне әкеледі. Трансформатордың екінші орамындағы пайда болған ауыспалы ток сезгіш релеге беріліп, ол өз байланыстарын тұйықтайды. Оның өрісі тұтандырғыш қондырғыға беріле-ді де, минаның жарылысы жүзеге асады. Сонымен қатар қазіргі уақытта акустикалық жарғышретінде пъезоэлектрлік қабылдағыштар кеңінен қолданылады. 2. Әзербайжан: akustik partlayış 3. Қырғыз: акустикалык жардыруучу 4. Өзбек: akustik portlovchi moddalar 5. Түрік: akustik sigorta 6. Ағылшын: acoustic fuse 7. Испан: fusible acústico 8. Неміс: akustische Sicherung 9. Француз: fusible acoustique 10. Бекітілген нұсқасы: акустика – акустика (2018 жылғы 27 маусым); взрыватель – жарғыш (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: испытатель – тренировщик приборов радиовзрывателей – радиоэлектрондық аппаратура мен аспаптардың ақауын анықтаушы, взрывчатых веществ и взрывных устройств – жарылғыш заттар мен жарғыш құрылғылар. 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары грек тілінен енген (akustikos – еститін) сөзден тұратын «акустический взрыватель» сөз тіркесі қазақ тілінде «акустикалық жарғыш» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Амуниция (лат. munitio – нығайту, жабдықтау) – киім-кешектен басқа әскери қызметшінің жабдықтарын құрайтын заттар жиынтығы. 2. Әзербайжан: amunisiya 3. Қырғыз: амуниция 4. Өзбек: o`q-dorilar 5. Түрік: mühimmat 6. Ағылшын: ammunition 7. Испан: pertrechos 8. Неміс: Аusrüstung 9. Француз: équipement 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: амуниция – амуниция 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (munitio – нығайту, жабдықтау) «амуниция» сөзі қазақ тілінде «амуниция» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Армиялық операция (армия – лат. armare – қаруландыру; лат. operatio – сөзбе-сөз:қимыл) – әр текті әскерлердің (күштердің) соғыс қимылдары театрында стратегиялық немесе операциялық бағытта, операция аймағында, белгіленген уақыт кезеңінде міндеттерді орындау үшін біртұтас мақсат пен жоспар бойынша бір мезгілде дәйекті түрде жүргізетін мақсаты, міндеті мен орны бойынша келісілген өзара байланысты операциялардың, шайқастардың, ұрыстардың, соққылар мен маневрлердің жиынтығы; ұрыс қимылдарының нысанасы. 2. Әзербайжан: ordu əməliyyatı 3. Қырғыз: аскердик операция 4. Өзбек: armiya operatsiyasi 5. Түрік: ordu operasyonu 6. Ағылшын: army operation 7. Испан: operación ejército 8. Неміс: armee-Operation 9. Француз: opération armée 10. Бекітілген нұсқасы: операция – операция 11. Заңнамадағы қолданысы: стальные армейские– армиялық құрыш, операция – операция 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (армия – лат. armare – қаруландыру; лат. operatio – сөзбе-сөз:қимыл) «армейская операция» сөз тіркесі қазақ тілінде «армиялық операция» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Армиялық киiм нысаны (армия – лат. armare – қаруландыру; форма – лат. forma «сыртқы түр») – әскери қызметшілер арнайы әскери-құқықтық актілермен (жарлықтармен, бұйрықтармен, ережелермен және т.б.) белгіленген, әскери киім ұсынылатын мемлекеттің немесе басқа бөлімшелердің қарулы күштерінің әскери қызметшілері үшін міндетті болып табылатын киім нысаны. 2. Әзербайжан: ordu forması 3. Қырғыз: аскердик формасы 4. Өзбек: armiya shakli 5. Түрік: ordu üniforması 6. Ағылшын: army uniform 7. Испан: uniforme del ejército 8. Неміс: armee Uniform 9. Француз:uniforme de l`armée 10. Бекітілген нұсқасы: форма – нысан; пішін 11. Заңнамадағы қолданысы: парадная форма одежды – парадтық киiм нысаны, Кеңес армиясы – Советская армия 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (армия – лат. armare – қаруландыру; форма – лат. forma «сыртқы түр») «армейская форма» сөз тіркесі қазақ тілінде «армиялық киім нысаны» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Армиялық корпус (армия – лат. armare – қаруландыру; корпус – лат. corpus – «дене») – құрлықтағы әскердің армиялық (майдандық) операцияда оперативтік-тактикалық, ал кейбір жағдайларда оперативтік тапсырмаларды орындауға арналған жалпы әскери құрамасы (бірлестігі). Қазіргі кездегі армиялық корпустың жауынгерлік құрамы 2-4 және одан да көп дивизиялардан (оның ішінде бір – екеуі сауытты танктік), артиллериялық, ракеталық, корпустық белімдерден, басқармадан және т.б. тұрады. 2. Әзербайжан: ordu korpusu 3. Қырғыз: армиялык корпус 4. Өзбек: armiya korpusi 5. Түрік: ordu kolordu 6. Ағылшын: army corps 7. Испан: cuerpo de ejército 8. Неміс: Аrmeekorps 9. Француз: corps d`armée 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: кровать армейская – армиялық кереует, корпус-корпус 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (армия – лат. armare – қаруландыру; корпус – лат. corpus – «дене») «армейский корпус» сөз тіркесі қазақ тілінде «армиялық корпус» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Армия тылы(армия – лат. armare – қаруландыру) – осы армияның құрамына кіретін құрамалар мен бөлімдерді материалдық, техникалық, медициналық және ветеринарлық қамтамасыз етуге арналған әскери тылдық бөлімдер мен мекемелер. 2. Әзербайжан: ordu arxa 3. Қырғыз: армиялык тыл 4. Өзбек: armiya orqa tomoni 5. Түрік: ordu arka 6. Ағылшын: army rear 7. Испан: retaguardia del ejército 8. Неміс: аrmee Hinten 9. Француз: arrière de l`armée 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: армия – армия, тыл – тыл, Тыл Вооруженных Сил Республики Казахстан – Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Тылы 12. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (armare – қаруландыру) сөзден тұратын «армейский тыл» сөз тіркесі қазақ тілінде «армия тылы» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Артиллериялық даярлық (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») – қарсыластың атыс күшін, жұмыс күшін, қорғаныс құрылымдарын және басқа да нысандарды өз әскерлерінің шабуылы басталмай тұрып жоюға немесе жолын кесуге арналған артиллериялық әрекеттер. 2. Әзербайжан: аrtilleriya hazırlığı 3. Қырғыз: артиллериялык даярдык 4. Өзбек: аrtilleriya tayyorlash 5. Түрік: topçu eğitimi 6. Ағылшын: artillery preparation 7. Испан: entrenamiento de artillería 8. Неміс: Аrtillerievorbereitung 9. Француз: formation d`artillerie 10. Бекітілген нұсқасы: подготовка – даярлық 11. Заңнамадағы қолданысы: артилерийская директриса – артиллериялық директриса, боевая подготовка – жауынгерлік даярлық 12. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерийская подготовка» сөз тіркесі қазақ тілінде «артиллериялық даярлық» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Артиллериялық қолдау (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина»)–шабуылға шыққан бөлімше жауынгерлерінің жедел ілгері басуын қолдау, артиллерия арқылы қарсылас шебіне соққы беру. 2. Әзербайжан: artilleriya dəstəyi 3. Қырғыз: артиллериялык колдоо 4. Өзбек: artilleriya yordami 5. Түрік: topçu desteği 6. Ағылшын: artillery support 7. Испан: apoyo de artillería 8. Неміс: Аrtillerieunterstützung 9. Француз: appui d`artillerie 10. Бекітілген нұсқасы: қолдау – поддержка 11. Заңнамадағы қолданысы: артилерийская директриса – артиллериялық директриса, қолдау – поддержка 12. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерийская поддержка» сөз тіркесі қазақ тілінде «артиллериялық қолдау» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Артиллериялық барлау(орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина»)– тактикалық ракетадан соққы беру және артиллерия атысын дайындап жүргізу мүддесінде қарсыластың объектілері (нысаналары) туралы мәлімет жинау. Ол – тактикалық барлаудың құрамды бөлігі. Артиллериялық барлаудыңміндеттері – қарсыластың ядролық шабуыл жасау құралдарының, оның артиллериясы, минаатқыштары, танктері, танкіге қарсы құралдары, басқару пункттері және тағы басқа объектілерінің координаттарын анықтау және табу; жоюға белгіленген объектілерді (нысаналарды) қайта барлау; жергілікті жер және метеожағдайлар туралы мәлімет жинау (анықтау); өз артиллериясынан ату және тактикалық ракетадан соққы беру нәтижелерін бақылау; атысты дәлдеу үшін мәлімет беру. Артиллериялық барлау жүргізу үшін артиллериялық командалық бақылау желісі және бақылау пункттері, жылжымалы бақылау пункттері, дыбыстық және радиотехникалық барлау постары, радиолокациялық станция позициялары, сондай-ақ артиллериялық барлау топтары жіберіледі. 2. Әзербайжан: artilleriya kəşfiyyatı 3. Қырғыз: артиллериялык чалгындоо 4. Өзбек: artilleriya razvedkasi 5. Түрік: topçu istihbaratı 6. Ағылшын: artillery reconnaissance 7. Испан: reconocimiento de artillería 8. Неміс: Artillerieaufklärung 9. Француз: reconnaissance d`artillerie 10. Бекітілген нұсқасы: разведка – барлау 11. Заңнамадағы қолданысы: военная контрразведка – әскери қарсы барлау, артиллерия – артиллерия, разведка – барлау 12. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерийская разведка» сөз тіркесі қазақ тілінде «артиллериялық барлау» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Артиллериялық атыс (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») – ұрыс қимылдарын жүргізудің бір тәсілі. Артиллериялық атыс танктер мен моторлы атқыштардың өз міндеттерін толық орындауына жол ашады, қарсыластың алдыңғы шептегі қорғанысын, кейінгі жақтағы бекіністерін де талқандайды. Жағдайға байланысты артиллерия әр түрлі атыс түрлерін қолданумен қатар, ұрыс жүргізудің әртүрлі тәртіптерін: минометтің атысты дара жүргізуі, әдістемелік атыс, батареянының (взводтың) жеке кезекпен атуы, жиілете, дүркіндете атуды қолданады. 2. Әзербайжан: artilleriya atışı 3. Қырғыз: артиллериялык атуу 4. Өзбек: artilleriya otishni o`rganish 5. Түрік: topçu çekim 6. Ағылшын: artillery fire 7. Испан: disparos de artillería 8. Неміс: Аrtilleriefeuer 9. Француз: tir d`artillerie 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: огнестрельные оружия – атыс қарулары, артиллерия – артиллерия, боевые стрельбы – жауынгерлік атыстар 12. Орыс тіліндегі «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар «расстреливать» сөзі қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерийская стрельба» сөз тіркесі қазақ тілінде «артиллериялық атыс» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Артиллериялық қару-жарақ (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») – ұңғылы оқ ататын қарулардың түрі. Оның негізін артиллериялық кешен құрайды (атуға арналған оқ-дәрілері мен аспаптары бар артиллериялық қару). Қарсыласты құрлықта, әуеде және теңізде жоюға арналады. Ал кең мағынада артиллериялық қару-жараққа тапсырыс беру белгісі және әскерлерді жабдықтау бойынша атыс, суық қарулары, гранататқыш, атуға арналған реактивтік оқ-дәрілері мен аспаптары бар дүркіндете ататын жүйелер, артиллериялық кешенге кірмейтін әр түрлі аспаптар, жылжымалы артиллериялық жөндеу шеберханалары, арсеналдар жабдықтары, база, қойма, полигон жабдықтары, артиллериялық қару-жарақты пайдалануға арналған материалдар кіреді. 2. Әзербайжан: artilleriya silahları 3. Қырғыз: артиллериялык курал-жарактар 4. Өзбек: artilleriya qurollari 5. Түрік: topçu silahları 6. Ағылшын: artillery armament 7. Испан: armamento de artillería 8. Неміс: Аrtillerie 9. Француз: armement d`artillerie 10. Бекітілген нұсқасы: вооружение – қару-жарақ, қаруландыру, қарулану (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: ракетно-артиллерийское вооружение – зымыран-артиллериялық қару 12. Бекітілген терминдер сөздігін негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерийское вооружение» сөз тіркесі қазақ тілінде «артиллериялық қару-жарақ» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Артиллериялық шабуылдау (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина»)– артиллерияны шабуыл операциясында (ұрыста) қолданудың негізгі нысаны. Артиллериялық шабуыл шабуылдың барлық кезеңінде артиллерияның жаппай, нақты атуымен жаяу әскерлерді және танктерді үздіксіз қолдау мақсатында жүргізіледі. 2. Әзербайжан: artilleriya hücumu 3. Қырғыз: артиллериялык тебелөө 4. Өзбек: artilleriya hujumi 5. Түрік: topçu saldırısı 6. Ағылшын: artillery offensive 7. Испан: ofensiva de artillería 8. Неміс: artillerie-Offensive 9. Француз: offensive d`artillerie 10. Бекітілген нұсқасы: авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір); атака – атака, шабуыл (1971-1981); ладьи атакованные – шабуылданған ладьялар (2019 жылғы 6 желтоқсан) шабуыл – наступление (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: ракетное нападение – зымыран шабуылы, артиллерия -артиллерия 12. Орыс тіліндегі «наступление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «атака» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атака», «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл», сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «нападение» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерийское наступление» сөз тіркесі қазақ тілінде «артиллериялық шабуылдау» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Артиллериялық қамтамасыз ету(орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») – техникалық қамтамасыз етудің түрі. Оған инженерлік-артиллериялық қамтамасыз ету, инженерлік-радио-электрондық қамтамасыз ету және инженерлік-ракеталық қамтамасыз ету кіреді. 2. Әзербайжан: topçular təmin edilməsi 3. Қырғыз: артиллериялык камсыздоо 4. Өзбек: artilleriya ta`minoti 5. Түрік: topçu desteği 6. Ағылшын: artillery support 7. Испан: apoyo de artillería 8. Неміс: artillerie-Versorgung 9. Француз: artillerie 10. Бекітілген нұсқасы:обеспечение безопасности – қауіпсіздікті қамтамасыз ету (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: штурманское обеспечение государственной авиации –мемлекеттік авиациясын штурмандық қамтамасыз ету, артиллерия – артиллерия 12. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерийское обеспечение» сөз тіркесі қазақ тілінде «артиллериялық қамтамасыз ету» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Артиллериялық қалқалау (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») – басқа қару-жарақ (жаяу немесе атқыштар) әскерлерінің далалық шайқаста артиллерияға берілетін және арнайы мақсаттағы қорғанысы бар бөлігі. 2. Әзербайжан: artilleriya örtüyü 3. Қырғыз: артиллериялык жасактоо 4. Өзбек: artilleriya qoplamasi 5. Түрік: topçu örtüsü 6. Ағылшын: artillery cover 7. Испан: cobertura de artillería 8. Неміс: artillerie-Vertuschung 9. Француз: couverture d`artillerie 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационное прикрытие – авиациялық қалқалау, прикрытие уничтожителями – жойғыштармен қалқалау, боевое прикрытие – ұрыстық бүркемелеу 12. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерийское прикрытие» сөз тіркесі қазақ тілінде «артиллериялық қалқалау» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Артиллерияшы (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») – артиллерияда қызмет ететін әскери қызметші. 2. Әзербайжан: тopçu 3. Қырғыз: артиллерист 4. Өзбек: artilleriya 5. Түрік: тopçu 6. Ағылшын: field gunner 7. Испан: artillero 8. Неміс: Кanonier 9. Француз: artilleur 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: артиллерия – артиллерия, артиллерист – артиллерист 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина»)«артиллерист» сөзі қазақ тілінде «артиллерияшы» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз

Дефинициясы1.Артиллерия(орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») – 1) әскер түрі;2) қару түрі немесе қару-жарақ заттарының жиынтығы;3) артиллериялық қару-жарақ құрылысы, олардың қасиеттері мен ұрыста қолдану әдістері туралы ғылым. Артиллерия әскер түрі ретінде оперативтік бірлестіктер мен жалпы әскерлік құрамалардың, бөлімдер мен бөлімфшелердің құрамына кіретін артиллериялық құрамалардан, бөлімдер мен бөлімшелерден тұрады. 2. Әзербайжан: artilleriya 3. Қырғыз: артиллерия 4. Өзбек: artilleriya 5. Түрік: artilleriya 6. Ағылшын:artillery 7. Испан: artillería 8. Неміс: Artillery 9. Француз: artillerie 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: артиллерия – артиллерия 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») «артиллерия» сөзі қазақ тілінде «артиллерия» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери артиллерия(орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина»)– ұйымдық жағынан әскер құрамына (мыс., мотоатқыштар, танк, әуе десантына) кіретін артиллерия. Ол батальондық, полктік, дивизиялық, корпустық, армиялық болып бөлінеді. Батальондық және полктік артиллерия құрамына зеңбіректер мен минаатқыштар кіреді. Олар салмағы мен көлемі шағын, ұрыс жағдайында жеткілікті дәрежеде жылжымалы келеді. Өз атысымен мотоатқыштарды сүйемел-дейді. Дивизиялық артиллерия одан қуатты зеңбіректер мен ату қашықтығы, салмағы мен өлшемі жоғары мина-атқыштардан тұрады. Ә.а. құрамына толық моторланған зеңбіректі, жойғыш-танкіге қарсы артиллерия, танкіге қарсы минаатқыштар, басқарылатын реактивті снарядтар мен реактивті артиллерия кіреді. 2. Әзербайжан: artilleriya hərbi 3. Қырғыз: аскердик артиллерия 4. Өзбек: harbiy artilleriya 5. Түрік: askeri topçu 6. Ағылшын: military artillery 7. Испан: artillería militar 8. Неміс: Artillerie-armee 9. Француз:artillerie de campagne 10. Бекітілген нұсқасы: воиска – әскер (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: артиллерия – артиллерия, артиллерист – артиллерист 12. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») сөзден тұратын «артиллерия войсковая» сөз тіркесі қазақ тілінде «әскери артиллерия» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Арьергард (фр. arrière-garde – «тылдағы күзет») – әскери істерде соғыс қимылдары кезеңінде шегіну кезінде әскери құралымдардан, флоттық құралымдардан немесе әскери құрылымдардан бөлінген әскерлерді білдіретін термин. 2. Әзербайжан: arjergard 3. Қырғыз: арьергард 4. Өзбек: arjergard 5. Түрік: arka koruma 6. Ағылшын: rearguard 7. Испан: retaguardia 8. Неміс: Nachhut 9. Француз: arrière-garde 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (arrière-garde – «тылдағы күзет»)«арьергард» сөзі қазақ тілінде «арьергард» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әуеайлақ (аэро – грек. aer – «ауа» + грек. dromos – «жүгіретін жер») – немесе су бетінің толықтай немесе ішінара әуе кемелерінің келуіне, жөнелтілуіне және осы жер бетімен қозғалуына арналған белгілі бір учаскесі (ғимараттарды, құрылыстарды және жабдықты қоса алғанда) 2. Әзербайжан: aerodrom 3. Қырғыз: аэродром 4. Өзбек: aerodrom 5. Түрік: havaalanı 6. Ағылшын: aerodrome 7. Испан: aeródromo 8. Неміс: Flugplatz 9. Француз: aérodrome 10. Бекітілген нұсқасы: классификация аэродромов – әуеайлақтарды жіктеу (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әуеайлаққа техникалық қызмет көрсету – техническое обслуживание аэродрома, әуеайлақ маңындағы аумақ – приаэродромная территория, әуеайлақ оты – аэродромный огонь, әуеайлақтағы жұмыс алаңы – рабочая площадь аэродрома 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне грек тілінен енген (аэро – грек. aer – «ауа» + грек. dromos – «жүгіретін жер») «аэродром» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әуеайлақ» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Аэростат (аэро – грек. aer – «ауа» + грек. statos – тұрған, жылжымайтын) – ауадан жеңіл ұшу аппараты. Оның кетерілу күші қабыққа (баллонға) үрленген, атмосфералық ауаға қарағанда жеңіл газ (сутегі, гелий, жылытылған ауа) арқылы жасалады. Аэростат еркін ұшатын (басқарылатын немесе басқарылмайтын) және байлаулы болып бөлінеді. Басқарылатын аэростатқа дирижабльдер жатады. Соғыс мақсаты үшін еркін ұшатын (экипажбен ұшатын, автоматтық радиозондтар, әуе шарлар және т.б.) және байлаулы аэростаттар, атап айтқанда, артиллерия атысын дәлдеу, әуе кедергілерін жасауға арналған аэростаттар қолданылады. 2. Әзербайжан: aerostat 3. Қырғыз: аэростат 4. Өзбек: aerostat 5. Түрік: balon 6. Ағылшын:barrage balloon 7. Испан: aerostático 8. Неміс: Аerostat 9. Француз: aérostat 10. Бекітілген нұсқасы: аэростатика – аэростатика (2018 жылғы 27 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: аэростаттық әуе кемелері – аэростатические воздушные суда 12. Орыс тіліне грек тілінен енген (аэро – грек. aer – «ауа» + грек. dromos – «жүгіретін жер») «аэростат» сөзі қазақ тілінде «аэростат» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери база (база – лат. basis –«базис») – Қарулы Күштердің контингенттері, әскери техникасы мен оқ-дәрінің қажетті қорлары, жанармай, азық-түлік және басқа материалдық құралдар әскери жағдайға қарай тиімді ыңғайластырылып, арнайы жабдықталған аудан. Әскери базаавиациялық, әскери-теңіздік және ракеталық болып бөлінеді. 2. Әзербайжан: hərbi baza 3. Қырғыз: аскердик база 4. Өзбек: harbiy bazasi 5. Түрік: askeri üs 6. Ағылшын: a military base 7. Испан: base militar 8. Неміс: Мilitärbasis 9. Француз: base militaire 10. Бекітілген нұсқасы: база – база; военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым) военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскериқұралымдардың арсеналдары, базаларымен қоймалары – арсеналы, базы и склады Вооруженных Сил; военные действия – комплекс действий стратегического масштаба (включая боевые действия) с применением всех видов Вооруженных Сил для выполнения поставленных боевых задач при отражении агрессии – соғыс қимылдары – агрессияға тойтарыс беру кезінде алға қойылған жауынгерлік міндеттерді орындау үшін Қарулы Күштердің барлық түрі қолданылатын стратегиялық ауқымдағы (ұрыс қимылдарын қоса алғанда) іс-қимылдар кешені (Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы № 29 Заңы); боевые действия – ұрыс қимылдары 12. Орыс тіліне бірінші сыңары латын тілінен енген (basis – «базис») сөзден тұратын «база военная» сөз тіркесі қазақ тілінде «әскери база» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Батальон (француз. bataіllоn – әскери бөлімше) – құрлық, әуе-десант әскерлері мен теңіз–жаяу әскерлерінің негізгі тактикалық бөлімшесі. Ол мотоатқыштар, танк, парашютті-десант, аэромобиль, барлау, инженерлік-саперлік, байланыс, автомобиль, теңіз-жаяу әскерлері батальоны және т.б. болып жасақталады. 2. Әзербайжан: batalyon 3. Қырғыз: батальон 4. Өзбек: batalon 5. Түрік: тabur 6. Ағылшын: battalion 7. Испан: batallón 8. Неміс: Вataillon 9. Француз: bataillon 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: бітімгершілік батальоны – миротворческий батальон 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (bataіllоn – әскери бөлімше) «батальон» сөзі қазақ тілінде «батальон» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Байланыс батальоны(француз. bataіllоn – әскери бөлімше) – әскерлерге басшылық ету мақсатымен соғыс қимылдарының барлық түрлерінде байланысты жүзеге асыратын және оның үздіксіздігін қамтамасыз ететін арнаулы әскерлер түрі. Байланыс батальоны майдандық, әскери және армиялық бөлімдер мен бөлімшелерден тұрады.Байланыс батальоны радиомен, телефон, телеграфпен, радиорелелі, жүйелік-кабельдік және жылжымалы (ұшақ, тікұшақ, автомобиль, мотоцикл) құралдармен жабдықталады. Радиобайланыстың шалғайға берілуіне толқынды радио және радиорелелі байланыс түрлері қолданылады, сондай-ақ жер серіктері арқылы байланыс жасау мүмкіндігі де артты. Байланыс батальоны бөлімшелер мен бөлімдердің арасында берік және тұрақты байланысты қамтамасыз етеді. ҚР Қарулы Күштерінің бөлімшелері мен бөлімдері жақын және ұзақ қашықтықта үздіксіз байланысты қамтамасыз ететін, ғылым мен техниканың жаңа жетістіктеріне негізделген радио, радиорелелік, желілік құралдарды пайдаланады. 2. Әзербайжан: rabitə batalyonu 3. Қырғыз: байланыш батальоны 4. Өзбек: aloqa bataloni 5. Түрік: iletişim taburu 6. Ағылшын: communications battalion 7. Испан: batallón de enlace 8. Неміс: Bataillon kommunikation 9. Француз: bataillon de transmissions 10. Бекітілген нұсқасы: байланыс – связь 11. Заңнамадағы қолданысы: батальон – батальон, байланыс – связь, Орталық Азия батальоны – батальон Центральной Азии 12. Орыс тіліне бірінші сыңары француз тілінен енген (bataіllоn – әскери бөлімше) сөзден тұратын «батальон связи» сөз тіркесі қазақ тілінде «байланыс батальоны» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Атқыштар батальоны (француз. bataіllоn – әскери бөлімше) – құрлық әскерлерінің әскери бөлімдері және негізгі тактикалық бірлік. 2. Әзербайжан: batalyon, atıcılıq 3. Қырғыз: жебе батальоны 4. Өзбек: kichik тabur 5. Түрік: tabur tüfek 6. Ағылшын: rifle battalion 7. Испан: batallón de infantería 8. Неміс: Schützenbataillon 9. Француз: bataillon d`infanterie 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: батальон – батальон, атқыштар командасы – стрелковая команда, атқыштар дивизиясы – стрелковая дивизия 12. Орыс тіліне бірінші сыңары француз тілінен енген (bataіllоn – әскери бөлімше) сөзден тұратын «батальон стрелковый» сөз тіркесі қазақ тілінде «атқыштар батальоны» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Танк батальоны(француз. bataіllоn – әскери бөлімше) – Қарулы Күштердің әскери бөлімі 2. Әзербайжан: tank batalyonu 3. Қырғыз: танк батальоны 4. Өзбек: tank bataloni 5. Түрік: tank taburu 6. Ағылшын: tank battalion 7. Испан: batallón Panzer 8. Неміс: Panzerbataillon 9. Француз: bataillon de chars 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: батальон – батальон, танковый десант – танк десанты 12. Орыс тіліне бірінші сыңары француз тілінен енген (bataіllоn – әскери бөлімше) сөзден тұратын «батальон танковый» сөз тіркесі қазақ тілінде «танк батальоны» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Ұрыстық дабыл – бөлімдерді (кемені) жауынгерлік міндетті орындау әзірлігіне жедел келтіру. Жауынгерлiк дабыл бойынша сапқа тұрғызу командирлердің (бастықтардың) басшылығымен жүзеге асырылады. Жауынгерлiк дабыл (белгісі) дауыспен және техникалық құралдар арқылы беріледі. 2. Әзербайжан: döyüş həyəcanı 3. Қырғыз: ойготкуч саат 4. Өзбек: jangovar signal 5. Түрік: savaş alarmı 6. Ағылшын: alarm 7. Испан: alerta de combate 8. Неміс: Kampfalarm 9. Француз: branle-bas de combat 10. Бекітілген нұсқасы: тревога – дабыл (2008 жылғы 22 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: тревога – дабыл; боевой – әскери, ұрыстық, жауынгерлік 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая тревога» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ұрыстық дабыл» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Жауынгерлік тиімділік (эффект – лат.effectus «орындау, іс-әрекет; әсер») – жауынгерлік құралдың оның алдында тұрған жауынгерлік міндеттерді орындауға бейімделу дәрежесін сипаттайтын жалпылама түсінік. Жауынгерлік тиімділікті сандық өлшеу үшін операцияларды зерттеу теориясына сәйкес жауынгерлік тиімділік критерийін анықтайды, ол жауынгерлік тиімділік көрсеткіші деп аталады. Жауынгерлік тиімділік көрсеткіші жауынгерлік құрал алдында тұрған міндеттерге (қару-жарақ пен әскери техника бірлігі) сәйкес келуі тиіс. 2. Әзербайжан: döyüş səmərəliliyi 3. Қырғыз: күжүрмөн натыйжалуулугу 4. Өзбек: jangovar samaradorlik 5. Түрік: savaş etkinliği 6. Ағылшын: combat effectiveness 7. Испан: eficacia de combate 8. Неміс: kampf-Effizienz 9. Француз: efficacité au combat 10. Бекітілген нұсқасы: эффективность – тиімділік 11. Заңнамадағы қолданысы: жауынгерлік атыс қаруы – боевое стрелковое оружие, операциялық тиімділік – эффективность операции, тиімділік – эффективность; военная – жауынгерлік, әскери, соғыс 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (эффект – лат.effectus «орындау, іс-әрекет; әсер») «эффективность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тиімділік» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая эффективность» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік тиімділік» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жауынгерлік Ту – әскери бөлімнің қастерлі рәміздерінің бірі. Мемлекет басшысының атынан беріледі. Бөлімде барлық уақытта сақталады. Бөлімнің алған ордендері осы туға тағылады. Бөлімнің жеке құрамы Жауынгерлік туды күзетуге, ерлікпен қорғауға, ұрыс кезінде сақтап, жау қолына түсірмеуге міндетті. 2. Әзербайжан: döyüş bayrağı 3. Қырғыз: күжүрмөн туу 4. Өзбек: urush bayrog`i 5. Түрік: savaş bayrağı 6. Ағылшын: battle flag 7. Испан: bandera de batalla 8. Неміс: Kampffahne 9. Француз: bannière de combat 10. Бекітілген нұсқасы: знамя – ту, жалау 11. Заңнамадағы қолданысы: Боевое Знамя воинской части – Әскери бөлiмнiң Жауынгерлiк туы, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерi түрлерi туларының бейнесi мен сипаттамасы – изображение и описание флагов видов Вооруженных Сил Республики Казахстан 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «знамя» сөзі қазақ тіліне «ту», «жалау» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевое знамя» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлiк ту» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жауынгерлік қамтамасыз ету – қызметтік нұсқаулықтар, әскери және жауынгерлік жарғылардың талаптары тәртібімен бекітілген, әскерлердің жауынгерлік іс-қимылдар аймағында жауынгерлік міндеттерді табысты орындауы үшін жағдай жасайтын іс-шаралар жүйесі. Тылдық қамтамасыз етумен қатар әскерлердің толыққанды жұмыс істеуінің басты және ажырамас факторлары болып табылады. 2. Әзербайжан: döyüş təminatı 3. Қырғыз: күжүрмөн камсыздоо 4. Өзбек: jangovar xavfsizlik 5. Түрік: savaş desteği 6. Ағылшын: combat support 7. Испан: apoyo de combate 8. Неміс: Kampfmittelräumung 9. Француз: soutien au combat 10. Бекітілген нұсқасы: обеспечение безопасности – қауіпсіздікті қамтамасыз ету (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевое оружие – жауынгерлік қару, обеспечение – қамтамасыз ету 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «обеспечение» сөзі қазақ тіліне «қамтамасыз ету» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевое обеспечение» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік қамтамасыз ету»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Жауынгерлік кеме (судно – лат. vascellum «кішкентай ыдыс») – әскери теңіз флотының құрамына кіретін, жауынгерлік не арнайы міндеттерді орындау мүмкіндігі бар кеме. 2. Әзербайжан: döyüş gəmisi 3. Қырғыз: аскердик кеме 4. Өзбек: jangovar kema 5. Түрік: savaş gemisi 6. Ағылшын: combat ship 7. Испан: buque de guerra 8. Неміс: Kampfschiff 9. Француз: navire de guerre 10. Бекітілген нұсқасы: воздушное судно – әуе кемесі (2018 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әуе кемелері – воздушные суды, жауынгерлік техника – боевая техника, судно – кеме 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (судно – лат. vascellum «кішкентай ыдыс») «судно» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кеме» сөзі бекітілсе, заңнамада «кеме» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевое судно» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери кеме»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жауынгерлiк тәжiрибе – жауынгерлік іс-қимылдар барысында командалық кадрлар, штабтар мен әскерлер (флот күштері) алған тұрақты практикалық білім мен дағдылар. Жауынгерлік жағдайда жинақталады және бекітіледі. Ұрыс пен операцияны табысты жүргізуге, дұрыс шешім таба білуге және күрделі жауынгерлік міндеттерді орындауға ықпал ететін маңызды қасиеттердің бірі болып табылады. 2. Әзербайжан: döyüş təcrübəsi 3. Қырғыз: согуштук тажрыйба 4. Өзбек: urush tajribasi 5. Түрік: savaş deneyimi 6. Ағылшын: combat experience 7. Испан: experiencia combativa 8. Неміс: Кampferfahrung 9. Француз: expérience de combat 10. Бекітілген нұсқасы: опыт – тәжірибе 11. Заңнамадағы қолданысы: боевая деятельность – жауынгерлік қызмет, передовой опыт –озық тәжірибе 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «опыт» сөзі қазақ тіліне «тәжірибе» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевой опыт» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлiк тәжiрибе» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жауынгерлік бұйрық – командирдің бағынышты әскер құрамына ұрыс жағдайында өз шешімін жүзеге асыру үшін беретін бұйрығы. Онда қарсылас тобының күші мен қимыл-әрекеті, әскери бөлімдердің (бөлімшелердің) ұрыс кезіндегі қару-жарақты қолдану тәртібі, көрші әскери бөлімшелердің міндеттері және олармен жанаспа шеп, бағынышты бөлімшелердің жауынгерлік міндеттері, дайын болу мерзімі, әскерді басқару пункттерінің орналасқан жері және т.б. қажетті мәліметтер баяндалады. 2. Әзербайжан: döyüş əmri 3. Қырғыз: аскердик буйрук 4. Өзбек: urush tartibi 5. Түрік: savaş emri 6. Ағылшын: operation order 7. Испан: orden de combate 8. Неміс: Kampfbefehl 9. Француз: ordre de bataille 10. Бекітілген нұсқасы: приказ – бұйрық 11. Заңнамадағы қолданысы: боевой – жауынгерлік, приказ – бұйрық 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «приказ» сөзі қазақ тіліне «бұйрық» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевой приказ» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік бұйрық»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жауынгерлiк құрам –штат бойынша тізімдегі адам, қару саны. Әр әскери бөлімше бойынша жауынгерлiк құрамның өз саны болады. Жауынгерлiк құрамның тұрақтылығы мемлекеттің әскери-саяси жағдайы мен күш-қуатына байланысты. Бейбіт уақытта және соғыс кезінде белгіленген уақытқа үкімет қаулысы, жоғары басшылық жарлықтары мен директивалары бойынша бекітіледі; бөлімшелерде, бөлімдер мен құрамаларда штаттық кесте бойынша айқындалады. Оперативтік (ұрыстық) құжаттар, жұмылдыру жоспарлары Ж.с.қ-ның мәліметтеріне сүйене отырып, қарулы күштердің құрылуына байланысты даярланады. 2. Әзербайжан: döyüş tərkibi 3. Қырғыз: аскердик курамы 4. Өзбек: jangovar tarkib 5. Түрік: savaş kompozisyon 6. Ағылшын: fighting structure 7. Испан: operativa 8. Неміс: Кampfstärke 9. Француз: composition de combat 10. Бекітілген нұсқасы: состав – құрам 11. Заңнамадағы қолданысы: жеке құрам – личный состав, жауынгерлік тапсырма – боевая задача, служебно-боевая деятельность личного состава – жеке құрамының қызметтiк-жауынгерлiк қызметi 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «состав» сөзі қазақ тіліне «құрам» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевой состав» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлiк құрам» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жауынгерлік жарғы – әскерлерді ұрыс жүргізуге, жауынгерлік іс-қимылға дайындау, оларды басқару жөніндегі теориялық және практикалық қағидалар мен ұсыныстар баяндалған ресми құжат. 2. Әзербайжан: döyüş nizamnaməsi 3. Қырғыз: аскердик устав 4. Өзбек: jangovar nizom 5. Түрік: savaş tüzüğü 6. Ағылшын: field manual 7. Испан: carta de batalla 8. Неміс: Kampf-Statuten 9. Француз: charte de combat 10. Бекітілген нұсқасы: устав – жарғы (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевой устав – жауынгерлік жарғы, боевая подготовка –жауынгерлік дайындық 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «устав» сөзі қазақ тіліне «жарғы» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевой устав» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік жарғы» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жауынгерлiк құжаттар (документ – лат. documentum, docēre «дәлелдеу») – әскердің күнделікті басқару жұмыстарын жүргізуге арналған іс қағаздары. Оған нұсқаулар, бұйрықтар, жарлықтар, қарым қатынас қағазы, баяндамалар, хабарламалар, есептер, актілер, анықтамалар және т.б. жатады. 2. Әзербайжан: döyüş sənədləri 3. Қырғыз: күжүрмөн документтер 4. Өзбек: jangovar hujjatlar 5. Түрік: savaş belgeleri 6. Ағылшын: battle documents 7. Испан: documentos de combate 8. Неміс: militärische Dokumente 9. Француз: documents de combat 10. Бекітілген нұсқасы: документ – құжат 11. Заңнамадағы қолданысы: нормативтік құжаттар – нормативные документы, боевые – жауынгерлік, әскери хаттама – военный протокол 12. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «документ» (documentum, docēre «дәлелдеу») сөзі қазақ тіліне «құжат» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «боевые документы» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлiк құжаттар» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Аңдыспа ұрыс – жауынгерлік іс-қимылдарды ұзақ дайындау ұрысы. 2. Әзербайжан: gözləmə döyüş 3. Қырғыз: күтүү согушу 4. Өзбек: kutish bilan kurash 5. Түрік: savaş bekliyor 6. Ағылшын: the battle is waiting 7. Испан: lucha expectante 8. Неміс: Кampf abwartend 9. Француз:le combat de l`attente 10. Бекітілген нұсқасы: ближний бой – жақын ұрыс (2019 жылғы 28 маусым); бой встречный – қарсы сайыс (2019 жылғы 28 маусым); бой оборонительный – қорғаныс сайысы (2019 жылғы 28 маусым); закончить бой – ұрысты аяқтау (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: бой – ұрыс, әскердің ұрыс шептері – боевые позиции войск 12. Орыс тіліндегі «бой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ұрыс», «сайыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ұрыс», «сайыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «выжидать» сөзі қазақ тіліне «аңду», «күту», «тосу» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «бой выжидательный» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аңдыспа ұрыс»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Теңiздегi ұрыс – флот немесе оның бір бөлігі қойған жедел мақсатқа жетудің шешуші құралы. Теңіздегі ұрыс – жекелеген бөліктердің өзара әрекеттесуін және олардың әскери активтерін пайдалануды қамтамасыз ететін белгілі бір су айдынындағы флоттық құралымдардың ұйымдасқан қарулы қақтығысы. 2. Әзербайжан: dəniz mübarizə 3. Қырғыз: деңиз согушу 4. Өзбек: dengiz urushi 5. Түрік: deniz savaşı 6. Ағылшын: battle of the sea 7. Испан: batalla naval 8. Неміс: schlacht Meer 9. Француз: bataille navale 10. Бекітілген нұсқасы: ближний бой – жақын ұрыс (2019 жылғы 28 маусым); бой встречный – қарсы сайыс (2019 жылғы 28 маусым); бой оборонительный – қорғаныс сайысы (2019 жылғы 28 маусым); закончить бой – ұрысты аяқтау (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: бой – ұрыс, морская администрация порта – порттың теңіз әкімшілігі, әскердің ұрыс шептері – боевые позиции войск 12. Орыс тіліндегі «бой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ұрыс», «сайыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ұрыс», «сайыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «море» сөзі қазақ тіліне «теңіз» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «бой морской» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «теңiздегi ұрыс»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Шабуылдау ұрысы – әскерлердің (флоттық күштердің) тактикалық әрекеттерінің негізгі формаларының бірі. Ол қарсылас күштердің қарсы тактикалық тобын жеңу және оның аумағындағы маңызды аймақты (шекара, нысан) басып алу үшін қолданылады. Шабуылшы әскерлердің тактикалық іс-қимылдарының негізгі түрлерінің бірі (Флот күштері). Жау әскерінің қарсы тактикалық тобын ашу және оның аумағындағы маңызды ауданды игеру мақсатында қолданылады. Жаудың отты зақымдануынан, батыл шабуылдан, әскерлердің орналасу тереңдігіне жылдам жылжуынан, жұмыс күштері мен әскери техниканы жоюдан және белгіленген шептерге шығудан тұрады 2. Әзербайжан: mübarizə hücum 3. Қырғыз: сокку уруучу 4. Өзбек: hujumkor kurash 5. Түрік: savaş saldırgan 6. Ағылшын: offensive combat 7. Испан: batalla ofensiva 8. Неміс: Kampf offensiv 9. Француз: combat offensif 10. Бекітілген нұсқасы: ближний бой – жақын ұрыс (2019 жылғы 28 маусым); бой встречный – қарсы сайыс (2019 жылғы 28 маусым); бой оборонительный – қорғаныс сайысы (2019 жылғы 28 маусым); закончить бой – ұрысты аяқтау (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: бой – ұрыс, десанттық-шабуылдаушы маневрлік тобы – десантно-штурмовая маневренная группа специального назначения, әскердің ұрыс шептері – боевые позиции войск 12. Орыс тіліндегі «наступление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «атака» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атака», «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл», сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «нападение» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «бой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ұрыс», «сайыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ұрыс», «сайыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «бой наступательный» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуылдау ұрысы»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Қорғаныстық ұрыс – қарсыласқа айтарлықтай шығын келтіре отырып, оның шабуылын тойтару, маңызды аудандарды (шепті, объектілерді) бермей ұстап тұру, сол арқылы әскердің қарсы шабуылға шығуына жағдай жасау мақсатында жүргізілетін әскердің тактикалық қимылының бір түрі. 2. Әзербайжан: döyüş müdafiə 3. Қырғыз: коргонуу күрөш 4. Өзбек: mudofaa urushi 5. Түрік: savaş savunma 6. Ағылшын: defensive battle 7. Испан: batalla defensiva 8. Неміс: Кampf defensiv 9. Француз: combat défensif 10. Бекітілген нұсқасы: ближний бой – жақын ұрыс (2019 жылғы 28 маусым); бой встречный – қарсы сайыс (2019 жылғы 28 маусым); бой оборонительный – қорғаныс сайысы (2019 жылғы 28 маусым); закончить бой – ұрысты аяқтау (2019 жылғы 6 желтоқсан) мнимая оборона – жалған қорғаныс (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс – государственный оборонный заказ, әскердің ұрыс шептері – боевые позиции войск 12. Орыс тіліндегі «бой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ұрыс», «сайыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ұрыс», «сайыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «оборона» сөзі қазақ тіліне «қорғаныс» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «бой оборонительный» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныстық ұрыс»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Атысты ұрыс – екі тарап бір-біріне оқ ату арқылы (артиллериялық, миномет, пулемет) жеңіп алуға ұмтылатын ұрыс. 2. Әзербайжан: yanğın mübarizə 3. Қырғыз: от менен күрөшү 4. Өзбек: olov bilan kurash 5. Түрік: savaş ateş 6. Ағылшын: fire fight 7. Испан: batalla de fuego 8. Неміс: Kampf des feuers 9. Француз: bataille de feu 10. Бекітілген нұсқасы: ближний бой – жақын ұрыс (2019 жылғы 28 маусым); бой встречный – қарсы сайыс (2019 жылғы 28 маусым); бой оборонительный – қорғаныс сайысы (2019 жылғы 28 маусым); закончить бой – ұрысты аяқтау (2019 жылғы 6 желтоқсан) огневая подготовка – атыс даярлығы (2010 жылғы 23 желтоқсан); анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) волна – толқын (2015 жылғы 15 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огневой рубеж – оқ шебі, әскердің ұрыс шептері – боевые позиции войск, бой-ұрыс, огневой городок средств противовоздушной обороны – әуе шабуылына қарсы қорғаныстың оқ ату қалашығы огневая подготовка – оқ ату даярлығы; огневой рубеж – оқ ату шебі («Атыс тирлері (атыс орындары) мен стендтерін ашу және олардың жұмыс істеу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 17 сәуірдегі № 365 бұйрығы) 12. Орыс тіліндегі «бой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ұрыс», «сайыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ұрыс», «сайыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Орыс тіліндегі «огонь» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атыс», «атқылау» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «атыс», «ату» сөздерімен, «огневой» сөзі «оқ ату» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «бой огневой» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атысты ұрыс»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Бомба(көне грек. βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – артиллериялық снарядтың ескіше аты. Іші бос, қуыс, шойын түрықты, дөрімен толтырылған снарядтарды осылай атаған. 2. Әзербайжан: agladan 3. Қырғыз: бомба 4. Өзбек: bomba 5. Түрік: bomba 6. Ағылшын: bomb 7. Испан: bomba 8. Неміс: Bomb 9. Француз:bomba 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: бомба – бомба, бомбалық терроризм – бомбовый терроризм, бомбардировщики – бомбалаушы, бомбаж – бомбаж, истребительно-бомбардировочной – жойғыш-бомбалаушы 12. Орыс тіліне көне грек тілінен енген (βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») «бомба» сөзі қазақ тілінде «бомба» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Авиациялық бомба (авиа – лат. avis – «құс»; бомба – көне грек. βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – ұшу аппараттарынан түсірілетін авиациялық оқ-дәрінің түрі. Ол корпустан, жабдықтардан (жарғыш заттар, ертегіш, жарықтаршырғыш, түтінді құрамнан және т.б.) құралады. Ұрыста қолдану алдында бір немесе бірнеше жарғышпен жабдықталады. Кіші биіктіктен тастау үшін авиациялық бомба парашютпен жабдықталуы мүмкін. Бомба қолданылуына қарай негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі (мақсаттағы) авиациялық бомбалар жер үсті және теңіз нысаналарына соққы беру үшін қолданылады. Оған фугасты, жарықшақты, жарықшақты-фугасты, танкіге қарсы, сауытбұзғыш, бетонбұзғыш, сүңгуір қайыққа қарсы, ертегіш, фугасты-өртегіш, химиялық және т.б. бомбалар жатады. Авиациялық көмекші бомба арнайы міндеттерді шешу үшін (жергілікті жерді жарықтандыру, түтінді қалқандар қою, үгіт әдебиеттерін тастау, сигнализация, оқыту-үйрету мақсатында және т.б.) қолданылады. Оған жарық беретін, фотографиялық, түтінді, имитациялық, үгіт, бағдарлы-сигналды, практикалық авиациялық бомбалар жатады. Авиациялық бомбалардың калибрі 0,5 кг-нан 20000 кг-ға дейін. 2. Әзербайжан: bomba aviasiya 3. Қырғыз: авиациялык бомба 4. Өзбек: havo bomba 5. Түрік: bomba havacılık 6. Ағылшын: aviation bomb 7. Испан: bomba de aviación 8. Неміс: Fliegerbombe 9. Француз: bombe aérienne 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан); авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: бомба – бомба, авиационный персонал – авиациялық персонал, авиационная безопасность – авиациялық қауіпсіздік, авиационная часть – авиациялық бөлім, тяжелый бомбардировщик – ауыр бомбалаушы, авиационная электроника – авиациялық электроника 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне грек және латын тілдерінен енген сөздерден құралған (бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау»; авиа – лат. avis – «құс») «бомба авиационная» сөз тіркесі қазақ тіліне «авиациялық бомба» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Броньбұзар бомба (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; бомба – көне грек. βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – сауытталған нысаналарды немесе мықты бетондалған, сондай-ақ темір-бетонды қоғанышы бар объектілерді құртуға арналған бомба түрі. Калибрі 100-1000 кг. Тосқауылмен кездесу кезінде оны мықты корпусымен теседі және объектінің ішінде жарылады. 2. Әзербайжан: zirehli bomba 3. Қырғыз: броньду бомба 4. Өзбек: bomba zirh-teshik 5. Түрік: zırh delici bomba 6. Ағылшын: armor-piercing bomb 7. Испан: bomba perforadora de armadura 8. Неміс: panzerbrechende Bombe 9. Француз: bombe perforante 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан); бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: бомба – бомба, бомбалық терроризм – бомбовый терроризм, бомбардировщики – бомбалаушы; автобронетанковая служба – автоброньды танк қызметі 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне көне грек және көне неміс тілдерінен енген сөздерден құралған (бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау»; броня – көне неміс. brunja – «сауыт») «бомба бронебойная» сөз тіркесі қазақ тіліне «бронь бұзар бомба» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Сутек бомбасы (бомба – көне грек. βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – авиациялық ядролық бомбаның алғашқы атауы. Оның әрекеті жарылғыш тізбекті ядролық бөлінуі реакциясына негізделген. Термоядролық синтез реакциясына негізделген сутек бомбаның пайда болуымен жалпы «ядролық бомба» деген термин орнықты. 2. Әзербайжан: hidrogen bomba 3. Қырғыз: суутек бомбасы 4. Өзбек: vodorod bomba 5. Түрік: hidrojen bombası 6. Ағылшын: the hydrogen bomb 7. Испан: bomba de hidrógeno 8. Неміс: Wasserstoff-Bombe 9. Француз: bombe à hydrogène 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан); водородный показатель – сутектік көрсеткіш (2017 жылғы 13 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: көмір сутектері – углеводороды, бомба – бомба, бомбалық терроризм – бомбовый терроризм, бомбардировщики – бомбалаушы 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне грек тілінен енген (бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») сөзден тұратын «бомба водородная» сөз тіркесі қазақ тіліне «сутек бомбасы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Баяу жарылатын бомба(бомба – көне грек. βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – сағат, басқа механизмдердің ықпалымен жарылатын бомбатүрі. Адам, әскери және көліктік техника оған әсер еткеннен кейін белгілі уақыт өткен соң ғана іске қосылып жарылады немесе ұрыстық дайындық жағдайына көшеді. Мұндай инженерлік бомбалардасағаттық, химиялық және басқа да баяулату тетіктері қолданылады. 2. Әзербайжан: yavaş hərəkət bomba 3. Қырғыз: баяу жарылгыч бомба 4. Өзбек: vaqt bombasi 5. Түрік: saatli bomba 6. Ағылшын: time bomb 7. Испан: bomba de tiempo 8. Неміс: Zeitbombe 9. Француз: bombe à retardement 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан); действие – іс-әрекет, әрекет; қимыл 11. Заңнамадағы қолданысы: жарылатын айлабұйымдар – разрывные приспособления, бомба – бомба, бомбалық терроризм – бомбовый терроризм, бомбардировщики – бомбалаушы 12. Орыс тіліне бірінші сыңары көне грек тілінен енген (бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») сөзден тұратын «бомба замедленного действия» сөз тіркесі қазақ тілінде «баяу жарылатын бомба» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Бомбалау(бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – жер үсті немесе теңіз объектілерін (нысаналарын) бомбалармен жою. XVII ғасырдан бастап объектілерді жер үсті және кемелік артиллериямен атқылау бомбалау деп саналды, өйткені бомба деп аталатын оқ-дәрілермен атыс жүргізді. Әскери авиацияның пайда болуымен бірге бомбалау термині тек авиациялық бомбалармен соққы беруде қолданыла бастады. 2. Әзербайжан: bombalama 3. Қырғыз: бомбалоо 4. Өзбек: bombardimon qilish 5. Түрік: bombardıman 6. Ағылшын: bombing 7. Испан: bombardeo 8. Неміс: Bombardierung 9. Француз: bombardement 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: бомбалық терроризм – бомбовый терроризм, бомбардировщики – бомбалаушы, истребительно-бомбардировочной – жойғыш-бомбалаушы 12. Орыс тіліне көне грек тілінен енген (βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») «бомбардировка» сөзі қазақ тіліне «бомбалау» сөзімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Бомбалаушы(бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – жер үсті және теңіздегі қарсылас объектілеріне бомбалар мен ракеталар тастауға арналған ұшақ. Қазіргі кездегі бомбалаушы кедергі жасайтын түрлі құралдармен жабдықталады. Радиотехникалық және басқа да арнайы жабдықтар кешені кез келген метеорологиялық жағдайда, күндіз-түні тұрақты және жылжымалы объектілерге соққы беруге мүмкіндік тудырады. Бомбалаушы орындау міндеттерінің сипатына қарай майдандық және қашықтықтан бомбалаушы болып бөлінеді. 2. Әзербайжан: bombardmançı 3. Қырғыз: бомбалагыч 4. Өзбек: bombardimonchi 5. Түрік: bombardıman uçağı 6. Ағылшын: bomber 7. Испан: bombardero 8. Неміс: Bomber 9. Француз: bombardier 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: бомбалық терроризм – бомбовый терроризм, бомбардировщики – бомбалаушы, истребительно-бомбардировочной – жойғыш-бомбалаушы 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне көне грек тілінен енген (βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») «бомбардировщик» сөзі қазақ тіліне «бомбалаушы» сөзімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жойғыш-бомбалаушы (бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – майдандық авиация ұшағы. Әскерлер мен тылдағы объектілерді қарсылас соққысынан және әуе барлауынан қорғайды. Әуеде қарсылас ұшақтары немесе зымырандары кезіксе, оларды жояды. Оның қарсылас десанттарын жоюға, әуе барлауын жүргізуге, тіпті жердегі нысаналарды қиратуға да мүмкіндігі бар. Бомбалаушы-жойғыш ұшақтарды әртүрлі ракеталармен жабдықтау олардың ұрыс аумағында нәтижелі қимылдауына, әсіресе, әуе қорғанысы әлсіз болғанда, құрлықтағы әскерлерді қолдау міндеттерін ойдағыдай орындауына жағдай туғызады. Авиацияның, зымыран техникасының дамуы бомбалаушы-жойғыш ұшақтардың ұрыс даласындағы маңызын арттырады 2. Әзербайжан: qırıcı bombardmançı 3. Қырғыз: бомбалагыч-истребитель 4. Өзбек: bombardimonchi-qiruvchi 5. Түрік: bombardıman uçağı 6. Ағылшын: fighter-bomber 7. Испан: cazabombardero 8. Неміс: Kampfflugzeug-Bomber 9. Француз: bombardier-chasseur 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан); истребительная авиация – жойғыш авиация (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: истребительно-бомбардировочной – жойғыш-бомбалаушы, бомбалаушы ауыр ұшақтар, бомбалық терроризм – бомбовый терроризм, бомбардировщики – бомбалаушы 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне грек тілінен енген (βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») «бомбардировщик-истребитель» күрделі сөзі қазақ тіліне «жойғыш-бомбалаушы» күрделі сөзімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Бомбалық жүктеме(бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – ұшу аппаратына ілінген жойғыш-бомбалаушы құралдарының салмағы. Бомбалық жүктеменің ең жоғары салмағы ұшу аппаратының ең жоғары ұшу салмағының 25%-ына жетеді. Оған авиациялық бомбалар, жандырғыш бактар, бір реттік бомбалық кассеттер, контейнерлер салмағы қамтылады 2. Әзербайжан: bomba yükü 3. Қырғыз: бомба жүк 4. Өзбек:bomba yuki 5. Түрік: bomba yükü 6. Ағылшын: bomb load 7. Испан: carga de bombas 8. Неміс: Bombenlast 9. Француз: charge de bombe 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан); нагрузка эквивалентная – балама жүктеме (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: истребительно-бомбардировочной – жойғыш-бомбалаушы, бомбалаушы ауыр ұшақтар, бомбалық терроризм – бомбовый терроризм, бомбардировщики – бомбалаушы 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне грек тілінен енген (бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») сөзден тұратын «бомбовая нагрузка» сөз тіркесі қазақ тіліне «бомбалық жүктеме» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Бомбалау жиiлiгi(бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – нысанаға тигізу үшін немесе оларды осы нысандардың ауданына (шаршы шақырым) тигізу үшін қажет ауа бомбаларының (тонна) салмағының ара қатынасымен сипатталатын әуе бомбаларының жойылу тығыздығы. 2. Әзербайжан: bomba sıxlığı 3. Қырғыз: бомба жыштыгы 4. Өзбек: bomba zichligi 5. Түрік: bomba yoğunluğu 6. Ағылшын: bomb density 7. Испан: densidad de bombas 8. Неміс: Bombe Dichte 9. Француз: densité de la bombe 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан); высота по плотности – тығыздық бойынша биіктік (2018 жылғы 14 желтоқсан); плотность – тығыздық (1995) 11. Заңнамадағы қолданысы: бомба– бомба, бомбардировщики – бомбалаушы, плотность – тығыздық 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне грек тілінен енген (бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») сөзден тұратын «бомбовая плотность» сөз тіркесі қазақ тіліне «бомбалау жиілігі» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Бомба тастау(бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») – 1) Ұшу аппараты экипажының авиациялық бомбаларды нысанаға көздеу және тастау жөніндегі іс-әрекетінің кешені. Бомба тастау кезіндегі ұшақтың жағдайына қарай: көлденең ұшудан бомба тастау, шүйіле ұшудан және тік шаншыла бомба тастау болып сараланады. Бомба тастау жекелей, топтамалық, дүркіндік немесе топтамалы дүркіндік болуы мүмкін. Қатыстырылған күштердің санына қарай жеке (бір ұшу аппаратымен орындалады) немесе топтық (ұшу аппараты тобымен жүзеге асырылады) болады. Бомба тастау жою объектісінің сипатына қарай көлемді, я болмаса нүктелі нысаналар бойынша жүзеге асырылады. Б.т. шалғай биіктіктен (4000 м және одан да астам), орташа (1000 – 4000 м дейін), аласа (1000 м дейін) және тым аласа (200 м. дейін) биіктіктен орындалады. Қазіргі көздеу-навигациялық жүйелер жер үсті (теңіз) нысаналарын кез келген метеорологиялық жағдайда күндіз де, түнде де көздеп бомба тастауды жүзеге асыруға жағдай жасайды. 2) Ұшу аппаратынан бомба тастауды қолдану әдістерін, техникалық құралдарын, теориясы мен әдістемесін оқытып-үйрететін қолданбалы ғылыми пән. Негізгі бөлімдері: атомдық бомба баллистикасы, көздеу теориясы, бомбалап жою құралдары, бомбалау қару-жарағы, бомбалау көздеуіштері мен жүйелері, бомба тастауды орындау, бомбалау дайындығының әдістемесі,бомба тастау теориясының тиімділігі. Көлденең ұшудан бомба тастау кез келген биіктікте жүргізіледі (шектеулі аз биіктіктен іс жүзіндегі шарықтау шегіндегі биіктікке дейін). Тік шаншыла көтеріліп бомба тастау – ұшу аппаратының шаншыла көтерілген траекториясында бомба тастау әдісі. Ұшу аппаратының шүйілу траекториясында бомба тастау көздеу мен тастау жүргізілетін әдіс, мұнда тастаудың дәлдігі қамтамасыз етіледі. 2. Әзербайжан: bombing 3. Қырғыз: бомба таштау 4. Өзбек: bombometing 5. Түрік: bombalama 6. Ағылшын: bombing 7. Испан:bombardeo 8. Неміс: Bombenabwurf 9. Француз: bombardement 10. Бекітілген нұсқасы: бомбоубежище – бомбадан қорғанысжай (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: авиационные бомбы – авиациялық бомбалар, бомбометание – бомба тастау, бомба – бомба 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне грек тілінен енген (бомба – көне грек.βόμβος «гуіл, шу, ызылдау») сөзден тұратын «бомбометание» күрделі сөзі қазақ тілінде «бомба тастау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Бронь бұзар оқ (броня – көне неміс. brunja – «сауыт») – оқтың броньды нысанаға тигізуге арналған арнайы түрі. Қарудың тактикалық мүмкіндіктерін кеңейту үшін жасалған арнайы оқ-дәрілер. 2. Әзербайжан: zirehli güllə 3. Қырғыз: коло ок 4. Өзбек: zirh-teshik o`q 5. Түрік: zırh delici mermi 6. Ағылшын: armor-piercing bullet 7. Испан: bala perforante 8. Неміс: panzerbrechende Kugel 9. Француз: balle perforante 10. Бекітілген нұсқасы: бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: бронебойная пуля – сауыт бұзар потрон, коллекция пуль – оқ-дәрі қоймасы, пули и гильзы – оқтар мен гильзалар; автобронетанковая служба – автоброньды танк қызметі 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне неміс тілінің (brunja – «сауыт») сөзінің қатысуымен жасалған «бронебойная пуля» сөз тіркесі қазақ тілінде «бронь бұзар оқ» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Бронь бұзар жарқырағыш снаряд (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; трасса – нем. Trasse – «жолдың бағыты») – атыс қаруларына арналған арнайы оқ-дәрілер,зақымдаушы элементтері (оқ) ұшуда жарқырай бастайды 2. Әзербайжан: zirehli-izləyici mərmi 3. Қырғыз: бронебой-трассалоочу снаряд 4. Өзбек: qurol-yarog`ni kuzatish vositasi 5. Түрік: zırh delici izleme mermisi 6. Ағылшын: armor-piercing tracer projectile 7. Испан: proyectil trazador perforante de armadura 8. Неміс: Panzerfeuer-tracing-Projektil 9. Француз: projectile perforant 10. Бекітілген нұсқасы: гимнастические снаряды –гимнастика снарядтары (2019 жылғы 28 маусым); бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: снаряд – снаряд, бронебойная пуля – сауыт бұзар потрон; трассирующая пуля – жарқырағыш оқ 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне неміс тілінің (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; трасса – нем. Trasse – «жолдың бағыты») сөздерінен тұратын «бронебойно-трассирующий снаряд» сөз тіркесі қазақ тіліне «бронь бұзар жарқырағыш снаряд» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Бронь бұзар снаряд (броня – көне неміс. brunja – «сауыт») – брондалған нысаналарды жоюға арналған арнайы артиллериялық снаряд. Снарядтың броньды бұзуы ең алдымен, корпустың беріктігі, броньмен кездесу бұрышы мақсатында кездесу кезінде оның кинетикалық энергиясына байланысты. Броньды зақымдау снарядтың соққылы, жарықшақты, фугасты немесе от алдырғыш әсері түрінде көрінеді. 2. Әзербайжан: zirehli mərmi 3. Қырғыз: артиллериялык снаряд 4. Өзбек: zirhli teshik qobig`i 5. Түрік: zırh delici mermi 6. Ағылшын: armor-piercing projectile 7. Испан: proyectil perforante 8. Неміс: Panzergranate 9. Француз: projectile perforant 10. Бекітілген нұсқасы: гимнастические снаряды –гимнастика снарядтары (2019 жылғы 28 маусым); бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: снаряд – снаряд, бронебойная пуля – сауыт бұзар потрон 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне неміс тілінің (brunja – «сауыт») сөзінің қатысуымен жасалған «бронебойный снаряд» сөз тіркесі қазақ тіліне «бронь бұзар снаряд» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Броньды қорғаныс(броня – көне неміс. brunja – «сауыт») – зақымдау құралдарының әсерін толық немесе ішінара бейтараптандыруға арналған броньды тосқауылдардың жиынтығы. 2. Әзербайжан: zirehli müdafiə 3. Қырғыз: катуу коргоо 4. Өзбек: zirhli himoya 5. Түрік: zırh koruması 6. Ағылшын: armor protection 7. Испан: blindaje 8. Неміс: Panzerung 9. Француз: armure 10. Бекітілген нұсқасы: бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша); защита – қорғау (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: бронезащита – броньды қорғау, активная оборона – белсенді қорғаныс, государственная оборона – мемлекеттік қорғаныс 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне неміс тілінен енген (brunja – «сауыт») сөзден тұратын «броневая защита» сөз тіркесі қазақ тіліне «броньды қорғаныс» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Броньды танк қызметi (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; танк – ағылшын. tank «бак», «цистерна») – бронетанкалық техниканы пайдалануды, жөндеуді және көшіруді, әскерлерді бронетанкалық мүлікпен жабдықтауды ұйымдастыруға арналған. Бірқатар елдердің қарулы күштерінің бөлімшелерінде, құрамаларында және бірлестіктерінде бар. 2. Әзербайжан: zirehli xidmət 3. Қырғыз: бронетанкалык кызматы 4. Өзбек: zirhli xizmat 5. Түрік: zırhlı servis 6. Ағылшын: armoured service 7. Испан: servicio blindado 8. Неміс:gepanzerter Dienst 9. Француз: service blindé 10. Бекітілген нұсқасы: бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша); служба – қызмет; аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); служба – қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан); гражданская служба – азаматтық қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: танк – танк, боевая бронированная машина – броньды соғыс машинасы, бронезащита – броньды қорғау, служба – қызмет 12. Орыс тіліндегі «служба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне неміс және ағылшын тілдерінен енген (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; танк – ағылшын. tank «бак», «цистерна») күрделі сөзден тұратын «бронетанковая служба» сөз тіркесі қазақ тіліне «броньды танк қызметi» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Броньды танк қару-жарағы(броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; танк – ағылшын. tank «бак», «цистерна») – бақылаудағы және доңғалақты шассидегі жауынгерлік және әскери брондалған машиналар, сондай-ақ олардың базасында жасалған немесе оларға қызмет көрсетуге арналған әскери машиналар және мотоциклдер. 2. Әзербайжан: zirehli silah 3. Қырғыз: бронду танк курал-жарагы 4. Өзбек: zirhli qurollar 5. Түрік: zırhlı silahlar 6. Ағылшын: armoured weapons 7. Испан: armamento blindado 8. Неміс: Gepanzerte Waffen 9. Француз: armes blindées 10. Бекітілген нұсқасы: бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша); вооружение – қару-жарақ, қаруландыру, қарулану (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: танк – танк, боевая бронированная машина – броньды соғыс машинасы, бронезащита – броньды қорғау, вооружение и военная техника – қару-жарақ пен әскери техника 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне неміс және ағылшын тілдерінен енген (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; танк – ағылшын. tank «бак», «цистерна») сөздерден тұратын «бронетанковое вооружение» сөз тіркесі қазақ тіліне «броньды танк қару-жарағы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Броньды транспортер (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; транспортер – лат. transporto – «тасымалдаймын») – мотоатқыштар бөлімшелерінің жеке құрамын және олардың материалдық құралдарын жауынгерлік міндетті орындау орнына тасымалдауға және жараланған және ұрыс алаңынан зақымданған адамдарды эвакуациялауға арналған броньды жауынгерлік көлік-машинасы (транспортер). 2. Әзербайжан: zirehli transportyor 3. Қырғыз: бронетранспортер 4. Өзбек: zirhli transport vositasi 5. Түрік: zırhlı personel taşıyıcı 6. Ағылшын: armored 7. Испан: transporte blindado 8. Неміс: Schützenpanzer 9. Француз: véhicule blindé 10. Бекітілген нұсқасы: бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: бронетранспортер – бронетранспортер, боевая бронированная машина – броньды соғыс машинасы, бронезащита – броньды қорғау 12. Орыс тіліне көне неміс және латын тілдерінен енген (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; транспортер – лат. transporto – «тасымалдаймын») сөздерден тұратын «бронетранспортер» күрделі сөзі қазақ тілінде «броньды транспортер» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Броньды мәшине(броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; машина – лат. māchina «механизм, құрылғы, қару») – әдетте, жүк көлігі, кейінірек арнайы автокөлік, бронь және қару-жарақ, пулемет немесе зеңбірекпен жабдықталған автомобиль (жауынгерлік мәшине). 2. Әзербайжан: zirehli maşın 3. Қырғыз: броньду машина 4. Өзбек: zirhli mashina 5. Түрік: zırhlı araç 6. Ағылшын: armored vehicle 7. Испан: vehículo blindado 8. Неміс: Panzerwagen 9. Француз: blindé 10. Бекітілген нұсқасы: бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша); машина – машина, машине 11. Заңнамадағы қолданысы: бронетранспортер – бронетранспортер, боевая бронированная машина – броньды соғыс машинасы, боевые машины – жауынгерлік машиналар. 12. Бекітілген терминдер сөздігін, заңнамадағы қолданысын және орфографиялық сөздікті негізге ала отырып, орыс тіліне грек және латын тілдерінен енген (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; машина – лат. māchina «механизм, құрылғы, қару») сөздерден тұратын «бронированная машина» сөз тіркесі қазақ тілінде «броньды мәшине» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.1. Бронированная техника (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; техника – грек. techne – «өнер», «кәсіп», «шеберлік») – жаудың қаруынан броньды қорғанысы бар жауынгерлік машиналардың әртүрлі классынан тұратын әскери техниканың түрі. 2. Әзербайжан: zirehli texnika 3. Қырғыз: броньду техника 4. Өзбек: zirhli uskunalar 5. Түрік: zırhlı ekipman 6. Ағылшын: armored vehicle 7. Испан: vehículos blindados 8. Неміс: Gepanzerte Fahrzeuge 9. Француз:véhicules blindés 10. Бекітілген нұсқасы: бронь – бронь; сауыт (1971-1981); броня – берен (2004 жылғы 16 қараша); техника безопасности – қауіпсіздік техникасы (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: бронетранспортер – бронетранспортер, боевая бронированная машина – броньды соғыс машинасы, боевые машины – жауынгерлік машиналар. 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне грек және грек тілдерінен енген (броня – көне неміс. brunja – «сауыт»; техника – грек. techne – «өнер», «кәсіп», «шеберлік») сөздерден тұратын «бронированная техника» сөз тіркесі қазақ тілінде «броньды техника» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Бушлат (нем. Buscherun – «балық аулауға киетін киім»); нем. Buschurunk – «матрос күрткесі») – «кеудешесі қорғаушы», жылы астары бар екі қаусырмалы пальто (кез келген, әдетте, әскери, қамаудағылар, құрылысшылар және т. б. нысанды ауыр жылы жұмыс киімі).Бушлат қол мен дененің еркін қозғалуы үшінкең тігіледі, ал белдің арқасына тоқыма тігіледі. Жағасы, әдетте, қайырмалы, жұмсақ, шұғамен ұрып, ілмекке салынады. 2. Әзербайжан: buşlat 3. Қырғыз: бушлат 4. Өзбек: no`xat ko`ylagi 5. Түрік: bushlat 6. Ағылшын: bushlat 7. Испан: capote 8. Неміс: Jacke 9. Француз: caban 10. Бекітілген нұсқасы: – 11. Заңнамадағы қолданысы: куртка-буршлат младшего состава – кіші құрамның буршлат күртесі 12. Орыс тіліне неміс тілінен енген (нем. Buscherun – «балық аулауға киетін киім»); нем. Buschurunk – «матрос күрткесі») «бушлат» сөзі қазақ тілінде «бушлат» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Тікұшақ айлағы (дром – грек. dromos – «жүгіретін жер») – тек тікұшақтарға қызмет көрсетуге арналған шағын әуежай. 2. Әзербайжан: vertodrom 3. Қырғыз: вертодром 4. Өзбек: vertolyot 5. Түрік: helikopter Pisti 6. Ағылшын: heliport 7. Испан: helipuerto 8. Неміс: Hubschrauberlandeplatz 9. Француз: héliport 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: тікұшақ айлағы – вертодром, тікұшақ– вертолет 12. Орыс тіліне екінші сыңары грек тілінен енген (дром – грек. dromos – «жүгіретін жер») сөзден тұратын «вертодром» күрделі сөз тіркесі қазақ тілінде «тікұшақ айлағы» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жоғарғы Бас қолбасшы (Chef suprme; der Oberste Befehlsaber; the supreme commandor) – соғыс кезіндегі және бейбіт уақыттағы мемлекеттің (немесе одақтас мемлекеттердің) Қарулы Күштерінің ең жоғарғы басшысы. Жоғарғы бас қолбасшы қажет болғанда сол елдің (немесе одақтас мемлекеттердің) барлық азаматтық мекемелеріне де төтенше билік жүргізе алады. 2. Әзербайжан: Ali Baş Komandan 3. Қырғыз: Жогорку Колбашчы 4. Өзбек: Oliy Bosh Qo`mondon 5. Түрік: Başkomutan 6. Ағылшын: Supreme commander 7. Испан: Comandante Supremo 8. Неміс: Oberster Befehlshaber 9. Француз:Généralissime 10. Бекітілген нұсқасы: Главнокомандующий – Бас қолбасшы (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: Қарулы Күштері Жоғарғы Бас қолбасшысы әскери киім нысаны үлгілері – образцы военной формы одежды Верховного Главнокомандующего Вооруженными Силами 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі«Верховный Главнокомандующий» сөз тіркесі қазақ тіліне «Жоғарғы Бас қолбасшы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Взвод – көптеген мемлекеттердің қарулы күштерінде бар құрылым (бөлім). Ұйымдастырылған түрде рота мен батареяның құрамына кіреді. 2. Әзербайжан: taqım 3. Қырғыз: взвод 4. Өзбек: vzvod 5. Түрік: takım, komut 6. Ағылшын:platoon 7. Испан: pelotón 8. Неміс: Trupp 9. Француз: section 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: взвод – взвод 12. Орыс тіліндегі«взвод» сөзі қазақ тілінде «взвод» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Қарауылға алу – әскери мылтықпен құрмет көрсету. 2. Әзербайжан: gözətçini götür 3. Қырғыз: кароолду алуу 4. Өзбек: qo`riqchi oling 5. Түрік: nöbetçi almak 6. Ағылшын: take on the guard 7. Испан: tomar la guardia 8. Неміс: auf die Wache nehmen 9. Француз: prendre la garde 10. Бекітілген нұсқасы: несение караульной службы – қарауыл қызметін атқару (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: караульная служба – қарауылдық қызмет 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне екінші сыңары түркі тілінен енген сөзден тұратын «взять на караул» сөз тіркесі қазақ тіліне «қарауылға алу» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Нысанаға алу – біреуді немесе бірдеңені нысанаға алу, көздеу. 2. Әзербайжан: hədəfə götür 3. Қырғыз: кароолду алуу 4. Өзбек: bir ko`z tashlang 5. Түрік: nişan al 6. Ағылшын: to take aim 7. Испан: tomar a la vista 8. Неміс: Zielfernrohr nehmen 9. Француз: prendre la vue 10. Бекітілген нұсқасы: линия прицеливания – нысанаға алу сызығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: нысана – цель 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі«взять на прицел» сөз тіркесі қазақ тіліне «нысанаға алу» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Көзбен шолып бағдарлау (визуальный – лат. visualis «көретін», «көзбен көретін», visus «көру», «көз», videre «көру»; ориентировка – лат.oriēns «күннің шығуы», orīrī «қою, шығу» басталу») – Жер бетiнің нақты көрiнiсiн картадағы жер бетi көрiнiсiмен салыстыруға негiзделген, әуе кемесi орнын анықтаудың шолу-салыстыру әдiсi. Көзбен шолып бағдарлау жер бағдарлары бойынша жүргізіледі. Бағдарларға жер бетіндегі барлық объектілер немесе картада бейнеленген және ұшақтан көрінетін жердің жалпы ландшафтындағы учаскелер жатады. 2. Әзербайжан: vizual oriyentasiya 3. Қырғыз: көзбенен шолуу 4. Өзбек: vizual yo`nalish 5. Түрік: görsel oryantasyon 6. Ағылшын: visual orientation 7. Испан: orientación Visual 8. Неміс: visuelle Orientierung 9. Француз:orientation visuelle 10. Бекітілген нұсқасы: проверка визуальная – көзбен шолып тексеру (2016 жылғы 8 желтоқсан); ориентировать – бағдар беру (2017 жылғы 10 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: визуальная ориентировка – көзбен шолу нысанасы 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (визуальный – лат. visualis «көретін», «көзбен көретін», visus «көру», «көз», videre «көру») «визуальная» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көзбен шолу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада «көзбен шолу» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (лат.oriēns «күннің шығуы», orīrī «қою, шығу» басталу») «ориентировка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бағдар беру» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада «бағдарлану» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі«визуальная ориентировка» сөз тіркесі қазақ тіліне «көзбен шолып бағдарлау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Көзбен шолып байқау(визуальный – лат. visualis «көретін», «көзбен көретін», visus «көру», «көз», videre «көру») – қандай да бір құбылысты, тіпті қарулы көріністі тікелей көзбен бақылау. 2. Әзербайжан: vizual müşahidə 3. Қырғыз: көрүнөө байкоо 4. Өзбек: vizual kuzatish 5. Түрік: görsel gözlem 6. Ағылшын: visual observation 7. Испан: observación visual 8. Неміс: visuelle Beobachtung 9. Француз: observation visuelle 10. Бекітілген нұсқасы: проверка визуальная – көзбен шолып тексеру (2016 жылғы 8 желтоқсан); наблюдение – байқау, бақылау (2017 жылғы 13 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: көзбен шолып алу – визуальный заход, визуальная ориентировка – көзбен шолу нысанасы 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (визуальный – лат. visualis «көретін», «көзбен көретін», visus «көру», «көз», videre «көру») «визуальная» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көзбен шолу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада «көзбен шолу» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар «наблюдение»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «байқау», «бақылау» сөздері бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін негізге ала отырып, орыс тіліндегі«визуальное наблюдение» сөз тіркесі қазақ тіліне «көзбен шолып байқау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Көзбен шолып оптикалық барлау(визуальный – лат. visualis «көретін», «көзбен көретін», visus «көру», «көз», videre «көру»; оптика – лат. opticus «көретін») – оптикалық-электрондық барлау құралдарының көмегімен қарсыластың объектілері (нысандары) туралы мәліметтерді табу. 2. Әзербайжан: vizual-optik kəşfiyyat 3. Қырғыз: көрүнөө-оптикалык чалгындоо 4. Өзбек: vizual optik razvedka 5. Түрік: görsel-optik keşif 6. Ағылшын: visual and optical reconnaissance 7. Испан: reconocimiento Visual-óptico 8. Неміс: optisch-optische Aufklärung 9. Француз: reconnaissance visuelle et optique 10. Бекітілген нұсқасы: проверка визуальная – көзбен шолып тексеру (2016 жылғы 8 желтоқсан); разведка – барлау; проекция оптическая – оптикалық проекция (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: барлау – разведка, барлаушы соқпағы – тропа разведчика, барлау бөлімшелері – разведывательные подразделения, барлауға даярлық – подготовка к разведке 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (визуальный – лат. visualis «көретін», «көзбен көретін», visus «көру», «көз», videre «көру») «визуальная» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көзбен шолу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада «көзбен шолу» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар «разведка»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «барлау» сөзі бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (оптика – лат. opticus «көретін») «оптика» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «оптика» сөзі бекітілсе, заңнамада «оптика» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі«визуально-оптическая разведка» сөз тіркесі қазақ тіліне «көзбен шолып оптикалық барлау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Көзбен шолу-оптикалық барлау құралдары(визуальный – лат. visualis «көретін», «көзбен көретін», visus «көру», «көз», videre «көру»; оптика – лат. opticus «көретін») – көзбен шолу-оптикалық барлауды жүргізу кезінде барлау объектілерінің көрінуін жақсартуға және оларды табу қашықтығын арттыруға мүмкіндік беретін оптикалық аспаптар. Объектінің көрінуін анықтауға және тануға болатын шамаға дейін арттыру үшін оптикалық аспаптар шектік контраст мөлшерін азайтып, объектінің қоршаған фондағы контрастын ұлғайтуы тиіс. Көрсетілген міндеттер оптикалық аспаптар мен жарық сүзгілерді бірлесіп пайдалану арқылы шешіледі. Оптикалық барлау аспаптары (бинокльдер, стереотүбелер, перископтар және т.б.) қашықтағы объектілерді ұлғайтылған түрде бақылауды қамтамасыз етеді. Бақылаудағы объектілердің көрінетін бұрыштық өлшемдерінің ұлғаюымен шектік контрастар азаяды, демек, объектілердің көрінуі жақсарады. 2. Әзербайжан: vizual-optik kəşfiyyat vasitələri 3. Қырғыз: визуалдык-оптикалык чалгындоо куралдары 4. Өзбек: optik razvedka vositalari 5. Түрік: görsel-optik istihbarat araçları 6. Ағылшын: visual and optical intelligence tools 7. Испан: herramientas de inteligencia Visual-óptica 8. Неміс: optisch-optische Intelligenz 9. Француз: moyens de reconnaissance visuelle et optique 10. Бекітілген нұсқасы: проверка визуальная – көзбен шолып тексеру (2016 жылғы 8 желтоқсан); разведка – барлау; проекция оптическая – оптикалық проекция (2016 жылғы 8 желтоқсан); средство – қаражат; құрал 11. Заңнамадағы қолданысы: средства индивидуальной защиты – жеке қорғану құралдары, приборы радиационной, химической разведки и дозиметрического контроля – радиациялық, химиялық барлау және дозиметрлік аспаптары, средства индивидуальной медицинской защиты – жеке медициналық қорғану, средства связи и оповещения и другие материально-технические средства – байланыс және құлақтандыру құралдары және басқа материалдық-техникалық құралдар 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (визуальный – лат. visualis «көретін», «көзбен көретін», visus «көру», «көз», videre «көру») «визуальная» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көзбен шолу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада «көзбен шолу» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар «разведка»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «барлау» сөзі бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (оптика – лат. opticus «көретін») «оптика» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «оптика» сөзі бекітілсе, заңнамада «оптика» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «средство» сөзі қазақ тіліне «қаражат», «құрал» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі«визуально-оптические средства разведки» сөз тіркесі қазақ тіліне «көзбен шолып оптикалық барлау құралдары» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Вице-адмирал (вице – лат. vice – «орнына»; адмирал – араб. emir al bahr «теңіз қожайыны») – бірқатар елдердің әскери-теңіз флотында берілетін әскери шен. 2. Әзербайжан: vitse-admiral 3. Қырғыз: вице-адмирал 4. Өзбек: vitse-admiral 5. Түрік: vitse-admiral 6. Ағылшын: vice-admiral 7. Испан: vice-amiral 8. Неміс: vice-Amiral 9. Француз: vice-amiral 10. Бекітілген нұсқасы: вице – вице (2018 жылғы 27 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: генерал-лейтенант (вице-адмирал) – генерал-лейтенант (вице-адмирал); адмирал – адмирал 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын және араб тілдерінен енген (вице – лат. vice – «орнына»; адмирал – араб. emir al bahr «теңіз қожайыны») «вице-адмирал» күрделі сөзі қазақ тілінде «вице-адмирал» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Ішкі әскерлер – құқықтық тұрақтылықты сақтауға, арнайы мемлекеттік нысандарды қорғауға және басқа да қызметтік әскери міндеттерді орындауға арналған әскери бөлімдер. Өздерінің әскери міндеттерін орындауда Ішкі әскерлер әскери қызметтегі «Жалпыға бірдей міндеттілік және әскери қызмет туралы» заңды басшылыққа алады. Ішкі әскерлердің әскери қызметшілері Қазақстан Қарулы Күштерінің жауынгерлері мен офицерлеріне берілген барлық жеңілдіктер мен құқықтарды пайдаланады. 2. Әзербайжан: daxili qoşunlar 3. Қырғыз: ички аскерлер 4. Өзбек: ichki qo`shinlar 5. Түрік: iç birlikler 6. Ағылшын: internal troops 7. Испан: tropas internas 8. Неміс: innere Truppen 9. Француз: troupes internes 10. Бекітілген нұсқасы: внутренние – ішкі; воиска – әскер (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: внутренние войска – ішкі әскерлер 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «внутренние войска» сөз тіркесі қазақ тіліне «ішкі әскерлер» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Суатқыш – күш, қозғаушы кеме, одан су ағынымен (реактивті тартқыш) шығатын қозғаушы. Су астында жұмыс істейтін су сорғысы. 2. Әзербайжан: su şırnaqlari 3. Қырғыз: суу аткыш 4. Өзбек: suv omborlari 5. Түрік: su jetleri 6. Ағылшын: water cannon 7. Испан: propulsores 8. Неміс: Wasserwerfer 9. Француз: canon à eau 10. Бекітілген нұсқасы: – 11. Заңнамадағы қолданысы: водомет – суатқыш 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «водомет» күрделі сөзі қазақ тіліне «суатқыш» сөзімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери әкімшілік(администрация – лат. «administrate» - «басқару», «басшылық») – Қарулы күштерді басқару мемлекеттің органдарының (Қорғаныс Министрлігі, әскери округ, әскери кеңес, әскери комиссариат) жиынтық атауы; соғыс қимылдары нәтижесінде басып алынған территорияның әскери басқармасы; Қарулы күштерді басқару ісін, олардың орналасуына байланысты қарым-қатынастарының құқықтық реттелуін, әскердің ішкі қызметі және тұрмыстық жайын зерттеумен айналысатын әскери ілімнің құрамдас бөлігі. 2. Әзербайжан: hərbi аdministrasiya 3. Қырғыз: аскердик администрация 4. Өзбек: harbiy ma`muriyat 5. Түрік: askeri yönetim 6. Ағылшын: military administration 7. Испан: administración militar 8. Неміс: Мilitärverwaltung 9. Француз: administration militaire 10. Бекітілген нұсқасы: администрация – әкімшілік (1971-1981); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Администрация Президента Республики Казахстан – Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі, военная администрация – әскери әкімшілік, военная служба – әскери қызмет 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген («administrate» - «басқару», «басшылық») «администрация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әкімшілік» сөзі бекітілсе, заңнамада «әкімшілік» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная администрация» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери әкімшілік» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери академия(академия – грек.Ἀκαδήμεια – «мекеме», «ұйым») – жоғары әскери және арнайы әскери білімі бар офицер кадрларын даярлауға арналған жоғары әскери-оқу мекемесі; әскери мәселелерді зерттеуге арналған ғылыми орталық. 2. Әзербайжан: hərbi akademiya 3. Қырғыз: аскердик академия 4. Өзбек: harbiy akademiya 5. Түрік:askeri аkademi 6. Ағылшын: military аcademy 7. Испан: academia militar 8. Неміс: Мilitärakademie 9. Француз: académie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: академизм – академизм (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Военная академия Вооруженных Сил Республики Казахстан – Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери академиясы; военная подготовка – әскери дайындық 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (Ἀκαδήμεια – «мекеме», «ұйым») «академия» сөзі қазақ тіліне «академия» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная академия» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери академия» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери доктрина(доктрина – лат. doctrina «ілім», doctor «діни ұстаз, оқытушы», docere «оқыту») – ғылыми негізделген, ресми қабылданған әрі ұзақ мерзімге арналған басқыншылықты тойтару, қорғану, мемлекетгің соғысқа даярлығын, әскери саясаттың стратегиялық, техникалық, экономикалық, құқықтық және басқа да маңызды қырларын қарастыратын, болашақ болуы мүмкін соғыстардың мақсаты мен маңызын, мәнін айқындайтын көзқарастар жүйесі. 2. Әзербайжан: hərbi doktrina 3. Қырғыз: аскердик доктрина 4. Өзбек: harbiy doktrin 5. Түрік: askeri doktrin 6. Ағылшын: military doctrine 7. Испан: doctrina militar 8. Неміс: militärische Doktrin 9. Француз: doctrine militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); доктрина – доктрина (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Военная доктрина Республики Казахстан – Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (doctrina «ілім», doctor «діни ұстаз, оқытушы», docere «оқыту») «доктрина» сөзі қазақ тіліне «доктрина» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная доктрина» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери доктрина» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери кафедра (кафедра – грек. καθέδρα «отыратыни жер, орындық») – азаматтық жоғары оқу орны мен техникумның жанындағы мемлекеттің Қарулы Күштерінің (ӘҚ) оқу құралымы. 2. Әзербайжан: Hərbi şöbəsi 3. Қырғыз: әскердик кафедра 4. Өзбек: harbiy kafedra 5. Түрік: askeri bölüm 6. Ағылшын: military department 7. Испан: departamento militar 8. Неміс: militärische Abteilung 9. Француз: département militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); кафедра - кафедра (1971-1981); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная кафедра – әскери кафедра, военные учебные заведения – әскери оқу орындары 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (καθέδρα «отыратыни жер, орындық») «кафедра» сөзі қазақ тіліне «кафедра» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная кафедра» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери кафедра» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери алқа (коллегия – лат.collegium) – әскери басқарудың жоғары органы. 2. Әзербайжан: hərbi kollegiya 3. Қырғыз: аскердик коллегия 4. Өзбек: harbiy kengash 5. Түрік: askeri kolej 6. Ағылшын: military collegium 7. Испан: colegio militar 8. Неміс: militärisches Кollegium 9. Француз: collège militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); коллегия – алқа (2018 жылғы 27 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная коллегия – әскери алқа 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (collegium) «коллегия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «алқа» сөзі бекітілсе, заңнамада «алқа» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная коллегия» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери алқа» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери қуат – мемлекеттің барлық материалдық және рухани күштерінің жиынтығы және оның соғыс мақсатына немесе басқа міндеттерге жету үшін осы күштерді жұмылдыру қабілеті. 2. Әзербайжан: hərbi güc 3. Қырғыз: аскердик күч 4. Өзбек: harbiy kuch 5. Түрік: askeri güç 6. Ағылшын: military power 7. Испан: potencia militar 8. Неміс: militärische Stärke 9. Француз: puissance militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная мощь – часть военного потенциала, которая может быть реализована к определенному моменту времени для обеспечения военной безопасности и обороны государства; әскери қуат – мемлекеттің әскери қауіпсіздігін және қорғанысын қамтамасыз ету үшін белгілі бір уақыт кезінде іске асырылуы мүмкін әскери әлеуеттің бір бөлігі 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «мощь» сөзі қазақ тіліне «қуат» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная мощь» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери қуат» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери ғылым– әскери өнері мен жауынгерлік даярлық мәселелерін зерттейтін ғылым. Жалпы әскери істі, жүріп жатқан немесе болуы мүмкін соғыстың әскери-стратегиялық сипаты мен заңдылықтарын, соғысушы немесе соғысуы мүмкін қарсылас жақтардың мақсатын, әскери күш-қуатын, құрамын, әскери-техникалық, саяси-моральдық ахуалы мен соғыс жүргізу тәсілдерін тағы басқа әскери мәселелерді зерттейді. 2. Әзербайжан: hərbi elm 3. Қырғыз: әскердик гылым 4. Өзбек: harbiy fan 5. Түрік: askeri bilim 6. Ағылшын: military science 7. Испан: ciencia militar 8. Неміс: Мilitärwissenschaft 9. Француз: science militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); наука – ғылым (2015 жылғы 15 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная наука – әскери ғылым, военные учебные заведения – әскери оқу орындары 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наука» сөзі қазақ тіліне «ғылым» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная наука» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери ғылым» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери пошта(пошта – лат. positus; equites positi – «пошта жеткізуге арналған салт аттылар») – әдетте оккупация кезінде әскери қолбасшылыққа бағынысты аудандарда бейбіт халыққа қызмет көрсету үшін құрылған пошта қызметінің ерекше түрі. Әдетте, әскери пошталар басып алынған аумақтарда, бұрынғы пошта мекемелері қалыпты жұмысын жалғастыра алмайтын жағдайда ұйымдастырылады. 2. Әзербайжан: hərbi-poçt 3. Қырғыз: аскердик почта 4. Өзбек: harbiy pochta 5. Түрік: askeri posta 6. Ағылшын: military mail 7. Испан: correo militar 8. Неміс: Militärpost 9. Француз:poste militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); почта дипломатическая – дипломатиялық пошта (2018 жылғы 14 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан); почта дипломатическая – дипломатиялық пошта (2018 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная – әскери, почта – пошта 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (positus; equites positi – «пошта жеткізуге арналған салт аттылар») «почта» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «пошта» сөзі бекітілсе, заңнамада «пошта» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная почта» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери пошта» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери прокуратура(прокуратура – лат. procurare – «қамқорлық жасау») – Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының Қарулы күштерінде заңдардың орындалуын қадағалау функцияларын жүзеге асыратын бірыңғай орталықтандырылған жүйесінің мамандандырылған құрылымы. 2. Әзербайжан: hərbi prokurorluq 3. Қырғыз: аскер прокуратурасы 4. Өзбек: harbiy prokuratura 5. Түрік: askeri savcılık 6. Ағылшын: military prosecutor 7. Испан: fiscalía militar 8. Неміс: Мilitärstaatsanwaltschaft 9. Француз: parquet militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная прокуратура – әскери прокуратура, Генеральная прокуратура Республики Казахстан – Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (procurare – «қамқорлық жасау») «прокуратура» сөз қазақ тіліне «прокуратура» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная прокуратура» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскерипрокуратура» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-өнеркәсіп кешені (комплекс – лат. complexus «үйлесім, байланыс») – ірі әскери өнеркәсіп монополияларының және милитаристік реакциялық державалардың мемлекеттік аппараттарының одағы. 2. Әзербайжан: hərbi sənaye 3. Қырғыз: әскеридик кәсіп 4. Өзбек: harbiy sanoat 5. Түрік: askeri sanayi 6. Ағылшын: military industry 7. Испан: industria bélica 8. Неміс: Rüstungsindustrie 9. Француз:industrie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); запас промышленный – өнеркәсіптік қор (2015 жылғы 14 желтоқсан); комплекс – кешен (2018 жылғы 29 қараша); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная промышленность – әскери өнеркәсiп 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (complexus «үйлесім, байланыс») «комплекс» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кешен» сөзі бекітілген, заңнамада «кешен» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «промышленный» сөзі қазақ тіліне «өнеркәсіптік» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно промышленный комплекс» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери өнеркәсiп кешені» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери психология(психология – көне грек. ψυχή «жан; мінез»; λόγος «ілім») – әскери қызмет жағдайындағы адам психикасының зандылықтарын (түйсік, қабылдау, ойлау, сезім және т.б.) зерттейтін психология саласы. Әскери психология әскери қызметшілердің психологиялық, қасиеттерінің қалыптасу зандылықтарын (қызығушылық, дағды, қабілет, мінез, темперамент және т.б.), сондай-ақ жауынгерлердің санасы мен эмоциясын зерттейді. 2. Әзербайжан: hərbi psixologiya 3. Қырғыз: аскердик психология 4. Өзбек: harbiy psixologiya 5. Түрік: askeri psikoloji 6. Ағылшын: military psychology 7. Испан: psicología militar 8. Неміс: Psychologie Militaire 9. Француз: psychologie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); политическая психология – саяси психология (2018 жылғы 14 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: педагогика и психология – педагогика и психология, начальная военная подготовка-бастапқы әскери дайындық 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (ψυχή «жан; мінез»; λόγος «ілім») «психология» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «психология» сөзі бекітілген, заңнамада «психология» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная психология» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери психология» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери барлау – қарсыластың немесе ықтимал қарсыластың қарулы күштері туралы, мемлекеттің экономикалық, моральдық-саяси жағдайы туралы мәліметтер алу және зерттеу мақсатында жүргізілетін іс-шаралар жиынтығы. Әскери барлау стратегиялық, оперативтік және тактикалық болып үш түрге бөлінеді. Олар өзара тығыз байланысты және бірін-бірі толықтырып отырады. Әскери барлауды әскер (әскери барлау) күштері мен құралдары, арнайы органдар (агентуралық барлау) жүргізеді. 2. Әзербайжан: hərbi kəşfiyyat 3. Қырғыз: аскердик чалгындоо 4. Өзбек: harbiy razvedka 5. Түрік: askeri istihbarat 6. Ағылшын: military intelligence 7. Испан: inteligencia militar 8. Неміс: militärischer Geheimdienst 9. Француз: renseignement militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); разведка – барлау; военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы «Сырбар» Сыртқы барлау қызметінің әскери рәміздері – воинские символы Службы внешней разведки Республики Казахстан «Сырбар» 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «разведка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «барлау» сөзі бекітілген, заңнамада «барлау» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная разведка» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери барлау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери қызмет– мемлекеттің Қарулы күштері жүйесінде атқарылатын қызмет, бірқатар мемлекеттерде, оның ішінде Қазақстанда да әскери қызмет азаматтардың өз елінің, отанының алдындағы қасиетті парызы саналады. Жалдамалы және шарт жасау арқылы белгіленетін әскери қызмет түрлері де болады. Онда әскери қызмет мерзімі, өтелетін орны, міндеті тағы басқа жағдайлары шартта көрсетіліп, белгіленген тәртіппен екіжақты расталады. 2. Әзербайжан: hərbi xidmət 3. Қырғыз: аскердик кызмат 4. Өзбек: harbiy xizmat 5. Түрік: askerlik 6. Ағылшын: military service 7. Испан:servicio militar 8. Неміс: Wehrdienst 9. Француз: service militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); служба – қызмет; аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); служба – қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан); гражданская служба – азаматтық қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: кезекті мерзімді әскери қызметке шақыру – очередной призыв граждан на срочную военную службу, әскери қызметтегі әскери қызметшілер – военнослужащие срочной военной службы 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Орыс тіліндегі «служба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная служба» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери қызмет» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери стратегия(стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері») – ел мен Қарулы күштерді соғысқа дайындау теориясы мен тәжірибесін, стратегиялық операцияларды және тұтастай соғысты жоспарлау мен жүргізуді қамтитын әскери өнердің құрама бөлігі, оның ең жоғарғы саласы. Әскери стратегия теориясы соғыстың зандылығы мен сипатын, әны жүргізу тәсілдерін зерттейді, стратегиялық операцияларды және тұтастай соғысты жоспарлаудың, дайындаудың және жүргізудің теориялық негіздерін жасайды. 2. Әзербайжан: hərbi strategiya 3. Қырғыз: аскердик стратегия 4. Өзбек: harbiy strategiya 5. Түрік: askeri strateji 6. Ағылшын: military strategy 7. Испан: logística 8. Неміс: militärische Strategie 9. Француз: stratégie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); стратегия – стратегия (2017 жылғы 15 ақпан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Әскери-стратегиялық зерттеулер орталығы – Центр военно-стратегических исследований 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (στρατηγία «қолбасшының өнері») «стратегия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «стратегия» сөзі бекітілген, заңнамада «стратегия» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная стратегия» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери стратегия» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери құрылым (структура – лат. structūra «құрылым, құрылғы; құрамдас бөлшектердің байланысы немесе орналасуы») – жоғары жауынгерлік әзірлікті және жауынгерлік іс-қимылдарды табысты жүргізу қабілетін қолдау үшін олардың құрамы мен санының, қару-жарақ пен әскери техниканың саны мен түрлерінің оңтайлы үйлесуін қамтамасыз ететін жалпы Қарулы күштер мен әскери құралымдардың құрамалары. 2. Әзербайжан: hərbi struktur 3. Қырғыз: аскердик түзүлүш 4. Өзбек: harbiy tuzilma 5. Түрік: askeri yapı 6. Ағылшын: military structure 7. Испан: estructura militar 8. Неміс: militärische Struktur 9. Француз: structure militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); политическая структура – саяси құрылым (2018 жылғы 14 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери құрылым – военная структура, организационная структура вооруженных сил – қарулы күштердің ұйымдық құрылымы 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (structūra «құрылым, құрылғы; құрамдас бөлшектердің байланысы немесе орналасуы») «структура» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрылым» сөзі бекітілген, заңнамада «құрылым» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная структура» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери құрылым» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери теория(теория – грек. theoria – «қарастыру, зерттеу») – соғыс пен әскери істің жағдайлары туралы немесе олардың даму зандылығы және ерекшелігі жайлы жүйеленген жалпылама білім. Ол әскери практика негізінде қалыптасып, оның мақсаттарына қызмет етеді. Әскери теория әскери қызметтің барлық түрлерінің тәжірибесін жинақтау негізінде жетілдіріледі. Ал бейбіт уақытта әскери эксперименттер әдістері, ықтимал соғыс процестерінің нұсқасын әзірлеу кең қолданылады. 2. Әзербайжан: hərbi nəzəriyyə 3. Қырғыз: согуш теориясы 4. Өзбек: harbiy nazariya 5. Түрік: askeri teori 6. Ағылшын: military theory 7. Испан: teoría militar 8. Неміс: militärische Theorie 9. Француз: théorie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); теория – теория (2018 жылғы 27 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: теориялық ережелер – теоритические правила, военная – әскери 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (theoria – «қарастыру, зерттеу») «теория» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «теория» сөзі бекітілген, заңнамада «теория» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная теория» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери теория» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери терминология (термин – лат. terminus – «шек», «шекара») – әскери терминдердің жиынтығы, белгілі бір әскери ұғымдарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы; әскери лексиканың негізгі бөлігі. 2. Әзербайжан: hərbi terminologiya 3. Қырғыз: аскердик терминология 4. Өзбек: harbiy terminologiya 5. Түрік: askeri terminoloji 6. Ағылшын: military terminology 7. Испан: military terminology 8. Неміс: militärische Terminologie 9. Француз: terminologie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); юридическая терминология – заң терминологиясы (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: жалпы әскери терминологияны меңгеру – освоение общей военной терминологии 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (terminus – «шек», «шекара») «терминология» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «терминология» сөзі бекітілген, заңнамада «терминология» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная терминология» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери терминология» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери техника(техника – грек. techne – «өнер», «кәсіп», «шеберлік») – әскери операцияларды жүргізуге және қамтамасыз етуге, әскерлерді (күштерді) жаттықтыруға және осы техниканы мақсатты пайдалануға даярлық деңгейін қамтамасыз етуге арналған жабдық. Әскери техника – Қарулы күштердің жауынгерлік іс-қимылдарын және күнделікті жұмыс істеуін қамтамасыз ететін техникалық құралдар. Оларға: жауға тікелей жауынгерлік залал келтіруге арналған жауынгерлік техника, яғни оның тасымалдаушылары бар қару жатады. Әскери техниканың ең маңызды бөлігі болып табылады. 2. Әзербайжан: hərbi texnika 3. Қырғыз: аскердик техника 4. Өзбек: harbiy texnika 5. Түрік: askeri teçhizat 6. Ағылшын: military equipment 7. Испан: equipo militar 8. Неміс: Мilitärtechnik 9. Француз:matériel militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); юридическая техника – заң техникасы (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная техника – боевые машины, военные корабли (катера и другие суда), военные воздушные суда и другие летательные аппараты, которыми оснащаются Вооруженные Силы Республики Казахстан, другие войска и воинские формирования – əскери техника – Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері, басқа да əскерлер мен əскери құралымдар жарақтандырылатын жауынгерлік машиналар, әскери корабльдер (катерлер мен басқа да кемелер), әскери әуе кемелері мен басқа да ұшу аппараттары (Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы № 29 Заңы) 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (techne – «өнер», «кәсіп», «шеберлік») «техника» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «техника» сөзі бекітілген, заңнамада «техника» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная техника» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери техника» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери топография(топо – көне грек. τόπος – «орын» + графия – γράφω – «жазамын») – жергілікті жер ерекшеліктерін зерттейтін, әрі оны бағдарлайтын, әскердің соғыс кимылдарын дала жағдайында дұрыс бағдарлау, командирдің жұмыс картасын дұрыс жүргізуі және графикалык әскери құжаттар жасауы үшін кажетті арнайы әскери ғылыми-топографиялық элементтер, жергілікті объектілер, олардың жағдайы, координаталары, өлшемі және т.б. бақылауға қажетті көп санды және сапалы белгілері. 2. Әзербайжан: hərbi topoqrafiya 3. Қырғыз: аскердик топография 4. Өзбек: harbiy topografiya 5. Түрік: askeri topografya 6. Ағылшын: military topography 7. Испан: topografía militar 8. Неміс: militärische Тopographie 9. Француз: topographie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); план топографический – топографиялық жоспар (2005 жылғы 14 шілде); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери топография – военная топография 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (топо – көне грек. τόπος – «орын» + графия – γράφω – «жазамын») «топография» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «топография» сөзі бекітілген, заңнамада «топография» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная топография» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери топография» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери киiм (форма – лат. forma «форма, түр», «сыртқы бейне») – әскери қызметкерлердің фомалы киімдері. Оған мундир, китель, гимнастерка, шалбар, шинель, бас киім және т.б. жатады. 2. Әзербайжан: hərbi forma 3. Қырғыз: аскердик форма 4. Өзбек: harbiy forma 5. Түрік: askeri üniforma 6. Ағылшын: military uniform 7. Испан: uniforme 8. Неміс: Мilitäruniform 9. Француз: uniforme 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); форма – нысан; пішін; военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери қызметшілерiнiң әскери киiм нысаны –военнаяформа одеждывоеннослужащих 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (forma «форма, түр», «сыртқы бейне») «форма» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «нысан» сөзі бекітілген, заңнамада «нысан», «пішін» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная форма» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери киім» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери киім нысаны (форма – лат. forma «форма, түр», «сыртқы бейне») – әскери қызметшілердің нормативтік актілермен (жарлықтармен, бұйрықтармен, ережелермен және тағы сол сияқтылар) белгіленген киімі, оны киіп жүру мемлекеттің Қарулы күштерінің және өзге де құралымдардың әскери қызметшілері үшін міндетті болып табылады. 2. Әзербайжан: hərbi geyim forması 3. Қырғыз: аскердик кийим формасы 4. Өзбек: harbiy kiyim 5. Түрік: askeri üniforma giyim 6. Ағылшын: military uniforms 7. Испан: uniforme militar 8. Неміс: militärische Uniform Kleidung 9. Француз: uniforme militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); форма – нысан; пішін; одежда – киім; военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери қызметшілерiнiң әскери киiм нысаны – военная форма одежды военнослужащих 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (forma «форма, түр», «сыртқы бейне») «форма» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «нысан» сөзі бекітілген, заңнамада «нысан», «пішін» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «одежда» сөзі қазақ тіліне «киім» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военная форма одежды» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери киім нысаны» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери іс – мемлекеттің қарулы күштерінің әрекеттері, дайындығы және құрылымдарымен байланысқан теоретикалық һәм практикалық сұрақтарды қамтитын жалпы жинақы термин. Әскери-инженерлік іс – соғыс қимылдарын жүргізуге және ұрыс әрекеттеріне қолайлы жағдай жасауға қажетті инженерлік жұмыстардың теориясы мен практикасын зерттейтін әскери ғылымның бір саласы. 2. Әзербайжан: hərbi işi 3. Қырғыз: аскер иштери 4. Өзбек: harbiy ish 5. Түрік: hərbi işi 6. Ағылшын: military affairs 7. Испан: arte militar 8. Неміс: Мilitärwesen 9. Француз: art militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); таможенное дело – кеден ісі (2016 жылғы 8 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военное дело – әскери iс 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «дело» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «іс» сөзі бекітілген, заңнамада «іс» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военное дело» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери іс» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери мүлік – әскери ведомство иелігінде тұрақты немесе уақытша болатын мемле-кеттік мүліктің бөлшегі. Әскери мүліке қару-жарақ және соғыс техникасының барлық түрлері, жанармай (отын), азық-түлік, апаттық-құтқарушы техника, аэродром, шкипер, заттық, дәрігерлік, ветеринарлық мүлік және т.б. материалдық жабдықтар, тұрғын, қоймалық, қызмет қорлары және әскери ведомствоның өндіріс мекемелері жатады. Әскери мүлік жұмсалатын (оқ-дәрі, жанармай, азық-түлік және т.б.) және ұзақ мерзімді қолдану (қару-жарақ, техника, заттық мүлік және т.б.) түрлеріне бөлінеді. 2. Әзербайжан: hərbi əmlakı 3. Қырғыз: аскердик мүлк 4. Өзбек: harbiy mulk 5. Түрік: askeri mülkiyet 6. Ағылшын: military property 7. Испан: militar 8. Неміс: Heeresgut 9. Француз:matériel militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); государственное имущество – мемлекеттік мүлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военное имущество – әскери мүлік 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «имущество» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «мүлік» сөзі бекітілген, заңнамада «мүлік» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военное имущество» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери мүлік» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Соғыс жағдайы – елде немесе оның жеке бөліктерінде мемлекеттік жоғары үкімет органдарының шешімімен төтенше кезеңде белгіленетін ерекше жағдай. Соғыс жағдайында мемлекеттік үкімет органдарының қорғаныс пен мемлекеттік қауіпсіздікті сактауды қамтамасыз ету жөніндегі барлық қызметі әскери кеңес пен бас қолбасшыға көшеді. 2. Әзербайжан: hərbi vəziyyət 3. Қырғыз: аскердик абал 4. Өзбек: harbiy holat 5. Түрік: sıkıyönetim 6. Ағылшын: martial law 7. Испан: leyes marciales 8. Неміс: Kriegszustand 9. Француз: loi martiale 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); положение – жағдай; қалып; ереже; военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военное положение –соғыс жағдайы 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «положение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «қалып», «ереже» сөздері бекітілген, заңнамада «жағдай», «қалып», «ереже» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военное положение» сөз тіркесі қазақ тіліне «соғыс жағдайы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-инженерлiк iс (инженер – лат. – ingenium – «туа біткен қабілет») – соғыс қимылдарын жүргізуге және ұрыс әрекеттеріне қолайлы жағдай жасауға қажетті инженерлік жұмыстардың теориясы мен практикасын зерттейтін әскери ғылымның бір саласы. Ол арнаулы әскерлердің маңызды инженерлік шараларды жүзеге асыруына басқа әскер түрлерінің қатысу дәрежесін анықтайды. Әскери-инженерлiк iс жергілікті жерді инженерлік барлау (тазарту), әскерлер мен объектілерді жасыру, далалық қорғаныс құрылыстарын, тосқауыл, өткел, көпірлер салу, жол жөндеу, әскерлерді сумен жабдықтау жәнет.б. мәселелермен айналысатын әскерлердің негізгі жұмыс әдіс-тәсілдерін жетілдіреді. Әскери-инженерлік шараларды барлық әскер түрлері жүзеге асырады. 2. Әзербайжан: hərbi mühəndislik 3. Қырғыз: аскердик-инженердик иш 4. Өзбек:harbiy muhandislik 5. Түрік:askeri mühendislik 6. Ағылшын: military engineering 7. Испан: ingeniería militar 8. Неміс: militärisch-Ingenieurwesen 9. Француз: génie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); инженерное обеспечение – инженерлік қамсыздандыру (2016 жылғы 9 желтоқсан); таможенное дело – кеден ісі (2016 жылғы 8 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің инженерлiк-саперлiк жасағы – инженерно-саперный отряд Вооруженных Сил Республики Казахстан, инженерлiк-техникалық – инженерно-технический, военное дело – әскери іс 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (ingenium – «туа біткен қабілет») «инженер» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «инженер» сөзі бекітілген, заңнамада «инженер» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «дело» сөзі қазақ тіліне «іс» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-инженерное дело» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-инженерлiк iс» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-инженерлік өнер(инженер – лат. – ingenium – «туа біткен қабілет»: искусство – ескі славян искусъ – «сынақ») – мемлекет аумағын әскери-инженерлік тұрғыдан дайындаудың, инженерлік әскерлерді ұйымдастыру мен қаруландырудың, оларды ұрысқа катыстырудың теориясы мен практикасы. Инженерлік әскерлер бөгеттер мен кедергілер жасау, әскери жолдар салу, көпір салу, су жүйелеріне бүркеніш жасау, әскерлерді энергия қуатымен камтамасыз ету, басқа да әскери қажеттілік мәселелерімен шұғылданады. 2. Әзербайжан: hərbi mühəndislik sənəti 3. Қырғыз: аскердик-инженердик искусство 4. Өзбек: harbiy muhandislik san`ati 5. Түрік: askeri mühendislik sanatı 6. Ағылшын: military-engineering art 7. Испан: arte de la ingeniería militar 8. Неміс: militärisch-technische Kunst 9. Француз: génie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); инженерное обеспечение – инженерлік қамсыздандыру (2016 жылғы 9 желтоқсан); герметическое искусство – герметизм өнері (2019 жылғы 30 қазан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің инженерлiк-саперлiк жасағы – инженерно-саперный отряд Вооруженных Сил Республики Казахстан, инженерлiк-техникалық – инженерно-технический, военное дело – әскери іс 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (ingenium – «туа біткен қабілет») «инженер» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «инженер» сөзі бекітілген, заңнамада «инженер» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне ескі славян енген (ingenium – «туа біткен қабілет»)«исскуство» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «өнер» сөзі бекітілген, заңнамада «өнер» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-инженерное искусство» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-инженерлiк өнер» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери міндетті – əскери есепте тұратын жəне əскери есепте тұрудың шекті жасына дейін запаста болатын Қазақстан Республикасының азаматы. 2. Әзербайжан: hərbi mükəlləfiyyət 3. Қырғыз: аскерге милдеттүү 4. Өзбек: harbiy javobgar 5. Түрік: ordu mensubuyum 6. Ағылшын: liable 7. Испан: militar 8. Неміс: Wehrpflichtige 9. Француз: militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: правила воинского учета военнообязанных и призывников – әскери міндеттілер мен әскерге шақырылушыларды әскери есепке алу қағидалары, воинский учет военнообязанных – әскери міндеттілерді әскери есепке алу 12. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военнообязанный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери мiндеттi»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-далалық госпиталь(госпиталь – лат. hospitalis – «қонақжай») – далалық жағдайда дәрігерлік көмек көрсету мен емдеуді камтамасыз етуге арналған мекеме. Бұл әскери госпитальдің сұрыптаушы, көпсалалық, хирургиялық, терапевтік, жұкпалы аурулар және жеңіл жарақаттанғандарды емдейтін түрлері бар. 2. Әзербайжан: hərbi sahə hospitali 3. Қырғыз: аскердик-талаа госпиталы 4. Өзбек: harbiy dala shifoxonasi 5. Түрік: askeri alan hastanesi 6. Ағылшын:military field hospital 7. Испан: hospital de campaña militar 8. Неміс:Militär-Feldlazarett 9. Француз: hôpital militaire de campagne 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) телефон полевой – далалық телефон (2016 жылғы 28 маусым); полевая криминалистика – жорықтық криминалистика (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: госпиталь бастығы – начальник госпиталя, әскери далалық форма – военно-полевая форма 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (госпиталь – лат. hospitalis – «қонақжай») «госпиталь» сөзі қазақ тіліне «госпиталь» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «полевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «далалық», «жорықтық» сөздері бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-полевой госпиталь» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-далалық госпиталь» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери-далалық сот – осы мемлекеттегі қылмыстық заңнама мен юрисдикция нормаларынан тыс әрекет ететін төтенше мамандандырылған әскери сот органы, ерекше жағдай негізінде қылмыстық заң мен нормалар шегінен тыс, белгілі бір мемлекетте қолданыста болатын, сот ісі жеңілдетілген кезде және кез келген күші жойылғаннан кейін арнайы ереже негізінде әрекет ететін ерекше сот. 2. Әзербайжан: hərbi sahə məhkəməsi 3. Қырғыз: аскердик-талаа соту 4. Өзбек:harbiy maydon sudi 5. Түрік: askeri saha mahkemesi 6. Ағылшын: court-martial 7. Испан: tribunal militar de campaña 8. Неміс: Militärfeldgericht 9. Француз: tribunal militaire de campagne 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) телефон полевой – далалық телефон (2016 жылғы 28 маусым); полевая криминалистика – жорықтық криминалистика (2016 жылғы 7 желтоқсан) административный суд – әкімшілік сот (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери сот – военный суд, военно-вспомогательный суд– әскери-көмекші сот 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «полевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «далалық», «жорықтық» сөздері бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліндегі «суд» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сот» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-полевой суд» сөз тіркесі қазақ тіліне «далалық-әскери сот» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-саяси стратегия(стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері»; политика – көне грек. πολιτική «мемлекеттік қызмет»)– әскери саясаттың жинақталған мазмұны; саяси мақсаттарға, мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жалпы міндетіне толық сай келетін әскери-саяси идеялар мен көзқарастардың жиынтығы. Ол жалпы мемлекеттік көлемдегі мәселелерді қамтып, елдің әскери-саяси мақсаттарына жету және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүдделерінде экономика, саясат, дипломатия және басқа да мүмкіндіктерін жүйелі есепке алады. Мемлекеттің әскери доктринасының әлеуметтік-саяси және әскери-техникалық негізін құрайды. 2. Әзербайжан: hərbi-siyasi strategiyası 3. Қырғыз: аскердик-саясий стратегия 4. Өзбек: harbiy-siyosiy strategiya 5. Түрік: askeri-politik strateji 6. Ағылшын: military and political strategy 7. Испан: estrategia político-militar 8. Неміс: militärisch-politische Strategie 9. Француз: stratégie politico-militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) политическая психология – саяси психология (2018 жылғы 14 желтоқсан) стратегия – стратегия (2017 жылғы 15 ақпан) 11. Заңнамадағы қолданысы: саяси бағыт – политическое направление, саяси жүйе – политическая система, стратегия – стратегия, әскери стратегия – военная стратегия 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері») «стратегия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «стратегия» сөзі бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (политика – көне грек. πολιτική «мемлекеттік қызмет»)«политика» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «саясат» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-политическая стратегия» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-саяси стратегия» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-саяси блок (политика – көне грек. πολιτική «мемлекеттік қызмет»; блок – ағылшын. block «кедергі келтіру, бұғыттау»)– қорғаныс, ұлттық және ұжымдық қауіпсіздік міндеттерін бірлесе шешу мақсатында, ресми түрде келісіммен бекітілген екі немесе бірнеше мемлекеттің одақтасуы. 2. Әзербайжан: hərbi-siyasi bloku 3. Қырғыз: аскердик-саясий блок 4. Өзбек: harbiy-siyosiy blok 5. Түрік: askeri-siyasi blok 6. Ағылшын:military-political bloc 7. Испан: bloque político-militar 8. Неміс: militärisch-politischer Block 9. Француз: bloc militaro-politique 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) политическая психология – саяси психология (2018 жылғы 14 желтоқсан) блок политический – саяси блок (2018 жылғы 5 қазан); союз – одақ (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскерилендiрiлген саяси партиялар – военизированные политические партий, одақ – союз 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (политика – көне грек. πολιτική «мемлекеттік қызмет»)«политика» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «саясат» сөзі бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліне ағылшын тілінен енген (блок – ағылшын. block «кедергі келтіру, бұғыттау») «блок» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «блок» сөзі бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліндегі «союз» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «одақ» сөзі бекітілген Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-политический блок» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-саяси блок» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери-пошта қызметі (пошта – лат. positus; equites positi – «пошта жеткізуге арналған салт аттылар») – байланыс қызметінің құрамдас бөлігі. Құпия емес қызметтік және жеке сипаттағы әскери қызметшілердің 2. Әзербайжан: hərbi-poçt xidməti 3. Қырғыз: аскердик-почта кызматы 4. Өзбек: harbiy pochta xizmati 5. Түрік: askeri posta servisi 6. Ағылшын: military postal service 7. Испан: Servicio militar Postal 8. Неміс: Militär-Postdienst 9. Француз: service postal militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) почта дипломатическая – дипломатиялық пошта (2018 жылғы 14 желтоқсан) служба – қызмет; аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); служба – қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан); гражданская служба – азаматтық қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: почтовая служба – пошта қызметі, почтовая связь – пошта байланыс қызметі, военная служба – әскери қызмет 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Орыс тіліндегі «служба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (positus; equites positi – «пошта жеткізуге арналған салт аттылар») «почта» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «пошта» сөзі бекітілсе, заңнамада «пошта» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-почтовая служба» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-пошта қызметi» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-тергеу органдарының(орган – көне грек.ὄργανον «құрал, сайман; мәшине; орган») негізгі міндеттері әскери қылмыстарды және әскери қызметшілер жасаған, ішкі істер органдары тергеуге тиісті қылмыстарды анықтау, олардың алдын алу, жолын кесу, ашу және тергеу болып табылады. Әскери-тергеу органдарын әскери-тергеу департаменті, әскери-тергеу басқармалары мен тергеу, жедел-іздестіру, жедел-техникалық және өздерінің алдында тұрған міндеттерді шешу үшін қажетті өзге де бөлімшелерден тұратын бөлімдер құрайды. Әскери-тергеу органдары Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұған уәкілдік берілген лауазымды адамдар арқылы өз құзыреті шегінде ішкі істер органдарының барлық құқықтарын пайдаланып, солардың міндеттерін атқарады. 2. Әзербайжан: hərbi-istintaq orqanları 3. Қырғыз: аскердик-тергөө органдары 4. Өзбек: harbiy-tergov organlari 5. Түрік: askeri soruşturma organları 6. Ағылшын: military investigative agencies 7. Испан: autoridades militares de investigación 8. Неміс: Militär-Ermittlungsbehörden 9. Француз: enquête militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) орган уголовного преследования – қылмыстық қудалау органы (2016 жылғы 7 желтоқсан) следственное действие – тергеу амалдары (2018 жылғы 5 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери-тергеу органдары – военно-следственные органы 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (орган – көне грек.ὄργανον «құрал, сайман; мәшине; орган») «орган» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «орган» сөзі бекітілсе, заңнамада «орган» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «следственный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тергеу» сөзі бекітілсе, заңнамада «тергеу» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-следственные органы» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-тергеу органдары» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери қызметшi әйелдер – әскери қызметке түсуге ниет білдірген әйелдер, келісім-шарт бойынша әскери қызметке іріктеу пунктіне өтініш береді.Көптеген әскери әйелдер бүкіл әлем бойынша Генералдар мен адмиралдардың атақтары бар. Кейбір елдерде әйелдер ер адамдармен тең әскерде қызмет етеді. Мысалы, Израиль армиясының әйелдері мәжбүрлі түрде қызметке шақырылады. 2. Әзербайжан: hərbi qulluqçular-qadın 3. Қырғыз: аскер кызматындагы аялдар 4. Өзбек: harbiy xizmatchilar-ayollar 5. Түрік: kadın askerler 6. Ағылшын: female military personnel 7. Испан: mujeres militares 8. Неміс: Soldaten-Frauen 9. Француз: femmes militaires 10. Бекітілген нұсқасы: военнослужащий – әскери қызметші (2003 жылғы 4 наурыз) военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) права женщин – әйелдер құқықтары (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери қызметшi әйелдердiң киiм-нысаны – форма одежды военнослужащих женщин, әскери қызметші әйелдер – военнослужащие-женщины 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «военнослужащий» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери қызметші» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскери қызметші» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военнослужащие-женщины» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери қызметшi әйелдер» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-қызметтік іс-қимыл – бөлімшелер мен бөлімдердің жауынгерлік әзірлігінің жоғары деңгейін, яғни кез келген жағдайда әскерлердің белгіленген мерзімде әскери іс-қимылдарды бастау қабілетін қамтамасыз етуге бағытталған. 2. Әзербайжан: hərbi xidməti fəaliyyəti 3. Қырғыз: аскердик-кызматтык ишмердүүлүк 4. Өзбек: harbiy xizmat faoliyati 5. Түрік: askeri Hizmet Faaliyetleri 6. Ағылшын: military service activities 7. Испан: Servicio militar 8. Неміс: militärisch-dienstliche Tätigkeit 9. Француз: service militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) служба – қызмет; аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); служба – қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан); гражданская служба – азаматтық қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: служебную деятельность в воинских частях – әскери бөлімдердегі әскери қызмет, войнская служба – әскери қызмет, служебная этика военнослужащих – әскери қызметшілерінің қызметтік әдеп қағидалары 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Орыс тіліндегі «служба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-служебная деятельность» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-қызметтік іс-қимыл» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-стратегиялық тұрақтылық(стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері»; стабильность – лат. stabilis «тұрақты, мығым», stāre «тұру») – біршама ұзақ мерзімде қарсылас жақтардың ешқайсысы соғыста табысқа жету үшін бірінші болып әскери күшті қолдануға үміт артпайтын әскери, саяси, экономикалық, моральдық психологиялық факторлардың жиынтығымен анықталатын әскери-стратегиялық жағдай. 2. Әзербайжан: hərbi-strateji sabitlik 3. Қырғыз: аскердик-стратегиялык туруктуулук 4. Өзбек: harbiy-strategik barqarorlik 5. Түрік: askeri-stratejik istikrar 6. Ағылшын: military-strategic stability 7. Испан: estabilidad estratégica militar 8. Неміс: militärische und strategische Stabilität 9. Француз: stabilité militaire et stratégique 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) стратегия – стратегия (2017 жылғы 15 ақпан) политическая стабильность – саяси тұрақтылық (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: саяси бағыт – политическое направление, саяси жүйе – политическая система, стратегия – стратегия, әскери стратегия – военная стратегия, тұрақтылық – стабильность 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (стабильность – лат. stabilis «тұрақты, мығым», stāre «тұру») «стабильность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тұрақтылық» сөзі бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері») «стратегия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «стратегия» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-стратегическая стабильность» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-стратегиялық тұрақтылық» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-стратегиялық жағдайлар (стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері») – мемлекеттер аралық әскери тепе тендіктің тұрақтылығымен анықталатын, жеке мемлекеттердің қарулы күштерінің, әскери-саяси блоктар мен коалициялардың белгілі бір стратегиялық аудандағы (әскери қимылдар театрындағы (ӘҚТ)) іс әрекеттерінің жағдайы, түрлері мен сипаттарының жиынтығы. 2. Әзербайжан: hərbi-strateji şərtləri 3. Қырғыз: аскердик-стратегиялык шарттар 4. Өзбек: harbiy-strategik shartlar 5. Түрік: askeri-stratejik koşullar 6. Ағылшын: military-strategic conditions 7. Испан: military-strategic conditions 8. Неміс: militärisch-strategische Bedingungen 9. Француз: conditions militaro-stratégiques 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) стратегия – стратегия (2017 жылғы 15 ақпан) техническое условие – техникалық талап (2016 жылғы 28 маусым); нормативные условия – нормативтік шарттар (2016 жылғы 7 желтоқсан); нормативы условий труда – еңбек жағдайларының нормативтерi (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери-стратегиялық мақсаттар– военно-стратегические цели, төтенше жағдайлар – черезвычайные ситуации, стратегия – стратегия, әскери стратегия – военная стратегия 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері») «стратегия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «стратегия» сөзі бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліндегі «условие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «талап», «шарт» сөздері бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-стратегические условия» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-стратегиялық жағдайлар» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-стратегиялық жоспар(стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері»; план – лат. planta – «аяқтың ізі») – әскери-саяси және стратегиялық жағдайды талдау және қарулы күресті жүргізудің мақсаттарын, күштерін, құралдары мен тәсілдерін айқындау, оны ұйымдастыру және қамтамасыз ету процесі. Жедел-стратегиялық есептерді жүргізу, болжамдарды белгілеу және стратегиялық жоспарлаудың тиісті құжаттарын әзірлеу болып табылады. 2. Әзербайжан: hərbi-strateji plan 3. Қырғыз: аскердик-стратегиялык план 4. Өзбек: harbiy-strategik reja 5. Түрік: askeri stratejik plan 6. Ағылшын: military-strategic plan 7. Испан: plan estratégico militar 8. Неміс: militärisch-strategischer Plan 9. Француз: plan stratégique militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) стратегия – стратегия (2017 жылғы 15 ақпан) план – жоспар (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: стратегиялық жоспарлау – стратегическое планирование, бюджеттік жоспарлау – бюджетное планирование, әскери стратегия – военная стратегия 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (план – лат. planta – «аяқтың ізі») «план» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жоспар» сөзі бекітілген. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері») «стратегия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «стратегия» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-стратегический план» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-стратегиялық жоспар» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери-стратегиялық плацдарм (плацдарм – фр. plase darmes – «әскерге арналған алаң»; стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері») – бір мемлекеттің екінші мемлекетке шабуыл жасау мақсатында пайдаланатын аймағы. Әскерлердің су бөгетінен өтіп, шабуылмен алған немесе қорғана отырып, кейін шегінгенде қолға ұстап қалған жері. Плацдармды ұстап тұру және оны кеңейту негізгі күштердің су бөгетінен өтуін, олардың шабуылды одан әрі жүргізуін қамтамасыз етеді, келесі шабуылды жасауға қолайлы жағдай туғызады. 2. Әзербайжан: hərbi-strateji plasdarm 3. Қырғыз: аскердик-стратегиялык плацдарм 4. Өзбек: harbiy-strategik ko`prik 5. Түрік: askeri-stratejik köprübaşı 6. Ағылшын: military-strategic bridgehead 7. Испан: cabeza de puente estratégico militar 8. Неміс: militärisch-strategischer Brückenkopf 9. Француз: tête de pont militaire stratégique 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) стратегия – стратегия (2017 жылғы 15 ақпан) 11. Заңнамадағы қолданысы: стратегиялық жоспарлау – стратегическое планирование, бюджеттік жоспарлау – бюджетное планирование, әскери стратегия – военная стратегия 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне француз тілінен енген (плацдарм – фр. plase darmes – «әскерге арналған алаң») «плацдарм» сөзінің аудармасы ретінде «плацдарм» сөзі қолданылады. Сонымен қатар орыс тіліне көне грек тілінен енген (стратегия – көне грек. στρατηγία «қолбасшының өнері») «стратегия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «стратегия» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военно-стратегический плацдарм» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери-стратегиялық плацдарм» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери әлеует(потенция – лат. potentia – «күш») – еллің экономикалық, ғылыми-техникалық, әлеуметтік, моральдық-саяси әлеуеттерінен туындайтын мемлекеттің (коалицияның, одақтың) мүмкіндіктері. Әскери әлеует қарулы күштердің жетілдірілуін камтамасыз етеді; ол мемлекеттің (коалицияның) әскери қуатының басты элементі. Әскери әлеует көрсеткіштері: мемлекеттің әскери-экономикалық және ғылыми мүмкіндіктері; жұмылдырылған қорларының бары: халықтың моральдық-саяси жағдайы 2. Әзербайжан: hərbi potensial 3. Қырғыз: әскердик потенциал 4. Өзбек: harbiy salohiyat 5. Түрік: askeri kapasite 6. Ағылшын: military capability 7. Испан: capacidad militar 8. Неміс: militärisches Potential 9. Француз: capacité militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) потенциал – потенциал; әлеует (2018 жылғы 27 маусым); экономический потенциал – экономикалық әлеует (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военный потенциал государства – мемлекеттің әскери әлеуеті 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (потенция – лат. potentia – «күш») «потенция» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «потенция», «әлеует» сөздері бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военный потенциал» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери әлеует» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери қылмыскер– жалпыға ортақ соғыс заңын бұзушы. Адамгершілікке, әлемге қарсы қылмыс жасаған адамдар. 2. Әзербайжан: hərbi cinayətkar 3. Қырғыз: аскердик кылмышкер 4. Өзбек: harbiy jinoyatchi 5. Түрік: savaş suçlusu 6. Ағылшын: war criminal 7. Испан: criminal de guerra 8. Неміс: Кriegsverbrecher 9. Француз: criminel de guerre 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) злостный преступник – қаскөй қылмыскер (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: қылмыскерлер – преступники, әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар – воинские уголовные правонарушения 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «преступник» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қылмыскер» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военный преступник» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери қылмыскер» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери кеңес – Қарулы күштердегі әскер түрлеріне басшылық жасаудың ұжымдық органы. 2. Әзербайжан: hərbi şura 3. Қырғыз: аскердик кеңеш 4. Өзбек: harbiy kengash 5. Түрік: askeri konsey 6. Ағылшын: military council 7. Испан: consejo militar 8. Неміс: Кriegsrat 9. Француз: conseil de guerre 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) совет директоров– директорлар кеңесі (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік кеңесінің Әскери қауіпсіздік және қорғаныс бөлімінің түсіндірмесі – Пояснение отдела военной безопасности и обороны Совета Безопасности Республики Казахстан 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «совет» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кеңес» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военный совет» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери кеңес» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Әскери кеңесші – әскерлерді оқытуға, әскери техника мен қару-жарақты игеруге, кадрлар даярлауға және сол сияқтыларға көмек көрсету үшін немесе заңды үкіметтерді құлатуға үкіметке қарсы ұйымдарды даярлау үшін екі жақты үкіметаралық келісімге сәйкес басқа мемлекеттің Қарулы күштеріне жіберілген бір мемлекет Қарулы күштерінің өкілі. 2. Әзербайжан: hərbi məsləhətçi 3. Қырғыз: аскер кеңешчиси 4. Өзбек: harbiy maslahatchi 5. Түрік: askeri danışman 6. Ағылшын: military adviser 7. Испан: asesor militar 8. Неміс: Militärberater 9. Француз: conseiller militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) советник – кеңесші (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: советник Генерального прокурора – Бас прокурордың кеңесшісі 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «советник» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кеңесші» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военный советник» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери кеңесші» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери одақ – қорғаныс, ұлттық және ұжымдық қауіпсіздік міндеттерін бірлесе шешу мақсатында, ресми түрде келісіммен бекітілген екі немесе бірнеше мемлекет құрған одақ. 2. Әзербайжан: hərbi ittifaq 3. Қырғыз: әскердик союз 4. Өзбек: harbiy ittifoq 5. Түрік: askeri birlik 6. Ағылшын: military alliance 7. Испан: unión militar 8. Неміс: Мilitärbündnis 9. Француз: alliance militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) союз – одақ (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: одақ – союз, военное – әскери 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «союз» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «одақ» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военный союз» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери одақ» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери маман (специалист –лат.speciālis «ерекше, айрықша», sресiēs «түр, тек», specere «қарау, көру») – басқа мемлекеттің техника мен қару-жарақты игеруге, қызмет көрсетуге және пайдалануға көмек көрсетуге бағытталған қызметке тартылған әскери маман, бір мемлекеттің Қарулы күштерінің әскери қызметшісі. 2. Әзербайжан: hərbi mütəxəssis 3. Қырғыз: аскер адиси 4. Өзбек: harbiy mutaxassis 5. Түрік: askeri uzman 6. Ағылшын: military specialist 7. Испан: especialista militar 8. Неміс: militärischer Spezialist 9. Француз: spécialiste militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) специалист – маман (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери мамандықтар – военные специальности, әскери оқытылған мамандар – военнообученные специалисты 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (специалист – лат.speciālis «ерекше, айрықша», sресiēs «түр, тек», specere «қарау, көру») «специалист» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «маман» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военный специалист» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери маман» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әскери трибунал (трибунал – лат. tribunal «трибунал, магистраттың өрлеуі; кресло», лат. tribūnus «трибун, триба бастығы») – Қарулы күштер жүйесіндегі құқықтық орган. Ол мемлекет қауіпсіздігіне, Қарулы күштердің жауынгерлік күш-қуатына зиян келтірген, белгіленген әскери ережелерді өрескел бұзған әскери қызметкерлерді қылмыстық жауапқа тартады. Әскери трибунал – Қарулы күштер жүйесіндегі құқықтық әділеттілікті іске асыратын сот. 2. Әзербайжан: hərbi tribunal 3. Қырғыз: аскердик трибунал 4. Өзбек: harbiy tribunal 5. Түрік: askeri mahkeme 6. Ағылшын: military tribunal 7. Испан: tribunal militar 8. Неміс: Militärgericht 9. Француз: tribunal militaire 10. Бекітілген нұсқасы: военный – әскери, соғыс; военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым); военная опасность – соғыс қаупі (2016 жылғы 7 желтоқсан) трибунал – трибунал (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери трибунал – военный трибунал 12. Орыс тіліндегі «военный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскери», «соғыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери», «соғыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (трибунал – лат. tribunal «трибунал, магистраттың өрлеуі; кресло», лат. tribūnus «трибун, триба бастығы») «трибунал» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «трибунал» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «военный трибунал» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери трибунал» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әуе қорғанысы – қарсыластың соққысынан мемлекеттің әуе шекарасын және әскерлерді қорғайтын маңызды құрал. Олардың құрамына әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлері мен әскери-әуе күштері кіреді. Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлері бейбіт күндері елдің әкімшілік және экономикалық орталықтарын, қарулы күштердің топтарын қарсыластың әуе шабуылынан қорғауда жауапты әскери міндеттерді дереу орындауға қабілетті болу керек. Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлері қолайсыз ауа райы жағдайында қатты радиоэлектрондық кедергілерді, алыстағы және жақындағы, әртүрлі биіктіктегі нысаналарды жоятын, әуе шабуылы туралы ескертетін қазіргі заманғы құралдар мен зениттік-ракеталық, авиациялық және қорғаныс әскерлерден, зениттік-ракеталық әскерлерден, әуе қорғанысы авиациясынан, радиотехникалық және арнайы әскерлерден тұрады. Зениттік-ракеталық әскерлер әр түрлі мақсаттағы ракеталық кешендермен қаруланған. Зениттік ракеталар нысананы кез келген қашықтықта, биіктік пен ұшу жылдамдығына, жылдың тәулігі мен мезгіліне, ауа райының жағдайына және радио кедергілерге қарамастан жоя алады. Әуе қорғанысы авиациясы барлық ауа райында қалыпты ұшатын жойғыштармен, іздеудің жаңа навигациялық аппаратураларымен және үлкен қашықтықтан қабылдайтын радиолокациялық құралдармен, дыбыстан ұшқыр және жетілдірілген қару-жарақпен жарақталған. 2. Әзербайжан: hava müdafiə 3. Қырғыз: аба коргоо 4. Өзбек: havo mudofaasi 5. Түрік: hava savunma 6. Ағылшын: air defense 7. Испан: defensa aérea 8. Неміс: Luftverteidigung 9. Француз:défense aérienne 10. Бекітілген нұсқасы: мнимая оборона – жалған қорғаныс (2016 жылғы 7 желтоқсан) международное воздушное право – халықаралық әуе құқығы (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әуе қорғанысы – противовоздушная оборона, әуе қорғанысы күштері – силы воздушной обороны 12. Орыс тіліндегі «воздушный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әуе» сөзі бекітілсе, заңнамада «әуе» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «оборона» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воздушная оборона» сөз тіркесі қазақ тіліне «әуе қорғанысы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әуе дабылы қарсыластың әуе шабуылына тойтарыс беруге әуе шабуылына қарсы қорғаныс құралдарын жедел әзірлікке келтіру, сондай-ақ әскер (күш) жеке құрамының және халықтың әуе соққысынан сақтану үшін барлық қорғану құралдарын қолдануы үшін беріледі. Қауіп-қатер кезінде немесе қарсыластың әуе шабуылы басталуымен Әуе дабылы сигналын беру үшін техникалық құралдар қолданылады және дауыстап айтылады. 2. Әзербайжан: hava həyəcanı 3. Қырғыз: аба коркунушы 4. Өзбек: havo signalizatsiyasi 5. Түрік: hava alarmı 6. Ағылшын: air raid 7. Испан: alerta aérea 8. Неміс: Fliegeralarm 9. Француз: alerte aérienne 10. Бекітілген нұсқасы: международное воздушное право – халықаралық әуе құқығы (2016 жылғы 7 желтоқсан); тревога – дабыл (2008 жылғы 22 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: қозғалыс дабылы – сигнализация движения, өрт дабылы – пожарная сигнализация 12. Орыс тіліндегі «воздушный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әуе» сөзі бекітілсе, заңнамада «әуе» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «тревога» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «дабыл» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воздушная тревога» сөз тіркесі қазақ тіліне «әуе дабылы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әуе күштерi – мемлекеттің Қарулы күштерінің бір түрі. Ол Қарулы күштердің басқа түрлерімен бірігіп, соғыс қимылдарын жүргізеді және дербес міндеттерді (әуе операциясын) орындайды. Әуе күштерінің күші мол және кеңінен маневр жасай алады. Әуе күштері ұшақтармен, қанатты ракеталармен, ұшақтармен жабдықталады. Оның алысқа ұшатын әскери-көліктік түрлері бар. Міндеттерді орындауына және мақсатына қарай әуе күштері жойғыш, бомбалаушы-жойғыш, бомбалаушы, барлаушы және көмекші авиация болып бөлінеді. 2. Әзербайжан: hava qüvvələri 3. Қырғыз: аба күчтөрү 4. Өзбек: havo kuchlari 5. Түрік: hava kuvvetleri 6. Ағылшын: air force 7. Испан: fuerzas aéreas 8. Неміс: Luftwaffe 9. Француз:force aérienne 10. Бекітілген нұсқасы: международное воздушное право – халықаралық әуе құқығы (2016 жылғы 7 желтоқсан); сила – күш 11. Заңнамадағы қолданысы: әуе қорғаныс күштері мен әскери әуе күштері – силы воздушной обороны и военно-воздушные силы 12. Орыс тіліндегі «воздушный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әуе» сөзі бекітілсе, заңнамада «әуе» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «сила» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «күш» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воздушные силы» сөз тіркесі қазақ тіліне «әуе күштері» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Әуе шайқасы – әуедегі ұшақтардың атыс пен маневр арқылы қарсыласты жоюға бағытталған қақтығыстары. Әуе шайқасы қарсыластың әуедегі ұшақтары мен ұшақсыз құралдарын жоятын жойғыш авиацияньщ ұрыс қимылдарының негізгі түрі. Әуе шайқасының негізгі кезеңі әуедегі қарсынасқа қарсы екпіңді шабуыл мен оны зеңбірек оғымен, реактивті снарядтармен, басқарылатын жою құралдарымен атқылау. 2. Әзербайжан: hava döyüşü 3. Қырғыз: аба күрөшү 4. Өзбек: havo jangi 5. Түрік: hava Muharebesi 6. Ағылшын: air battle 7. Испан: combate aéreo 8. Неміс: Luftkampf 9. Француз: combat aérien 10. Бекітілген нұсқасы: международное воздушное право – халықаралық әуе құқығы (2016 жылғы 7 желтоқсан) ближний бой – жақын ұрыс (2019 жылғы 28 маусым); бой встречный – қарсы сайыс (2019 жылғы 28 маусым); бой оборонительный – қорғаныс сайысы (2019 жылғы 28 маусым); закончить бой – ұрысты аяқтау (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: ұрыс– бой, әскери әуе күштері – военно-воздушные силы 12. Орыс тіліндегі «воздушный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әуе» сөзі бекітілсе, заңнамада «әуе» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «бой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ұрыс», «сайыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ұрыс», «сайыс» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воздушный бой» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әуе шайқасы»сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Шабуылдау соғысы – негізгі мазмұны шешуші мақсаттарға қол жеткізуді және ірі шабуыл операциялары нысанында қарулы күресті жүргізуді құрайтын соғыстың символдық атауы. Мұндай соғыстың негізінде белсенді шабуыл стратегиясы принциптерін іске асыру, жаудан күшті, әдетте алдын ала соққы беру және оның аумағын игеру жатыр. 2. Әзербайжан: müharibə hücum 3. Қырғыз: согуш чабуул 4. Өзбек: hujum urushi 5. Түрік: savaş saldırgan 6. Ағылшын: offensive war 7. Испан: guerra ofensiva 8. Неміс: Кrieg offensiv 9. Француз: guerre offensive 10. Бекітілген нұсқасы: гражданская война – азамат соғысы (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: десанттық шабуылдау әскерлері – десантно-штурмовое войско, соғыс – война 12. Орыс тіліндегі «война» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «соғыс» сөзі бекітілсе, заңнамада «соғыс» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наступление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «атака» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атака», «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл», сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «нападение» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «война наступательная» сөз тіркесі қазақ тіліне «шабуылдау соғысы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Қорғаныс соғысы – соғыстың символдық атауы; оның мақсаты – бір мемлекеттің аумағын (шекарасын) қорғау және жаудың белсенді шабуылдау әрекеттерін тоқтату. Қорғаныс соғысының басты мазмұны қорғаныс операцияларын жүргізу болып табылады. 2. Әзербайжан: мüdafiə müharibəsi 3. Қырғыз: согуш коргоо 4. Өзбек: mudofaa urushi 5. Түрік: savaş savunma 6. Ағылшын: defensive war 7. Испан: guerra defensiva 8. Неміс: Кrieg defensiv 9. Француз: guerre défensive 10. Бекітілген нұсқасы: гражданская война – азамат соғысы (1971-1981) бой оборонительный – қорғаныс сайысы (2019 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: аумақтық қорғаныс – территориальная оборона, соғыс уақытында әскерлерді басқару – управление аойсками в военное время, қорғаныс – оборона; соғыс – война 12. Орыс тіліндегі «война» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «соғыс» сөзі бекітілсе, заңнамада «соғыс» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «оборона» сөзі қазақ тіліне «қорғаныс» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «война оборонительная» сөз тіркесі қазақ тіліне «қорғаныс соғысы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Өңірлік соғыс (регион – лат. regio – «ел», «облыс») – жергілікті соғыс немесе қарулы қақтығыстың эскалациясы нәтижесінде пайда болған соғыс. 2. Әзербайжан: regional müharibə 3. Қырғыз: онурлик согуш 4. Өзбек: urush mintaqaviy 5. Түрік: savaş bölgesel 6. Ағылшын: regional war 7. Испан: guerra regional 8. Неміс: Krieg regional 9. Француз: guerre régionale 10. Бекітілген нұсқасы: гражданская война – азамат соғысы (1971-1981) региональные соглашения – өңірлік келісімдер (2016 жылғы 7 желтоқсан); производители региональные – аймақтық өндiрушiлер (2017 жылғы 10 қараша); региональная политика – өңірлік саясат (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: республика өңірлеріндегі соғыс ардагерлері делигациясы – делигация ветеранов войны регионов республики, соғыс уақыты – военное время; соғыс – война; регионализация – аймақтандыру, регион – аймақ, регионы мира – әлем аймақтары 12. Орыс тіліндегі «война» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «соғыс» сөзі бекітілсе, заңнамада «соғыс» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен (regio – «ел», «облыс») енген «регион» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «өңір», «аймақ» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «өңір», «аймақ» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «война региональная» сөз тіркесі қазақ тіліне «өңірлік соғыс» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Ядролық соғыс (ядро – грек. hadros – «күшті, мықты») – ядролық қаруды иеленетін мемлекеттер арасындағы ядролық және/немесе термоядролық қаруды пайдалана отырып, гипотетикалық әскери қақтығыс. 2. Әзербайжан: nüvə müharibəsi 3. Қырғыз: согуш ядролук 4. Өзбек: yadro urushi 5. Түрік: nükleer savaş 6. Ағылшын: nuclear war 7. Испан: guerra nuclear 8. Неміс: аtomkrieg 9. Француз: guerre nucléaire 10. Бекітілген нұсқасы: гражданская война – азамат соғысы (1971-1981) ядерное оружие – ядролық қару (2018 жылғы 30 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: ядролық қару – ядерное оружие, ядролық соғыс – ядерная война 12. Орыс тіліндегі «война» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «соғыс» сөзі бекітілсе, заңнамада «соғыс» сөзімен аударылған. Орыс тіліне грек тілінен (ядро – грек. hadros – «күшті, мықты») енген «ядро» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ядро» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ядро», «өзек» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «война ядерная» сөз тіркесі қазақ тіліне «ядролық соғыс» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери тәртіп(дисциплина – лат. – disciplina – «қатаң тәртіп») – барлық жауынгерлердің заң мен әскери жарғьща белгіленген тәртіп пен ережені бұлжытпай орындауы. Қарулы күштердегі әскери тәртіп әрбір жауынгердің өз әскери міндетін сапалы атқаруына, өзінің отанын қорғауға жауапты екенін түсінуіне негізделеді. Жауынгерлер үшін әскери тәртіп – командирге, басшыға сөзсіз бағыну, олардың бұйрықтары мен жарлықтарын дер кезінде, дәлме-дәл мүлтіксіз орындау. 2. Әзербайжан: hərbi intizam 3. Қырғыз: аскердик тартип 4. Өзбек: harbiy intizom 5. Түрік: askeri disiplin 6. Ағылшын: military discipline 7. Испан: disciplina militar 8. Неміс: militärische Disziplin 9. Француз: discipline militaire 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); государственная дисциплина – мемлекеттік тәртіп (2016 жылғы 7 желтоқсан); дисциплин – тәртіп; пән (1971-1981); 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери тәртіп – войнская дисциплина, тәртіптік әскери бөлім – дисциплинарная войнская часть; служебную деятельность в воинских частях – әскери бөлімдердегі әскери қызмет, войнская служба – әскери қызмет, служебная этика военнослужащих – әскери қызметшілерінің қызметтік әдеп қағидалары; әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар – воинские уголовные правонарушения 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен (дисциплина – лат. – disciplina – «қатаң тәртіп») енген «дисциплина» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тәртіп», «пән» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «тәртіп», «пән» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинская дисциплина» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери тәртіп» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Жауынгерлік айбын – әскери қызметшілердің бейбіт және соғыс жағдайларында отан алдындағы өз борышын мінсіз атқаруымен көрінетін жоғары моральдық жауынгерлік қасиеттердің жанкешті көрінісі. 2. Әзербайжан: hərbi şücaət 3. Қырғыз: аскердик эрктүү 4. Өзбек: harbiy jasorat 5. Түрік: askeri cesaret 6. Ағылшын: military valor 7. Испан: valor militar 8. Неміс: militärische Tapferkeit 9. Француз: valeur 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); государственная дисциплина – мемлекеттік тәртіп (2016 жылғы 7 желтоқсан); дисциплин – тәртіп; пән (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: за доблестный труд в Великой Отечественной войне – Ұлы Отан соғысындағы ерлiк еңбегi үшiн, боевое – жауынгерлік; әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар – воинские уголовные правонарушения 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «доблестный» сөзі қазақ тіліне «айбынды», «қажырлы» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинская доблесть» сөз тіркесі қазақ тіліне «жауыргерлік айбын» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери лауазым – Қарулы күштердiң, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың мемлекеттiк мекемесiнiң әскери атағына сәйкес Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген лауазымдық өкiлеттіктер мен мiндеттер жүктелген құрылымдық бiрлiгі. 2. Әзербайжан: hərbi vəzifə 3. Қырғыз: аскер кызматы 4. Өзбек: harbiy lavozim 5. Түрік: askeri pozisyon 6. Ағылшын: military position 7. Испан: cargo militar 8. Неміс: Wehrpflicht 9. Француз: fonction militaire 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); замещение должности – қызметке орналасу (2014 жылғы 11 желтоқсан); должность – лауазым (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери лауазым – Қарулы Күштердiң, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың мемлекеттiк мекемесiнiң әскери атағына сәйкес Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген лауазымдық өкiлеттіктер мен мiндеттер жүктелген құрылымдық бiрлiгі – воинская должность – структурная единица государственного учреждения Вооруженных Сил, других войск и воинских формирований, на которую возложены установленные законодательством Республики Казахстан должностные полномочия и обязанности с соответствующим ей воинским званием 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «должность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «лауазым» сөзі бекітілсе, заңнамада «лауазым» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинская должность» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери лауазым» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери міндеткерлік – халықтың өз елінің Қарулы күштерінде әскери қызмет атқару заңмен белгіленген міндеті. Әрбір әлеуметтік-экономикалық формацияға өзінің ерекше нысандары тән. 2. Әзербайжан: hərbi mükəlləfiyyət 3. Қырғыз: аскердик буйрук 4. Өзбек: harbiy xizmat 5. Түрік: askeri görev 6. Ағылшын: military service 7. Испан: servicio militar 8. Неміс: Wehrpflicht 9. Француз: conscription 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); натуральные повинности – заттай міндеттіліктер (2017 жылғы 10 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар – воинские уголовные правонарушения; государственная повинность – мемлекеттiк борыштылық; мiндеткерлiк – обязательство Міндеткерлік: Сын есім. с ө й л е у. Міндеттілік. Феодалдардың иелігіндегі жерде көшіп-қонып жүріп, шаруалар әртүрлі феодалдық м і н д е т к е р л і к т е р д і атқарып отыруға мәжбүр болды (ҚазССР тарихы). Халық бұқарасын еңбек етуге м і н д е т к е р л і к т е ұстау үшін, буржуазия зорлық-зомбылық жасау мен алдап-арбаудың орасан үлкен аппаратын құрды (Қысқаша саяси экономика) (sozdik.kz) 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «повинность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «міндеттілік» сөзі бекітілсе, заңнамада «міндеттілік», «борыштылық» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинская повинность» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери міндеткерлік» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Жауынгерлiк абырой – әскери ар-намыс-жеке әскери қызметшінің немесе әскери ұжымның моральдық-этикалық қағидалары мен мінез-құлық нормаларын біріктіретін ұжымдық ұғым. 2. Әзербайжан: hərbi şərəf 3. Қырғыз: аскердик урмат 4. Өзбек: harbiy sharaf 5. Түрік: askeri onur 6. Ағылшын: military honor 7. Испан: honor militar 8. Неміс: militärische Ehre 9. Француз: honneur militaire 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); честь – намыс; абырой (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: воинская честь – жауынгерлiк абырой, войнская служба – жауынгерлік қызмет; әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар – воинские уголовные правонарушения 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «честь» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «намыс», «абырой» сөздері бекітілсе, заңнамада «абырой» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинская честь» сөз тіркесі қазақ тіліне «жауынгерлiк абырой» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери құрмет – қарулы күштерде қару-жарақ немесе артиллериялық салют ату түрінде және құрметті қарауыл мен оркестр тағайындау арқылы көрсетілетін құрмет түрі. 2. Әзербайжан: hərbi fərqlənmə 3. Қырғыз: аскердик урмат 4. Өзбек:harbiy sharaf 5. Түрік:askeri onur 6. Ағылшын: military honours 7. Испан: honores militares 8. Неміс: militärische Ehrungen 9. Француз: honneurs militaires 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); честь – намыс; абырой (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери құрмет – войнские почести, әскери құрметпен жерлеу – захоронение с войнскими почестями; әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар – воинские уголовные правонарушения 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «почесть» сөзі қазақ тіліне заңнамада «құрмет» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинские почести» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери құрмет» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери жарғылар – Қарулы күштер әскерлері күнделікті басшылықка алатын, олардың қызметін белгілейтін ресми құжаттар. Әскери жарғылар қарулы күштердің ішкі қызмет жарғысы, Қарулы күштердің гарнизон және қарауылдық қызмет жарғысы, Қарулы күштердің саптық жарғысы, Қарулы күштердің тәртіптік жарғысы болып бөлінеді. Әскери жарғыларда Ұлы Отан соғысының тәжірибелері, әскери ғылым жетістіктері, жауынтерлерді оқыту мен тәрбиелеудің көп жылғы тәжірибелері талданып, қорытындыланған. Олардың бүкіл мазмұны мемлекеттің, халықтың мүддесіне сай келеді. Әскери жарғылардың негізгі идеясы – патриотизм, әрбір жауынгердің отанды қорғаудағы жауапкершілігі, әскери борышына, әскери антына шексіз берілгендігі. Әскери жарғылар барлығы бір мақсатқа бағытталған. Олардың мақсаты: әскер қатарында темірдей берік тәртіпті сақтау, жауынгерлерді оқыту мен тәрбиелеуді бір жүйеде жүргізу, әскери істі қазіргі әскери өнер мен ғылым талаптарына сай ұйымдастыру және жүргізу. 2. Әзербайжан: hərbi nizamnamələr 3. Қырғыз: аскердик уставдар 4. Өзбек: harbiy nizomlar 5. Түрік: askeri tüzük 6. Ағылшын: askeri tüzük 7. Испан: reglamento militar 8. Неміс: militärische Statuten 9. Француз: règlement militaire 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); устав – жарғы (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: жалпы әскери жарғыларын бекіту – утверждение общих войнских уставов; әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар – воинские уголовные правонарушения 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «устав» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жарғы» сөзі бекітілсе, заңнамада «жарғы» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинские уставы» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери жарғылар» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери полигон (полигон – грек. poly «көп» + gonos «үшбұрыш») – қару-жарақ пен әскери техниканы сынақтан өткізу, әскерлердің жауынгерлік даярлығын анықтау және соғыс өнерін дамыту мақсатына арнайы бөлінген және жабдықталған орын. Кейбір ғылыми-зертттеу мекемелерін де әскери полигон деп атайды (мыс., Семей ядролық полигоны). Әскери полигонның тұрақты және уақытша түрлері болады. 2. Әзербайжан: hərbi poliqon 3. Қырғыз: аскер полигону 4. Өзбек: harbiy poligon 5. Түрік: askeri poligon 6. Ағылшын: military training ground 7. Испан: polígono militar 8. Неміс: Мilitärgelände 9. Француз: polygone militaire 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); устав – жарғы (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери сынау полигонлары – военно-испытательные палигоны; авиационный полигон – авиациялық полигон; воздушный авиационный полигон – специально отведенный земельный участок с воздушным пространством над ним, оборудованный для проведения воздушных стрельб, пусков управляемых ракет класса «воздух-воздух» по воздушным радиоуправляемым, парашютным мишеням и ракетам-мишеням, отстрела оружия, а также для проведения стрельб и пусков ракет по воздушным мишеням зенитными ракетными частями и подразделениями, подразделениями и частями зенитной артиллерии – әуе авиациялық полигоны – әуеден оқ атуларды, «әуе-әуе» сыныбындағы басқарылатын зымырандарды әуедегі радиомен басқарылатын, парашюттік нысандар және зымыран-нысандар бойынша ұшуры, қарудан оқ атуды жүргізу үшін, сондай-ақ зениттік зымыран бөлімдері мен бөлімшелерінің, зениттік артиллериялық бөлімшелер мен бөлімдердің оқ атуларды жүргізуі және әуедегі нысаналар бойынша зымырандарды ұшыру үшін жабдықталған әуе кеңістігі бар арнайы бөлінген жергілікті жер учаскесі. 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (полигон – грек. poly «көп» + gonos «үшбұрыш») «полигон» сөзі қазақ тілінде «құжат» сөзімен қолданылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинский полигон» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери полигон» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери шен (чин – грек. poieō «жасаймын») – қарулы күштер қатарында қызмет етушілерге әскери мамандығына, қызмет бабына, сіңірген еңбегіне, әскери және арнайы дайындығына, әскери қызмет түрлеріне қарай арнайы берілетін шен. ҚР Қарулы күштерінің әскери шені Қазақстан Республикасының «Жалпыға ортақ әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» (1993 жылы 19 қаңтар және 1995 жылы 14 қараша) Заңына сәйкес төмендегідей болып бөлінеді: солдаттар мен матростар – қатардағы солдат, ефрейтор, матрос, аға матрос; сержанттар және старшиналар – кіші сержант, сержант, аға сержант, старшина, 2- және 1-статьялы старшина, бас старшина, корабль бас старшинасы; прапорщиктер мен мичмандар – прапорщик, аға прапорщик, мичман, аға мичман; кіші офицерлер – кіші лейтенант, лейтенант, аға лейтенант, капитан, капитан-лейтенант; аға офицерлер – майор, подполковник, полковник, 3-, 2- және 1-дәрежелі капитан; жоғары шенді офицерлер – генерал-майор, генерал-лейтенант, генерал-полковник, контр-адмирал, вице-адмирал, адмирал, армия генералы және Қазақстан Республикасының Маршалы. Медицина немесе заң саласындағы әскери-есептік мамандықтары бар офицерлердің әскери шеніне «Медицина қызметінің...», «Әділет қызметінің ...» деген анықтауыш сөз қосылады. 2. Әзербайжан: hərbi rütbə 3. Қырғыз: аскердик наамы 4. Өзбек: harbiy unvon 5. Түрік: askeri rütbe 6. Ағылшын:military rank 7. Испан: rango militar 8. Неміс: Мilitärdienst 9. Француз: grade militaire 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); устав – жарғы (1998); чин – шен (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери шен – войнское звание; жалпы әскери жарғыларын бекіту – утверждение общих войнских уставов 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне грек тілінен енген (чин – грек. poieō «жасаймын») «чин» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шен» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинский чин» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери шен» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери эшелон(эшелон – лат. – scala «қондырма саты») – бір темір жол поезында (бір кемеде) тасымалдау үшін ұйымдастырылған әскери бөлім, бөлімше немесе мекеме, сондай-ақ жеке топтар (командалар) немесе ұрыс техникасының топтары. Әрбір әскери эшелонға тиелген орнынан бастап түсірілетін нүктесіне дейін сақталатын ерекше нөмір беріледі. Әскери эшелонды эшелон бастығы басқарады. 2. Әзербайжан: hərbi eşelon 3. Қырғыз: аскер эшелону 4. Өзбек: harbiy Echelon 5. Түрік: askeri kademe 6. Ағылшын: troop train 7. Испан: escalón militar 8. Неміс: Militär-Staffel 9. Француз: échelon militaire 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); устав – жарғы (1998); чин – шен (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: воинский эшелон – әскери эшелон 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (эшелон – лат. – scala «қондырма саты») «эшелон» сөзі қазақ тілінде заңнамада «эшелон» түрінде қолданылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинский эшелон» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери эшелон» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери тәрбие – Қазақстан Республикасының Армиясы мен Әскери-теңіз флотындағы бөлім басшынарына арналған нұсқауларға байланысты әскери тәрбие жұмысы. Жауынгерлерді, офицерлерді жоғары саяси саналылық, өз Отанына шексіз берілгендік рухына баулу, сондай-ақ қазақ жерін қорғауға дайын болуға, жүктелген міндетті тыңғылықты орындауға, адалдықа, қырағылыққа, соғыс қимылдарына әзір тұруға, батыл да табанды, әскери қызметтің ауыртпалығына төзімді болуға даярлау, өзара жолдастық көмек көрсетуге тәрбиелеу. Армия мен флот – сарбаздардың, офицерлердің бойында жауынгерлік қасиеттерді қалыптастырудың тамаша мектебі. Әскер қатарындағы жауынгерлермен өткізілетін барлық оқу, саяси-тәрбие жұмыстары олардың күшін, ерік-жігерін ұштап, табандылыққа үйретеді, әскери қызметтің ауыртпалығына төзімді болуға, батыл да белсенді қимындауға даярлайды. 2. Әзербайжан: hərbi tərbiyə 3. Қырғыз: аскердик тарбиялоо 4. Өзбек: harbiy ta`lim 5. Түрік: askeri eğitim 6. Ағылшын: military education 7. Испан: educación militar 8. Неміс: militärische Erziehung 9. Француз: éducation militaire 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); правовое воспитание – құқықтық тәрбие (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының азаматтарын әскери-патриоттық тәрбиелеуді жетілдіру – совершенствование военно-патриотического воспитания граждан Республики Казахстан 12. Орыс тіліндегі «воинский» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «әскери» сөздері бекітілсе, заңнамада «әскери» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «воспитание» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тәрбие» сөзі бекітілсе, заңнамада «тәрбие» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «воинское воспитание» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери тәрбие» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Жауынгершілік – жеке тұлғаның қасиеті ретінде әскери іс-қимылдар, агрессия көмегімен өз мүдделерін белсенді қорғауға бейімділік; әскери рух, айқас, қақтығысқа, дау-жанжалға дайын болу. 2. Әзербайжан: davakarlıq 3. Қырғыз: жоочулук 4. Өзбек: jangari 5. Түрік:militan 6. Ағылшын: militancy 7. Испан: belicosidad 8. Неміс: Кampflust 9. Француз: belligérance 10. Бекітілген нұсқасы: воинский – жауынгерлік (2010 жылғы 23 желтоқсан); обязанность воинская – әскери міндет (2016 жылғы 8 желтоқсан); 11. Заңнамадағы қолданысы: воинственный – жауынгерлік 12. Орыс тіліндегі «воинственность» сөзі заңнамада «жауынгерлік» сөзімен, ал сөздіктерде «жауынгершілік» сөзімен аударылған.

Дефинициясы1.Құрлық әскерлері – құрлықта ұрыс қимылдарын жүргізуге арналған Қарулы күштердің түрі. Құрлық әскерлері құрлықта өз міндеттерін бір-бірімен және Қарулы күштердің басқа түрлерімен өзара бірлесіп орындайтын әртүрлі әскер салаларының құрамалары мен бөлімдерінен және арнайы әскерлерден тұрады. 2. Әзербайжан: quru qoşunları 3. Қырғыз: кургактагы аскерлер 4. Өзбек: quruqlik kuchlari 5. Түрік: kara kuvvetleri 6. Ағылшын: land forces 7. Испан: tropas terrestres 8. Неміс: Bodentruppen 9. Француз: tropas terrestres 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: Құрлық әскерлерiнің әскери институты – Военный институт Сухопутных войск 12. Орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «сухопутный» сөзі қазақ тіліне заңнамада «құрлық» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «войска сухопутные» сөз тіркесі қазақ тіліне «құрлық әскерлері» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Инженерлік әскерлер (инженер – лат. – ingenium – «туа біткен қабілет») – әскердің барлық түрлеріндегі соғыс қимылдары кезіндегі міндеттерді (бөгеттер жасау, қорғаныс шебін құру, өтпелер жасау және оларды жөндем қалпында ұстау, жолдар, көпірлер салу және т.б.) орындайтын арнаулы әскер саласы. Инженерлік әскерлер өздерінің міндеттеріне қарай жалпы (саперлер) және арнаулы (понтонды көпір салушылар, инженерлік құрылыс, бүркемелеу және т.б. жұмыстарын жүргізетін бөлімдер мен бөлімшелер) болып белінеді. Инженерлік әскерлер өз мідеттерін моторландырылған атқыштар, ракета әскерлері, артиллерия, танк және т.б. әскер түрлерімен өзара қоян-қолтық қимылдай отырып орындайды. Инженерлік әскерлер бекініс, жол, көпір салатын, ағаш дайындайтын күрделі техникамен, машиналарыен, бүркемелеу құралдарымен, далада сумен қамтамасыз ететін ыдыстармен, миналайтын және минасыздандыратын аспаптармен жабдықталады. Ұрыс кезінде Инженерлік әскерлер инженерлік барлау жүргізеді, басқару пункттерін жабдықтайды, миналандырылған жерден өтуге жол салады және минасыздандырады, өткелдерді ретке келтіреді, қарсыластың ядролық шабуылының зардаптарын жоюға қатысады және т.б. міндеттерді орындайды. 2. Әзербайжан: mühəndis qoşunları 3. Қырғыз: инженердик аскерлер 4. Өзбек: muhandislik qo`shinlari 5. Түрік: mühendislik birlikleri 6. Ағылшын: engineering troops 7. Испан: tropas de ingeniería 8. Неміс: technische Truppen 9. Француз: troupes du génie 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым); инженерное обеспечение – инженерлік қамсыздандыру (2016 жылғы 9 желтоқсан); 11. Заңнамадағы қолданысы: әскерлер күзететiн объектiлердi инженерлiк-техникалық құралдармен жабдықтау – оснащение инженерно-техническими средствами объектов, охраняемых войсками; Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің инженерлiк-саперлiк жасағы – инженерно-саперный отряд Вооруженных Сил Республики Казахстан, инженерлiк-техникалық – инженерно-технический, военное дело – әскери іс 12. Орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (ingenium – «туа біткен қабілет») «инженер» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «инженер» сөзі бекітілген, заңнамада «инженер» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «войска инженерные» сөз тіркесі қазақ тіліне «инженерлiк әскерлер» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1.Жалдамалы әскерлер – кәсіби жауынгерлерден құралған жекелеген мемлекеттер жалдайтын әскерлер. 2. Әзербайжан: əsgər muzdlu 3. Қырғыз: жалданма аскерлер 4. Өзбек: yollanma askarlar 5. Түрік: paralı askerler 6. Ағылшын: mercenary troops 7. Испан: tropas mercenarias 8. Неміс: Truppen Söldner 9. Француз: troupes mercenaires 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым); наемный работник – жалданбалы қызметкер (2016 жылғы 7 желтоқсан); наемный труд – жалдамалы еңбек (2016 жылғы 8 желтоқсан); наемный – жалдама (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскери қызметкерлер мен ерiктi жалдамалы құрам – военнослужащие и добровольный наемный состав 12. Орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «наемный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жалдама», «жалдамалы» сөздері бекітілсе, заңнамада «жалдамалы» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «войска наемные» сөз тіркесі қазақ тіліне «жалдамалы әскерлер» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Қалқалаушы әскерлер – отандық әскери істе – жаудың кенеттен басып кіруін көрсету және 1-стратегиялық эшелонның әскери іс-қимылдарын өрістету мен жүргізу үшін тиімді жағдайларды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік шекараға (мемлекеттік шекара) жақын орналасқан шекара маңындағы әскери округтердің бірлестіктері мен құрамалары. 2. Әзербайжан: qoşun sığınacaq 3. Қырғыз: калкан аскерлери 4. Өзбек: qopqoq qo`shinlari 5. Түрік: asker örtbas 6. Ағылшын:cover troops 7. Испан: tropas de cobertura 8. Неміс: Truppen der Deckung 9. Француз: troupes de couverture 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: темір жолдарын техникалық бүркемелеудің бірыңғай жүйесі – единая система технического прикрытия железных дорог; авиационное прикрытие – авиациялық қалқалау, прикрытие уничтожителями – жойғыштармен қалқалау, боевое прикрытие – ұрыстық бүркемелеу 12. Орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «прикрытие» сөзі заңнамада «қалқалау» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «войска прикрытия» сөз тіркесі қазақ тіліне «қалқалаушы әскерлер» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери бөлім – әскери міндеттерді орындататын немесе бейбітшілік кезінде әскерлер құрамын үйретіп, дайындайтын, Қарулы күштердің әрбір түрінде тактикалық жеке тапсырмаларды іске асыратын ұйымдаскан бөлім. Әскери бөлімнің аты, нөмірі, туы, әкімшілік, құрыныс, шаруашылық, басқарушы және жабдықтаушы мекемелері болады. 2. Әзербайжан: hərbi hissə 3. Қырғыз: аскердик бөлүк 4. Өзбек: harbiy qism 5. Түрік: askeri birlik 6. Ағылшын: army part 7. Испан: unidad militar 8. Неміс: Тruppenteil 9. Француз: unité 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым); Министерство обороны Республики Казахстан войсковая часть 11112 – Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің 11112 әскери бөлімі (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: әскерилендiрiлген тау-кен құтқару бөлiмдерiнiң штабы – штаб военизированных горноспасательных частей 12. Орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім» сөзі бекітілсе, заңнамада «бөлім», «бөлік» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «войсковая часть» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери бөлім» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Әскери бақылау – жергілікті жерді жүйелі түрде жасырын немесе ашық зерделеуден, онда болып жатқан құбылыстар мен оқиғаларды әскери күштер мен құралдардың көмегімен жедел жағдай туралы ақпарат алу әдістерінің бірі болып табылады. 2. Әзербайжан: hərbi müşahidə 3. Қырғыз: аскердик байкоо 4. Өзбек: harbiy kuzatuv 5. Түрік: askeri gözetim 6. Ағылшын: military surveillance 7. Испан: vigilancia militar 8. Неміс: Militärische Überwachung 9. Француз: surveillance militaire 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым); наблюдение – байқау, бақылау (2017 жылғы 13 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы мемлекеттік авиациясы қызметін бақылау және қадағалау органының әскери қызметшілері – военнослужащие органа контроля и надзора за деятельностью государственной авиации Республики Казахстан 12. Орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «наблюдение»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «байқау», «бақылау» сөздері бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «войсковое наблюдение» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери бақылау» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Әскери құрама– мемлекеттің Қарулы күштеріндегі ірі тактикалық бөліктердің жалпы атауы. Әскери құрамалар тұрақты және уақытша, ал құрамы мен атқаратын міндетіне қарай шұғыл, шұғыл-тактикалық және тактикалық міндеттерді атқаруға арналған, сондай-ақ жалпыәскери және арнаулы (авиациялық, артиллериялық, танктік тағы басқа) түрлерге бөлінеді. 2. Әзербайжан: hərbi birləşmə 3. Қырғыз: аскердик бирикме 4. Өзбек: harbiy aloqa 5. Түрік: askeri birlik 6. Ағылшын: military unit 7. Испан: unidad militar 8. Неміс: Truppenverband 9. Француз: unité militaire 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым); соединение – құрама, жалғаным, қосылыс 11. Заңнамадағы қолданысы: арнаулы әскери құрамаларды материалдық-техникалық қамтамасыз ету нормалары – ноpмы снабжения специальных воинских фоpмиpований матеpиально-техническими обеспечениями 12. Орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «соединение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрама», «жалғаным», «қосылыс» сөздері бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «войсковое соединение» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери құрама» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Әскери шаруашылыққа: бөлімдер мен бөлімшелердің күштері мен құралдары, сондай-ақ оларға тұрақты немесе уақытша пайдалануға берілген материалдық-техникалық базаның әртүрлі объектілері, жауынгерлік даярлық пен тәрбие жұмысын, әскери тұрмысын қамтамасыз етуге, қару-жарақты, әскери техниканы дұрыс пайдалануға, жөндеуге және сақтауға арналған материалдық құралдар кіреді. 2. Әзербайжан: hərbi təsərrüfat 3. Қырғыз: аскер чарбасы 4. Өзбек: harbiy iqtisodiyot 5. Түрік: askeri tarım 6. Ағылшын: military economy 7. Испан: agricultura militar 8. Неміс: Truppe Bauernhof 9. Француз: l`économie militaire 10. Бекітілген нұсқасы: войска – әскер (2016 жылғы 28 маусым); хозяйство – шаруашылық (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: шаруашылық жүргізу – вести хозяйство, войнское – әскери 12. Орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «хозяйство» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шаруашылық» сөзі бекітілсе, заңнамада «шаруашылық» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «войсковое хозяйство» сөз тіркесі қазақ тіліне «әскери шаруашылық» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1.Уақытша шекаралық бекет (пост – лат. positum «орналастырылған») – жылжымалы және қозғалмайтын нұсқаларда тәуліктің белгілі бір уақытына шекара заставасы учаскесі шегінде МШ күзету бойынша қызмет атқару үшін жіберілетін шекаралық наряд. 2. Әзербайжан: müvəqqəti sərhəd postu 3. Қырғыз: убактылуу чек ара посту 4. Өзбек: vaqtinchalik chegara post 5. Түрік: geçici sınır sonrası 6. Ағылшын: temporary border post 7. Испан: puesto fronterizo provisional 8. Неміс: vorübergehender Grenzposten 9. Француз: poste frontière temporaire 10. Бекітілген нұсқасы: пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан); пограничный порядок – шекаралық тәртіп (2016 жылғы 7 желтоқсан); наряд – наряд (2016 жылғы 8 желтоқсан); бекет – пост (2015 жылғы 6 қазан); бекетші – постовой (2015 жылғы 6 қазан); временное хранение – уақытша сақтау (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: шекара бекеті – пограничный пост, уақытша – временный; старший пограничного наряда – шекаралық наряд жетекшісі 12. Орыс тіліндегі «пограничный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шекаралық» сөзі бекітілсе, заңнамада «шекаралық» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (пост – лат. positum «орналастырылған») «пост» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекет» сөзі бекітілген, заңнамада «бекет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «временный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «уақытша» сөзі бекітілсе, заңнамада «уақытша» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «временный пограничный пост» сөз тіркесі қазақ тіліне «уақытша шекаралық бекет» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Гарнизон (көне фр. garnison garnir – «жабдықтау», «қаруландыру») – кей мемлекеттердің Қарулы күштеріндегі әскери-әкімшілік бірлік немесе бейбіт уақытта және соғыс уақытында оны күзету мен қорғау үшін бекітілген (тірек) пунктке ие әскерлердің (күштердің) жеке құрамы. 2. Әзербайжан: qarnizon 3. Қырғыз: гарнизон 4. Өзбек: garnizon 5. Түрік: garnizon 6. Ағылшын: garrison 7. Испан: garrison 8. Неміс: Garnison 9. Француз: garnison 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: гарнизон – гарнизон 12.Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне көне француз тілінен енген (көне фр. garnison garnir – «жабдықтау», «қаруландыру») «гарнизон» сөзі қазақ тілінде «гарнизон» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Гарнизондық қызмет (көне фр. garnison garnir – «жабдықтау», «қаруландыру») – жеке құрам арасында әскери тәртіпті қолдау, әскерлердің күнделікті өмірі мен даярлығы үшін қажетті жағдайлар жасау, сондай-ақ гарнизондық іс-шараларды өткізу мақсатында әрбір гарнизонда ұйымдастырылатын әскери қызмет түрі. 2. Әзербайжан: qarnizon xidməti 3. Қырғыз: гарнизондук кызмат 4. Өзбек: garnizon xizmati 5. Түрік: garnizon hizmeti 6. Ағылшын: garrison service 7. Испан: servicio de guarnición 8. Неміс: Garnisonsdienst 9. Француз: service de garnison 10. Бекітілген нұсқасы: служба – қызмет; аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); служба – қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан); гражданская служба – азаматтық қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: гарнизонная служба – гарнизондық қызмет 12.Орыс тіліне көне француз тілінен енген (көне фр. garnison garnir – «жабдықтау», «қаруландыру») «гарнизон» заңнамада «гарнизон» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «служба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «гарнизонная служба» сөз тіркесі қазақ тіліне «гарнизондық қызмет» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Гарнизон жарғысы (көне фр. garnison garnir – «жабдықтау», «қаруландыру») – гарнизондық және қарауылдық қызметтерді ұйымдастыру мен атқару, әскерлердің қатысуымен гарнизондық іс-шараларды өткізу тәртібін айқындайтын ережелердің жиынтығы. 2. Әзербайжан: qarnizon nizamnaməsi 3. Қырғыз: гарнизондун уставы 4. Өзбек: garnizon nizomi 5. Түрік: garnizon şartı 6. Ағылшын: garrison charter 7. Испан: carta de la guarnición 8. Неміс: Garnisonsurkunde 9. Француз: charte de garnison 10. Бекітілген нұсқасы: устав – жарғы (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: гарнизон – гарнизон; устав – жарғы 12.Орыс тіліне көне француз тілінен енген (көне фр. garnison garnir – «жабдықтау», «қаруландыру») «гарнизон» заңнамада «гарнизон» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «служба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «устав» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жарғы» сөзі бекітілсе, заңнамада «жарғы» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «гарнизонный устав» сөз тіркесі қазақ тіліне «гарнизон жарғысы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Гаубица (чех. houfnice – «тастарды лақтыруға арналған құрал») – 1. Өте кең арнасы бар көне артиллериялық қару. 2. Жер үсті мақсаттары бойынша аспалы атуға (70° дейінгі биіктік бұрышымен), сондай-ақ, қорғаныс құрылыстарын бұзуға арналған артиллериялық қару. 2. Әзербайжан: howitzer 3. Қырғыз: гаубица 4. Өзбек: gaubitsa 5. Түрік: havantopu 6. Ағылшын: howitzer 7. Испан: obús 8. Неміс: Haubitze 9. Француз: obusier 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: гаубица – гаубица 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне чех тілінен енген (чех. houfnice – «тастарды лақтыруға арналған құрал») «гаубица» сөзі қазақ тілінде «гаубица» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Гаупвахта (нем. haupt – «басты» + Wacht – «күзет»: hauptwache, сөзбе-сөз – «бас қарауыл») – 1. Әскери қызметшілерді қамауға алуға арналған арнайы үй-жай. 2. Қарауыл шығаруға арналған алаңы бар қарауыл үй-жайы (көнерген). 2. Әзербайжан: gözətçi 3. Қырғыз: гауптвахта 4. Өзбек: qorovulxona 5. Түрік: hauptwacht 6. Ағылшын:guardhouse 7. Испан: caseta de vigilancia 8. Неміс: Wachhaus 9. Француз: poste de garde 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: гауптвахта – гауптвахта 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне неміс тілінен енген (нем. haupt – «басты» + Wacht – «күзет»: hauptwache, сөзбе-сөз – «бас қарауыл») «гаупвахта» сөзі қазақ тілінде «гаупвахта» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Генерал (лат. generalis – «жалпы, басты»)– әскердегі жоғары командалық құрамның әскери атағы; осындай атағы бар адам. 2. Әзербайжан: general 3. Қырғыз: генерал 4. Өзбек: umumiy 5. Түрік: general 6. Ағылшын: the general 7. Испан: el general 8. Неміс: der General 9. Француз: le général 10. Бекітілген нұсқасы: генерал-бас – генерал-бас (2019 жылғы 30 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: генерал – генерал 12. Бекітілген терминдер сөздігіндегі және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген (лат. generalis – «жалпы, басты»)«генерал» сөзі қазақ тілінде «генарал» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Армия генералы (армия – лат. armo – «қаруландырамын»; генерал – лат. generalis – «жалпы, басты») – бірқатар мемлекеттердің қарулы күштеріндегі дербес әскери атақ. 2. Әзербайжан: ordu generalı 3. Қырғыз: армиянын генералы 4. Өзбек: armiya generali 5. Түрік: ordu generali 6. Ағылшын: army general 7. Испан: general del ejército 8. Неміс: Armeegeneral 9. Француз: général d`armée 10. Бекітілген нұсқасы: ударная армия – соққы беретін армия (1971-1981); генерал-бас – генерал-бас (2019 жылғы 30 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: генерал армии – армия генералы 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (армия – лат. armo – «қаруландырамын») «армия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «армия» сөзі бекітілген, заңнамада «армия» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (генерал – лат. generalis – «жалпы, басты») «генарал» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «генерал» сөзі бекітілген, заңнамада «генерал» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «генерал армии» сөз тіркесі қазақ тіліне «армия генералы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Генералиссимус (лат. generalissimus – «ең басты») – мемлекетте немесе бірнеше одақтас армиядағы барлық әскердің бас қолбасшысына берілетін атақ; осы атағы бар адам. 2. Әзербайжан: generalissimo 3. Қырғыз: генералиссумус 4. Өзбек: generalissimo 5. Түрік: başkomutan 6. Ағылшын: generalissimo 7. Испан: generalísimo 8. Неміс: Generalissimus 9. Француз: generalissimo 10. Бекітілген нұсқасы: генерал-бас – генерал-бас (2019 жылғы 30 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: генералиссимус – генералиссимус 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен (лат. generalissimus – «ең басты») «генералиссимус» сөзі қазақ тілінде «генералиссимус» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Генерал-лейтенант (генерал – лат. generalis – «жалпы, басты»; лейтенант – көне нем. Leutenant «орынбасар») – 1. Екінші үлкен бас атақ. 2. Осындай атағы бар адам. 2. Әзербайжан: general-leytenant 3. Қырғыз: генерал-лейтенант 4. Өзбек: general-leytenant 5. Түрік: teğmen general 6. Ағылшын: lieutenant general 7. Испан: teniente general 8. Неміс: Generalleutnant 9. Француз: lieutenant général 10. Бекітілген нұсқасы: генерал-бас – генерал-бас (2019 жылғы 30 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: генерал-лейтенант (вице-адмирал), генерал-майор (контр-адмирал), генерал-полковник (адмирал) 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (генерал – лат. generalis – «жалпы, басты») «генарал» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «генерал» сөзі бекітілген, заңнамада «генерал» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне көне неміс тілінен енген (лейтенант – көне нем. Leutenant «орынбасар») «лейтенант» сөзі заңнамада «лейтенант» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «генерал-лейтенант» сөзі қазақ тіліне «генерал-лейтенант» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Генерал-майор (генерал – лат. generalis – «жалпы, басты»; майор – лат. major – «үлкен») – 1. Шен, сондай-ақ, полковник немесе бригада генералы мен генерал-лейтенант арасындағы жоғары офицерлік (басшы) құрамның алғашқы әскери атағы немесе арнаулы атағы (ведомство қосылған). 2. Осындай атағы бар адам. 2. Әзербайжан: general-mayor 3. Қырғыз: генерал-майор 4. Өзбек: general-mayor 5. Түрік: tümgeneral 6. Ағылшын: major-general 7. Испан: mayor general 8. Неміс: Generalmajor 9. Француз: général de division 10. Бекітілген нұсқасы: генерал-бас – генерал-бас (2019 жылғы 30 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: генерал-лейтенант (вице-адмирал), генерал-майор (контр-адмирал), генерал-полковник (адмирал) 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (генерал – лат. generalis – «жалпы, басты») «генарал» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «генерал» сөзі бекітілген, заңнамада «генерал» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (майор – лат. major – «үлкен») «майор» сөзі заңнамада «майор» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «генерал-майор» сөзі қазақ тіліне «генерал-майор» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Генерал-полковник (генерал – лат. generalis – «жалпы, басты»; полковник – орыс – «полкті басқарушы», «мыңбасыға жақын») – 1. Генерал-лейтенант атағынан кейінгі жоғары офицерлік құрамның әскери атағы, үшінші жоғарғы бас атақ. 2. Осындай атағы бар адам. 2. Әзербайжан: general-polkovnik 3. Қырғыз: генерал-полковник 4. Өзбек: general-polkovnik 5. Түрік: albay general 6. Ағылшын: colonel general 7. Испан: coronel general 8. Неміс: Generaloberst 9. Француз: colonel général 10. Бекітілген нұсқасы: генерал-бас – генерал-бас (2019 жылғы 30 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: генерал-лейтенант (вице-адмирал), генерал-майор (контр-адмирал), генерал-полковник (адмирал) 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (генерал – лат. generalis – «жалпы, басты») «генарал» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «генерал» сөзі бекітілген, заңнамада «генерал» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «полковник» сөзі заңнамада «полковник» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «генерал-полковник» сөзі қазақ тіліне «генерал-полковник» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Гранат (лат. granatus – «дәнді») – жаудың жанды күші мен әскери техникасын 1000 м дейінгі қашықтықта зақымдауға арналған оқ-дәрі. 2. Әзербайжан: qumbara 3. Қырғыз: граната 4. Өзбек: granata 5. Түрік: el bombası 6. Ағылшын: grenade 7. Испан: granada 8. Неміс: Granate 9. Француз: grenade 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: граната – граната 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген (лат. granatus – «дәнді») «граната» сөзі қазақ тілінде «гранат» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Гранататқыш (лат. granatus – «дәнді») – қару-жарақ пен әскери техниканы, құрылыстарды немесе жаудың жанды күшін жауынгерлік оқпен атудың көмегімен зақымдауға арналған тасымалданатын атыс қаруы. 2. Әзербайжан: qumbaraatan 3. Қырғыз: гранатомет 4. Өзбек: granata otish 5. Түрік: bombaatar 6. Ағылшын: grenade launcher 7. Испан: lanzagranadas 8. Неміс: Granatwerfer 9. Француз: lance-grenades 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: гранатомет – гранатомет; гранататқыш 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген (лат. granatus – «дәнді») «гранатомет» сөзі қазақ тілінде «гранататқыш» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қарудың ату қашықтығы – қару-жарақтың белгілі түрі (қару, миномет, автомат және т.б.) өз снарядын (минаны, оқты) ата алатын ең үлкен қашықтық. 2. Әзербайжан: silah silsiləsi 3. Қырғыз: курал атыч аралыгы 4. Өзбек: qurol doirasi 5. Түрік: silah menzili 6. Ағылшын: weapon range 7. Испан: rango de arma 8. Неміс: Waffenreichweite 9. Француз: gamme d`armes 10. Бекітілген нұсқасы: ядерное оружие – ядролық қару (2018 жылғы 30 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: огнестрельные оружия – атыс қарулары, артиллерия – артиллерия, боевые стрельбы – жауынгерлік атыстар 12. Орыс тіліндегі «оружие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қару» сөзі бекітілсе, заңнамада «қару» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дальнебойность оружия» сөз тіркесі қазақ тіліне «қарудың ату қашықтығы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Атыс қашықтығы – снарядтың (оқтың, минаның) ұшып шығу нүктесі мен құлау (жарылу) нүктесі арасындағы ең қысқа қашықтық. 2. Әзербайжан: atəş üçündür 3. Қырғыз: атуу аралыгы 4. Өзбек: otish oralig`i 5. Түрік: atış menzili 6. Ағылшын: firing range 7. Испан: campo de tiro 8. Неміс: Schießstand 9. Француз: champ de tir 10. Бекітілген нұсқасы: дальность – алыстық, қашықтық (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огонь – атыс; ату; расстрел – ату; темп – қарқын; стрельба – ату 12. Орыс тіліндегі «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Орыс тіліндегі «далность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «алыстық», «қашықтық» сөздері бекітілсе, заңнамада «қашықтық» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дальность стрельбы» сөз тіркесі қазақ тіліне «атыс қашықтығы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Дүркіндете ату – бір мезгілде бірнеше атыс қаруынан, қол қаруынан ату. 2. Әзербайжан: voleyka verin 3. Қырғыз: шары берүү 4. Өзбек: volley bering 5. Түрік: yaylım ateşi vermek 6. Ағылшын: give a volley 7. Испан: dar una volea 8. Неміс: eine Salve geben 9. Француз: donner une volée 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: залповый сброс сточных вод – сарқынды суларды жаппайағызу 12. Орыс тіліндегі «дать залп» сөз тіркесі қазақ тіліне «дүркiндете ату» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Атылмай қалу – қарудағы зарядтың тұтануы үшін барлық қажеттіні орындағаннан кейін (унитарлы патронмен ататын мылтықтар мен қарулармен ату кезінде патрондағы капсюльді жару) жағдайы. 2. Әзербайжан: misfiya 3. Қырғыз: тешик берүү 4. Өзбек: ishlamay qolish 5. Түрік: tekleme 6. Ағылшын: misfire 7. Испан: fallo de encendido 8. Неміс: Fehlzündung 9. Француз: raté 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: осечка – атылмай қалу 12. Орыс тіліндегі «осечка» сөзі заңнамада «атылмай қалу» сөз тіркесімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дать осечку» сөз тіркесі қазақ тіліне «атылмай қалу» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Қапталдан жүру (фланг – фр. flanc – «қыр», «жақ») – жаудың орналасу шебіне параллель жүргізілетін әскердің қозғалысы. 2. Әзербайжан: cinah hərəkəti 3. Қырғыз: каптал кыймылы 4. Өзбек: qanotlarning harakati 5. Түрік: kanat hareketi 6. Ағылшын: flank movement 7. Испан: movimiento de flanco 8. Неміс: Flankenbewegung 9. Француз: mouvement de flanc 10. Бекітілген нұсқасы: фланг – фланг; қанат (1971-1981); фланг – қаптал (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: фланг – қаптал; движение – қозғалыс; жүру 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (фланг – фр. flanc – «қыр», «жақ») «фланг» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «фланг», «қанат», «қаптал» сөздері бекітілген, заңнамада «қаптал» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «движение» сөзі заңнамада «қозғалыс» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «движение фланговое» сөз тіркесі қазақ тіліне «қапталдан жүру» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Адымдап жүру – саптық қадаммен минутына 110-120 қадам жылдамдығымен, қадам ұзындығы 70-80 см болғанда жүзеге асырылатын қозғалыс. 2. Әзербайжан: addım hərəkət 3. Қырғыз: кадам кыймылы 4. Өзбек: qadam harakati 5. Түрік:adım hareketi 6. Ағылшын: step motion 7. Испан: paso de movimiento 8. Неміс: Schrittbewegung 9. Француз: mouvement pas à pas 10. Бекітілген нұсқасы: движение – қозғалыс; шаг – адым 11. Заңнамадағы қолданысы: движение – қозғалыс; жүру; шаг – адым 12. Орыс тіліндегі «шаг» сөзі қазақ тіліне «адым» сөзімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «движение» сөзі заңнамада «қозғалыс» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «движение шагом» сөз тіркесі қазақ тіліне «адымдап жүру» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Кезекші бөлім – әскери тәртіпті қорғау және қылмысқа қарсы күрес саласындағы міндеттерді тиімді шешу мақсатында сипаты мен қызметтері бойынша әртүрлі басқару деңгейлеріндегі қызметтер мен аппараттардың қызметіне басшылық пен бақылауды жүзеге асыруға арналған әскери жүйедегі дербес құрылымдық бөлімше. 2. Әзербайжан: vəzifə vahidi 3. Қырғыз: нөөмөт бөлүмү 4. Өзбек: navbatchilik birligi 5. Түрік: görev birimi 6. Ағылшын: duty unit 7. Испан: unidad de servicio 8. Неміс: Diensteinheit 9. Француз: unité de service 10. Бекітілген нұсқасы: часть – бөлiк, бөлшек, бөлім (2016 жылғы 8 желтоқсан); резолютивная часть решения – шешімнің қарар бөлімі (2016 жылғы 7 желтоқсан); негосударственная часть архивного фонда – архив қорының мемлекеттік емес бөлігі (2016 жылғы 8 желтоқсан); часть – бөлім (1998); дежурный сигналист – кезекші сигналшы (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: дежурная часть – кезекшi бөлiм 12. Орыс тіліндегі «дежурный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кезекші» сөзі бекітілсе, заңнамада «кезекші» сөзімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», «бөлшек», «бөлік» сөздері бекітілсе, заңнамада «бөлім» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дежурная часть» сөз тіркесі қазақ тіліне «кезекші бөлім» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Кезекші бөлімше – қарауылдарды күшейту, өртке, дүлей апаттарға қарсы күрес үшін, сондай-ақ, күтпеген міндеттерді орындау үшін гарнизонда немесе бөлім (құраманың) ішінде тағайындалған әскери бөлімше (бөлім). 2. Әзербайжан: vəzifə vahidi 3. Қырғыз: нөөмөт бөлүмү 4. Өзбек: navbatchilik birligi 5. Түрік: görev birimi 6. Ағылшын: duty unit 7. Испан: unidad de Servicio 8. Неміс: Diensteinheit 9. Француз: unité de service 10. Бекітілген нұсқасы: дежурный сигналист – кезекші сигналшы (2016 жылғы 7 желтоқсан); подразделение специального назначения – арнаулы мақсаттағы бөлімше (2016 жылғы 7 желтоқсан); подразделение структурное – құрылымдық бөлімше (іс жүргізу) (1971-1981) подразделение, отделение – бөлініс (әск.), бөлімше, бөлім (2008 жылғы 22 сәуір) БҰҰ Женевадағы бөлімшесі – Отделение ООН в Женеве (2013); бөлімше – отделение (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: дежурное подразделение – кезекшi бөлiмше 12. Орыс тіліндегі «дежурный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кезекші» сөзі бекітілсе, заңнамада «кезекші» сөзімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «подразделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше» сөзі бекітілсе, заңнамада «бөлімше» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дежурное подразделение» сөз тіркесі қазақ тіліне «кезекші бөлімше» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Кезекші байланысшы – белгілі бір мерзім ішінде кезек тәртібіндегі байланыс әскерінің әскери қызметшісі. 2. Әзербайжан: vəzifə siqnalçısı 3. Қырғыз: нөөмөтчү байланышчы 4. Өзбек: navbatchilik signalizatori 5. Түрік: görev işareti 6. Ағылшын: duty signalman 7. Испан: deber señalista 8. Неміс: Duty Signalman 9. Француз: signaleur de service 10. Бекітілген нұсқасы: дежурный сигналист – кезекші сигналшы (2016 жылғы 7 желтоқсан); связь – байланыс 11. Заңнамадағы қолданысы: дежурный – кезекші; связист – байланысшы 12. Орыс тіліндегі «дежурный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кезекші» сөзі бекітілсе, заңнамада «кезекші» сөзімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «связист» сөзі заңнамада «байланысшы» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дежурный связист» сөз тіркесі қазақ тіліне «кезекші байланысшы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Десанттық операция (десант – лат. descendere – «бару»; операция – лат. operatio – «әрекет») – флот, құрлық әскері, авиация және әуе-десант әскері күштерімен жүргізілетін бірлескен операциялардың түрі. 2. Әзербайжан: enmə əməliyyatı 3. Қырғыз: десант операциясы 4. Өзбек: qo`nish jarayoni 5. Түрік: iniş operasyonu 6. Ағылшын: landing operation 7. Испан: operación de aterrizaje 8. Неміс: Landevorgang 9. Француз: opération d`atterrissage 10. Бекітілген нұсқасы: операция – операция; десантирование – десант түсіру (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: парашютно-десантная подготовка – парашюттік-десанттық дайындық; операция – операция 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (десант – лат. descendere – «бару») «десант» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «десант» сөзі бекітілген, заңнамада «десант» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (операция – лат. operatio – «әрекет») «операция» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «операция» сөзі бекітілген, заңнамада «операция» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «десантная операция» сөз тіркесі қазақ тіліне «десанттық операция» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Десант күштері (десант – лат. descendere – «бару») – ұшақтардан (тікұшақтардан) немесе теңіз кемелерінен арнайы дайындалған және түсірілген (тасталған), сондай-ақ, жауынгерлік міндеттерді шешу үшін жаудың аумағына түсіруге (лақтыруға) арналған әскер. 2. Әзербайжан: eniş qüvvələri 3. Қырғыз: десант күчтөрү 4. Өзбек: qo`nish kuchlari 5. Түрік: iniş kuvvetleri 6. Ағылшын: landing forces 7. Испан: fuerzas de aterrizaje 8. Неміс: Landekräfte 9. Француз: forces d`atterrissage 10. Бекітілген нұсқасы: десантирование – десант түсіру (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: парашютно-десантная подготовка – парашюттік-десанттық дайындық 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (десант – лат. descendere – «бару») «десант» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «десант» сөзі бекітілген, заңнамада «десант» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «сила» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «күш» сөзі бекітілген, заңнамада «күш» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «десантные силы» сөз тіркесі қазақ тіліне «десант күштері» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Дивизион (лат. divisio, divisionis, dividere – «бөлу»)– артиллерия мен зымыран әскерлерінің, сондай-ақ, әдетте, полк немесе бригада құрамына кіретін басқа да әскер түрлерінің бірқатарының негізгі бөлімшесі. 2. Әзербайжан: bölmə 3. Қырғыз: дивизион 4. Өзбек: bo`linish 5. Түрік: bölme 6. Ағылшын: division 7. Испан: división 8. Неміс: Teilung 9. Француз: division 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: дивизион – дивизион 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын (лат. divisio, divisionis, dividere – «бөлу») «дивизион» сөзі қазақ тілінде «дивизион» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Ұңғы бөлігі – атыс қаруы оқпанының алдыңғы бөлігі. 2. Әзербайжан: ağız 3. Қырғыз: көңдөй бөлүгү 4. Өзбек: tumshuq qismi 5. Түрік: дульная parçası 6. Ағылшын: the muzzle part 7. Испан: bozal 8. Неміс: mündliche Teil 9. Француз: bouche 10. Бекітілген нұсқасы: часть – бөлім, бөлік 11. Заңнамадағы қолданысы: дульный срез ствола – ұңғының ауыз кесігі; часть – бөлім, бөлік 12. Орыс тіліндегі «дульный срез ствола» сөз тіркесі заңнамада «ұңғының ауыз кесігі» сөз тіркесімен аударылады. Орыс тіліндегі «дульный» сөзі сөздіктерде «ұңғы», «оқпан» сөздерімен аударылады. Орыс тіліндегі «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», «бөлік» сөздері бекітілсе, заңнамада «бөлім», «бөлік» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дульная часть» сөз тіркесі қазақ тіліне «ұңғы бөлігі» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Ұңғы тежегіші – ату кезінде қарудың кері тебу күшін әлсіретуге арналған, қаруға орнатылатын тетік. 2. Әзербайжан: dull əyləc 3. Қырғыз: ооздун тормозу 4. Өзбек: shamol tormozi 5. Түрік: namlu freni 6. Ағылшын: muzzle brake 7. Испан: freno de boca 8. Неміс: Mündungsbremse 9. Француз: mündungsbremse 10. Бекітілген нұсқасы: исправность тормозов – тежегіш жарамдылығы (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: дульный срез ствола – ұңғының ауыз кесігі;тормоз стояночный – аялдау тежегіші 12. Орыс тіліндегі «дульный срез ствола» сөз тіркесі заңнамада «ұңғының ауыз кесігі» сөз тіркесімен аударылады. Орыс тіліндегі «дульный» сөзі сөздіктерде «ұңғы», «оқпан» сөздерімен аударылады. Орыс тіліндегі «тормоз» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тежегіш» сөзі бекітілсе, заңнамада «тежегіш» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дульный тормоз» сөз тіркесі қазақ тіліне «ұңғы тежегіші» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Оқауыз ұңғысы (гильза – нем. Hulse – «қабық», «қын») – гильзаның кесімінен дөңгелегіне дейінгі бөтелке формасындағы атыс қаруы патроны гильзасының бөлігі. 2. Әзербайжан: kol dulce 3. Қырғыз: жең огу 4. Өзбек: qisma dulce 5. Түрік: kollu dulce 6. Ағылшын: sleeve dulce 7. Испан: manga dulce 8. Неміс: Manga Dulce 9. Француз: ärmel dulce 10. Бекітілген нұсқасы: гильза – гильза; оқауыз (2015 жылғы 11 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: гильза – гильза 12. Орыс тіліндегі «дульный срез ствола» сөз тіркесі заңнамада «ұңғының ауыз кесігі» сөз тіркесімен аударылады. Орыс тіліндегі «дульный» сөзі сөздіктерде «ұңғы», «оқпан» сөздерімен аударылады. Орыс тіліне неміс тілінен енген (гильза – нем. Hulse – «қабық», «қын») «гильза» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «гильза», «оқауыз» сөздері бекітілсе, заңнамада «гильза» сөзімен, әскери саладағы терминологиялық сөздікте «оқсауыт» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін негізге ала отырып, орыс тіліндегі «дульце гильзы» сөз тіркесі қазақ тіліне «оқауыз ұңғысы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Ефрейтор (нем. Gefreyter, frey – «еркін») – 1. Қатардағы жауынгерден кейінгі сарбаз құрамының екінші әскери атағы. 2. Осындай атағы бар адам. 2. Әзербайжан: hicabli ereb 3. Қырғыз: ефрейтор 4. Өзбек: korpusli 5. Түрік: püskürtmesi-fiziksel 6. Ағылшын: corporal 7. Испан: cabo 8. Неміс: Unteroffizier 9. Француз: caporal 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: ефрейтор – ефрейтор 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне неміс тілінен енген (нем. Gefreyter, frey – «еркін») «ефрейтор» сөзі қазақ тілінде «ефрейтор» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Тұтандыру, оталу – 1) әрекет ету үдерісі; 2) осындай әрекет нәтижесі; 3) іштен жанатын қозғалтқыштарда жанғыш қоспаның тұтануына арналған тетік. 2. Әзербайжан: alovlanma 3. Қырғыз: тутандыруу 4. Өзбек: ateşleme 5. Түрік: ateşleme 6. Ағылшын: ignition 7. Испан: encendido 8. Неміс: Zündung 9. Француз: allumage 10. Бекітілген нұсқасы: зажигание калильное – шоқтан тұтану (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: зажигание – оталдыру 12. Орыс тіліндегі «зажигание» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тұтану» сөзі бекітілсе, заңнамада «оталдыру» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін негізге ала отырып, орыс тіліндегі «зажигание» сөзі қазақ тіліне мәнмәтінге және қолданылатын саласына байланысты «тұтану», «оталдыру» сөздерімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Дүркін оқ ату – атуға арналған барлық қарулар арнайы атыс сигналы бойынша бір уақытта ататын және оқтау мен нысаналауды жалғастыра отырып, жаңа сигналды күтетін сипаттағы артиллериялық атыс. 2. Әзербайжан: yaylım atəşi 3. Қырғыз: шары оту 4. Өзбек: volley olovi 5. Түрік: voleybolu ateşi 6. Ағылшын: volley fire 7. Испан: fuego de volea 8. Неміс: Volleyfeuer 9. Француз: feu de volley 10. Бекітілген нұсқасы: анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огонь малой интенсивности – аз қарқынды от; огонь – атыс 12. Орыс тіліндегі «огонь» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атқылау» сөзі бекітілсе, заңнамада «атыс», «от», «оқ ату» сөздерімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «залповый огонь»сөз тіркесі қазақ тіліне «дүркін оқ ату» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Оқтау – атыс қаруына патронды (снаряд, заряд және түтікшені) салу, оны атуға дайындау. 2. Әзербайжан: şarj edin 3. Қырғыз: оқ салуу 4. Өзбек: zaryadlash 5. Түрік: ücret 6. Ағылшын: charge 7. Испан: cobrar 8. Неміс: aufladen 9. Француз: charger 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: заряжать оружие – қаруды оқтау 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «заряжать» сөзі қазақ тіліне «оқтау» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Қорғану құрылыстары – әскердің жеке құрамын, әскери техниканы, материалдық қорды және халықты зақымдау құралдарынан қорғауға арналған фортификациялық құрылыстар (пана, блиндаждар, бассауға және баспана). 2. Әзербайжан: qoruyucu quruluşlar 3. Қырғыз: коргоочу курулмалар 4. Өзбек: himoya tuzilmalari 5. Түрік: koruyucu yapılar 6. Ағылшын: protective structures 7. Испан: estructuras protectoras 8. Неміс: Schutzstrukturen 9. Француз: structures de protection 10. Бекітілген нұсқасы: защита – қорғау (2016 жылғы 7 желтоқсан); дуга защитная – қорғаныш доға (2015 жылғы 6 қазан); защитная функция права – құқықтың қорғау функциясы (2016 жылғы 7 желтоқсан) сооружение – құрылысжай (2018 жылғы 5 қазан); водосбросные сооружения – су ағызу құрылыстары (2017 жылғы 13 желтоқсан); здания и сооружения – ғимараттар мен құрылыстар; ғимараттар мен құрылысжайлар (2019 жылғы 28 маусым) общественный строй – қоғамдық құрылыс (2016 жылғы 28 маусым); строительная площадка – құрылыс алаңы (2015 жылғы 15 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: защитные сооружения –қорғану құрылыстары 12. Орыс тіліндегі «защита» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғау» сөзі, «защитный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілсе, заңнамада «қорғау», «қорғаныс» сөздерімен аударылады. Орыс тіліндегі «сооружение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрылысжай», «құрылыс» сөздері бекітілсе, заңнамада «құрылыс» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «защитные сооружения» сөз тіркесі қазақ тіліне «қорғану құрылыстары» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қорғану құралдары – жаудың жаппай қырып-жою қаруын қолдану жағдайларында сондай-ақ қару-жарақ пен әскери техниканы пайдалану және зақымдау, радиациялық, химиялық және биологиялық қауіпті объектілердің қирауы кезінде туындайтын сыртқы ортаның қолайсыз және зақымдаушы факторларының әсер ету жағдайларында жеке құрамның жауынгерлік қабілетін сақтауға және жауынгерлік міндетті орындауды қамтамасыз етуге арналған құралдар кешені. 2. Әзербайжан: qoruyucu vasitələr 3. Қырғыз: коргоочу шаймандар 4. Өзбек: himoya vositalari 5. Түрік: koruyucu ekipman 6. Ағылшын: protective equipment 7. Испан: equipo de proteccion 8. Неміс: Schutzausrüstung 9. Француз: équipement de protection 10. Бекітілген нұсқасы: защита – қорғау (2016 жылғы 7 желтоқсан); дуга защитная – қорғаныш доға (2015 жылғы 6 қазан); защитная функция права – құқықтың қорғау функциясы (2016 жылғы 7 желтоқсан); средство – қаражат; құрал 11. Заңнамадағы қолданысы: защитные средства – қорғану құралдары 12. Орыс тіліндегі «защита» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғау» сөзі, «защитный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілсе, заңнамада «қорғау», «қорғаныс» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «средство» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрал», «қаражат» сөздері бекітілсе, заңнамада «құрал», «қаражат» сөздерімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «защитные средства» сөз тіркесі қазақ тіліне «қорғану құралдары» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қорғану құрылғылары – әскери қызметшілерге қауіпті және зиянды факторлардың әсерін болдырмау немесе азайту үшін қолданылатын құрылғылар. 2. Әзербайжан: dispositifs de protection 3. Қырғыз: коргоочу шаймандар 4. Өзбек: himoya vositalari 5. Түрік: koruyucu cihazlar 6. Ағылшын: protective devices 7. Испан: dispositivos de protección 8. Неміс: Schutzvorrichtungen 9. Француз: dispositifs de protection 10. Бекітілген нұсқасы: защита – қорғау (2016 жылғы 7 желтоқсан); дуга защитная – қорғаныш доға (2015 жылғы 6 қазан); защитная функция права – құқықтың қорғау функциясы (2016 жылғы 7 желтоқсан); цифровое устройство – цифрлық құрылғы (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: защитные устройства – қорғану құрылғылары 12. Орыс тіліндегі «защита» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғау» сөзі, «защитный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілсе, заңнамада «қорғау», «қорғаныс» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «устройство» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрылғы» сөзі бекітілсе, заңнамада «құрылғы» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «защитные устройства» сөз тіркесі қазақ тіліне «қорғану құрылғылары» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қорғану кешені (комплекс – лат. complexus «үйлесім, байланыс») – жеке құрамды организм ішіне түсуден, тері жабындарына уландырғыш және радиоактивті заттар мен биологиялық құралдардан сақтауға, сондай-ақ ядролық жарылыстың жарық сәулесімен зақымдану дәрежесін азайтуға арналған құралдар кешені. 2. Әзербайжан: qoruyucu kompleks 3. Қырғыз: коргоочу комплекс 4. Өзбек: himoya kompleksi 5. Түрік: koruyucu kompleks 6. Ағылшын: protective complex 7. Испан: complejo protector 8. Неміс: Schutzkomplex 9. Француз: complexe protecteur 10. Бекітілген нұсқасы: защита – қорғау (2016 жылғы 7 желтоқсан); дуга защитная – қорғаныш доға (2015 жылғы 6 қазан); защитная функция права – құқықтың қорғау функциясы (2016 жылғы 7 желтоқсан); комплекс – кешен (2018 жылғы 29 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: защитный комплекс – қорғану кешені 12. Орыс тіліндегі «защита» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғау» сөзі, «защитный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілсе, заңнамада «қорғау», «қорғаныс» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (комплекс – лат. complexus «үйлесім, байланыс») «комплекс» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кешен» сөзі бекітілсе, заңнамада «кешен» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «защитный комплекс» сөз тіркесі қазақ тіліне «қорғану кешені» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қорғану жиынтығы (комплект – лат. complectus, complere – «толықтыру») – атмосферада уланған немесе авариялық-химиялық қауіпті заттармен жұмыс істеу кезінде тері жамылғыларын қорғауға арналған қорғаныс құралдары. 2. Әзербайжан: qoruyucu dəst 3. Қырғыз: коргоочу шайман 4. Өзбек: himoya to`plami 5. Түрік: koruyucu kit 6. Ағылшын: protective kit 7. Испан: kit de protección 8. Неміс: Schutzset 9. Француз: kit de protection 10. Бекітілген нұсқасы: защита – қорғау (2016 жылғы 7 желтоқсан); дуга защитная – қорғаныш доға (2015 жылғы 6 қазан); защитная функция права – құқықтың қорғау функциясы (2016 жылғы 7 желтоқсан); комплект вентилируемого снаряжения – желдеткіштік жарақтар жиынтығы (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: защитный комплекс – қорғану кешені; комплект – жиынтық 12. Орыс тіліндегі «защита» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғау» сөзі, «защитный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілсе, заңнамада «қорғау», «қорғаныс» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (комплект – лат. complectus, complere – «толықтыру») «комплект»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жиынтық» сөзі бекітілсе, заңнамада «жиынтық» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «защитный комплект» сөз тіркесі қазақ тіліне «қорғану жиынтығы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Зениттік артиллерия (зенит – араб. samt (semt), zemt-er-ras – сөзбе-сөз «бас үстіндегі жол»; артиллерия – орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») – әуе мақсаттарын (ұшақтарды, тікұшақтарды және басқа да ұшу аппараттарын) жоюға арналған артиллерия түрі. 2. Әзербайжан: zenit artilleriyası 3. Қырғыз: зениттик артиллерия 4. Өзбек: havo hujumiga qarshi artilleriya 5. Түрік: uçaksavar topları 6. Ағылшын: flak 7. Испан: artillería antiaérea 8. Неміс: Flugabwehrartillerie 9. Француз: artillerie antiaérienne 10. Бекітілген нұсқасы: зенит – зенит (2018 жылғы 27 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: зенитная артиллерия – зениттік артиллерия 12. Орыс тіліне араб тілінен енген (зенит – араб. samt (semt), zemt-er-ras – сөзбе-сөз «бас үстіндегі жол») «зенит»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зенит» сөзі бекітілсе, заңнамада «зенит» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (орта ғасыр лат. artilleria – «әскери машина») «артиллерия» сөзі заңнамада «артиллерия» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «зенитная артиллерия» сөз тіркесі қазақ тіліне «зениттік артиллерия» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Зениттік қару (зенит – араб. samt (semt), zemt-er-ras – сөзбе-сөз «бас үстіндегі жол») – лафеттегі мамандандырылған артиллериялық қару, қазіргі заманғы нұсқа ретінде – шеңберлі оқпен және көтеріңкі жері биік бұрышты, бірізді өздігінен жүретін доңғалақ немесе шынжыр табанды шассиде құрастырылған («тас төбеде» атысымен, осыдан «Зенит зеңбірегі» деп аталады), жаудың авиациясымен күресуге арналған қару. 2. Әзербайжан: zenit silahı 3. Қырғыз: зениттик мылтык 4. Өзбек: samolyotga qarshi qurol 5. Түрік: samolyotga qarshi qurol 6. Ағылшын: uçaksavar topu 7. Испан: arma antiaérea 8. Неміс: Flugabwehrkanone 9. Француз: canon anti-aérien 10. Бекітілген нұсқасы: зенит – зенит (2018 жылғы 27 маусым); орудие преступления – қылмыс құралы (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: зенитное орудие – зениттік қару 12. Орыс тіліне араб тілінен енген (зенит – араб. samt (semt), zemt-er-ras – сөзбе-сөз «бас үстіндегі жол») «зенит»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зенит» сөзі бекітілсе, заңнамада «зенит» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «орудие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрал» сөзі бекітілсе, заңнамада «қару» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «зенитное орудие» сөз тіркесі қазақ тіліне «зениттік қару» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Зениттік әскер (зенит – араб. samt (semt), zemt-er-ras – сөзбе-сөз «бас үстіндегі жол») – әуе жауына қарсы күреске, әкімшілік-саяси, өнеркәсіп-экономикалық орталықтардың (аудандардың) ауадан соққы алудан қорғауға, ӘК топтарын, маңызды әскери және басқа да нысандарды жабуға арналған әскер. 2. Әзербайжан: zenit qoşunları 3. Қырғыз: зениттик аскерлер 4. Өзбек: зениттик аскерлер 5. Түрік: uçaksavar birlikleri 6. Ағылшын: anti-aircraft troops 7. Испан: tropas antiaéreas 8. Неміс: Flugabwehrtruppen 9. Француз: troupes anti-aériennes 10. Бекітілген нұсқасы: зенит – зенит (2018 жылғы 27 маусым); войска – әскер (2010 жылғы 23 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: зенитное орудие – зениттік қару; войска – әскер 12. Орыс тіліне араб тілінен енген (зенит – араб. samt (semt), zemt-er-ras – сөзбе-сөз «бас үстіндегі жол») «зенит»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зенит» сөзі бекітілсе, заңнамада «зенит» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «войска» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әскер» сөзі бекітілсе, заңнамада «әскер» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «зенитные войска» сөз тіркесі қазақ тіліне «зениттік әскер» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Ту ұстаушы – Жауынгерлік Туды көтеру құрметті міндеті жүктелген әскери қызметші. Сержанттардан, прапорщиктерден немесе офицерлерден тағайындалады. 2. Әзербайжан: məxrəc 3. Қырғыз: желек устаучу 4. Өзбек: mahkum 5. Түрік: znamenshchikov 6. Ағылшын: denominator 7. Испан: denominador 8. Неміс: Nenner 9. Француз: dénominateur 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: знаменщик – ту ұстаушы 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «знаменщик» сөзі қазақ тіліне «ту ұстаушы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Соғыс қимылдары аймағы (зона – грек. zone – «белдеу») – алдын ала немесе жауынгерлік іс-қимылдар барысында қорғанушы әскердің шабуылдаушы жауды жою үшін қарудың барлық түрлерінен жаппай көп қабатты атысты дайындайтын және жүргізетін жергілікті жердің жолағы (учаскесі). 2. Әзербайжан: müharibə zonası 3. Қырғыз: согуш зонасы 4. Өзбек: urush zonasi 5. Түрік: savaş bölgesi 6. Ағылшын: war zone 7. Испан: zona de guerra 8. Неміс: Kriegsgebiet 9. Француз: zone de guerre 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); задача – есеп (2013); мастер настраиваемых задач – бапталатын тапсырмалар шебері (2015 жылғы 6 қазан); задача – міндет (2019 жылғы 5 сәуір); задача спортсмена – спортшы міндеті (2019 жылғы 6 желтоқсан) действие тактическое – тактикалық әрекет (2019 жылғы 6 желтоқсан); действие ударов – соққы әсерi (2019 жылғы 6 желтоқсан); следственное действие – тергеу амалдары (2018 жылғы 5 қазан); прекращение действия договора – шарттың қолданылуын тоқтату (2013); Военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981) пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: зона – аймақ; боевые действия – соғыс қимылдары; авиационное прикрытие – авиациялық қалқалау, прикрытие уничтожителями – жойғыштармен қалқалау, боевое прикрытие – ұрыстық бүркемелеу 12. Орыс тіліне грек тілінен енген (зона – грек. zone – «белдеу») «зона»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аймақ» сөзі бекітілсе, заңнамада «аймақ» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «действие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «әрекет», «әсер», «амал», «қимыл», «іс-ірекет», «қолданылу» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «әрекет», «әсер», «амал», «қимыл», «іс-ірекет», «іс-қимыл» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне «зона боевых действий» сөз тіркесі қазақ тіліне «соғыс қимылдары аймағы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қорғаныс аймағы (зона – грек. zone – «белдеу») – әскери құрамалар мен бірлестіктердің қорғаныс ұрысындағы және операциялардағы орналасу және іс-қимыл жолағы. 2. Әзербайжан: müdafiə zonası 3. Қырғыз: коргонуу зонасы 4. Өзбек: mudofaa zonasi 5. Түрік: mudofaa zonasi 6. Ағылшын: defense zone 7. Испан: zona de defensa 8. Неміс: Verteidigungszone 9. Француз: zone de défense 10. Бекітілген нұсқасы: зона – аймақ; мнимая оборона – жалған қорғаныс (2016 жылғы 7 желтоқсан); пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: зона – аймақ; аудан; оборона – қорғаныс 12. Орыс тіліне грек тілінен енген (зона – грек. zone – «белдеу») «зона»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аймақ» сөзі бекітілсе, заңнамада «аймақ» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «оборона» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «зона обороны» сөз тіркесі қазақ тіліне «қорғаныс аймағы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Оқ ату аймағы (зона – грек. zone – «белдеу») – 1) атыстың қажетті дәлдігі қамтамасыз етілетін зениттік зеңбіректің айналасындағы кеңістік, ал снаряд және оның элементтері әуе мақсатын зақымдау мүмкіндігін сақтайды; 2) әуе мақсаты ұшуының барлық ықтимал бағыттары үшін зақымдау аймақтарының жиынтығын білдіретін зениттік зымыран кешенінің айналасындағы кеңістік. 2. Әзербайжан: atəş zonası 3. Қырғыз: аткан зона 4. Өзбек: otish zonasi 5. Түрік: atış bölgesi 6. Ағылшын: firing zone 7. Испан: zona de tiro 8. Неміс: Schusszone 9. Француз: zone de tir 10. Бекітілген нұсқасы: пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: зона – аймақ; обстрел – оқ ату 12. Орыс тіліне грек тілінен енген (зона – грек. zone – «белдеу») «зона»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аймақ» сөзі бекітілсе, заңнамада «аймақ» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «обстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада «оқ ату» сөз тіркесімен аудыралған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «зона обстрела» сөз тіркесі қазақ тіліне «оқу ату аймағы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Атыс аймағы (зона – грек. zone – «белдеу») – 1) жауынгерлік тәртіпке келтірілген зениттік-зымыран бөлімшесінің (бөлім, құрама, топ), әуе мақсаттарын зақымдай алатын кеңістік аумағы; 2) зениттік артиллерияны топтастыру әуе мақсатына оқ атуы мүмкін кеңістік аймағы. 2. Әзербайжан: yanğın zonası 3. Қырғыз: өрт зонасы 4. Өзбек: yong`in zonasi 5. Түрік: ateş bölgesi 6. Ағылшын: fire zone 7. Испан: zona de fuego 8. Неміс: Feuerzone 9. Француз: zone d`incendie 10. Бекітілген нұсқасы: пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан); анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: зона – аймақ; огонь – атыс 12. Орыс тіліне грек тілінен енген (зона – грек. zone – «белдеу») «зона»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аймақ» сөзі бекітілсе, заңнамада «аймақ» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар «расстреливать» сөзі қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «зона огня» сөз тіркесі қазақ тіліне «атыс аймағы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Барлау аймағы (зона – грек. zone – «белдеу») – бірлестіктердің, жалпы әскери және барлау құрамаларының, бөлімдер мен бөлімшелердің күштері мен құралдарының барлау жүргізетін жерінің шектеулі учаскесі. 2. Әзербайжан: kəşfiyyat zonası 3. Қырғыз: чалгындоо зонасы 4. Өзбек: razvedka zonasi 5. Түрік: istihbarat bölgesi 6. Ағылшын: intelligence zone 7. Испан: zona de inteligencia 8. Неміс: Geheimdienstzone 9. Француз: zone de renseignement 10. Бекітілген нұсқасы: пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан); разведка – барлау 11. Заңнамадағы қолданысы: зона – аймақ; разведка – барлау 12. Орыс тіліне грек тілінен енген (зона – грек. zone – «белдеу») «зона»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аймақ» сөзі бекітілсе, заңнамада «аймақ» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «разведка»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «барлау» сөзі бекітілсе, заңнамада «барлау» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «зона разведки» сөз тіркесі қазақ тіліне «барлау аймағы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Орналасу аймағы (зона – грек. zone – «белдеу») – қорғаныс және қауіпсіздік объектілерін орналастыру үшін пайдаланылатын жер учаскелері қосылатын елді мекендегі аумақтық аймақ. 2. Әзербайжан: yaşayış sahəsi 3. Қырғыз: турак жай аянты 4. Өзбек: turar joy maydoni 5. Түрік: konaklama alanı 6. Ағылшын: area of accommodation 7. Испан: área de alojamiento 8. Неміс: Bereich der Unterkunft 9. Француз: zone d`hébergement 10. Бекітілген нұсқасы: пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан); акции размещенные – орналастырылған акциялар (2017 жылғы 10 қараша); 11. Заңнамадағы қолданысы: зона – аймақ; размещения – орналасу 12. Орыс тіліне грек тілінен енген (зона – грек. zone – «белдеу») «зона»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аймақ» сөзі бекітілсе, заңнамада «аймақ» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «размещение»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «орналасу» сөзі бекітілсе, заңнамада «орналасу» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «зона размещения» сөз тіркесі қазақ тіліне «орналасу аймағы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Опасыз – опасыздық жасаған әскери қызметші, сатқын. 2. Әзербайжан: xain 3. Қырғыз: чыккынчы 4. Өзбек: xoin 5. Түрік: hain 6. Ағылшын: traitor 7. Испан: traidor 8. Неміс: Verräter 9. Француз: traître 10. Бекітілген нұсқасы: измена – опасыздық (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: изменник – сатқын 12. Орыс тіліндегі «измена»сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «опасыздық» сөзі бекітілсе, заңнамада «изменник» сөзі «сатқын» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін негізге ала отырып, орыс тіліндегі «изменник» сөзі қазақ тіліне «опасыз» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Казарма (итал. сaserma – әскерге арналған ғимарат) – әскери құрылымдардың жеке құрамын ұзақ мерзімге орналастыруға арналған ғимарат. 2. Әзербайжан: kazarma 3. Қырғыз: казарма 4. Өзбек: kazarma 5. Түрік: kışla 6. Ағылшын: barracks 7. Испан: cuartel 8. Неміс: Kaserne 9. Француз: caserne 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: казарма – казарма 12. Орыс тіліне италян тілінен енген (итал. сaserma – әскерге арналған ғимарат) «казарма» сөзі заңнамада «казарма» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, «казарма» сөзі қазақ тіліне «казарма» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Казармалық жағдай (итал. сaserma – «әскерге арналған ғимарат») – соғыс уақытында, мобилизация, қауіпті кезде міндетті түрде үйден тыс жерде тұрақты түрде болу – әскери бөлімде, зауытта, кәсіпорында немесе мекемеде. 2. Әзербайжан: kazarma mövqeyi 3. Қырғыз: казарманын абалы 4. Өзбек: kazarma holati 5. Түрік: kışla konumu 6. Ағылшын: barracks position 7. Испан: posición de cuartel 8. Неміс: Kasernenposition 9. Француз: position de la caserne 10. Бекітілген нұсқасы: положение – жағдай; қалып; ереже 11. Заңнамадағы қолданысы: казарменное положение – казармалық жағдай; 12. Орыс тіліне италян тілінен енген (казарма – итал. сaserma – әскерге арналған ғимарат) «казарма» сөзі заңнамада «казарма» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «положение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «қалып», «ереже» сөздері бекітілген, заңнамада «жағдай», «қалып», «ереже» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «казарменное положение» сөз тіркесі қазақ тіліне «казармалық жағдай» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қарудың оқталатын бөлігі – бекітпе орналасқан қару оқпанының артқы бөлігі. 2. Әзербайжан: tıxac 3. Қырғыз: куралдын аткарылган бөлүгү 4. Өзбек: qurollarning davlat qismi 5. Түрік: silahın kuyruk 6. Ағылшын: breech of the weapon 7. Испан: nalgas 8. Неміс: Verschluss 9. Француз: culasse 10. Бекітілген нұсқасы: часть – бөлім, бөлік; оружие – қару (1971-1981); ядерное оружие – ядролық қару (2018 жылғы 30 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: оружие – қару; часть – бөлік 12. Орыс тіліндегі «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», «бөлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім», «бөлік» сөздерімен аударылған. Орыс тіліндегі «оружие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қару» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қару» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «казенная часть оружия» сөз тіркесі қазақ тіліне «қарудың оқталатын бөлiгi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Жарымжан – дененің қандай да бір бөлігін немесе оны иелену қабілетін жоғалтқан адам, мүгедек. 2. Әзербайжан: şikəst 3. Қырғыз: баспаган 4. Өзбек: nogiron 5. Түрік: sakat 6. Ағылшын: cripple 7. Испан: lisiado 8. Неміс: Krüppel 9. Француз: estropier 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: - 12. Орыс тіліндегі «калека» сөзі қазақ тіліне «жарымжан» сөзімен аударылуы тиіс деп санаймыз.

Дефинициясы1. Камуфляж (фр. camouflage – «бүркеу») – 1. бүркемеленетін затқа заттың объектісін бұрмалайтын және сол қарсыласқа бүркемеленетін заттарды тануды қиындататын түрлі-түсті дақтарды, сызықтарды, жолақтарды түсіруден тұратын әскери бүркемелеу тәсілі. 2. Осындай бүркемелік матадан жасалған киім. 2. Әзербайжан: kamuflyaj 3. Қырғыз: камуфляж 4. Өзбек: kamuflyaj 5. Түрік: kamuflaj 6. Ағылшын: camouflage 7. Испан: camuflaje 8. Неміс: Tarnung 9. Француз: camouflage 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: камуфляж – камуфляж 12. Заңнамадағы қолдынысын негізге ала отырып, орыс тіліне француз (фр. camouflage – «бүркеу») енген «камуфляж» сөзі қазақ тілінде «камуфляж» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Оқпан арнасы (канал – лат. canalia – «құбыр») – атыс кезінде снаряд (оқ) қозғалатын артиллериялық қарудың тұлғасындағы немесе қол қаруының оқпанындағы ішкі қуыс. 2. Әзербайжан: barel qazdı 3. Қырғыз: ствол каналы 4. Өзбек: barrel burg`ilashdi 5. Түрік: namlu deliği 6. Ағылшын: barrel bore 7. Испан: barrel bore 8. Неміс: Laufbohrung 9. Француз: alésage du canon 10. Бекітілген нұсқасы: канал – арна; ствол – діңгек (1995); ствол – оқпан (1999 жылғы 9 наурыз); ствол – дің (1998 жылғы 24 маусым); загрузка стволов – ұңғы жүктеу (2004 жылғы 31 наурыз) 11. Заңнамадағы қолданысы: канал ствола – ұңғы оқпаны 12. Орыс тіліндегі «ствол» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «діңгек», «оқпан», «дің», «ұңғы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқпан», «ұңғы» сөздерімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген (канал – лат. canalia – «құбыр») «канал» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «арна» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «канал», «арна» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «канал ствола» сөз тіркесі қазақ тіліне «оқпан арнасы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Кісен (кандалы – араб. кайдани «бұғау», «тұсау») – қамаудағыларға тағылатын темір шынжырлар; қашудың алдын алған немесе жазасын күшейткен. 2. Әзербайжан: qandallar 3. Қырғыз: кандала 4. Өзбек: kishanlar 5. Түрік: pranga 6. Ағылшын: shackles 7. Испан: grilletes 8. Неміс: Fesseln 9. Француз: manilles 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: кандалы – қандала; кісен 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне араб тілінен енген (кандалы – араб. кайдани «бұғау», «тұсау») «кандалы» сөзі қазақ тіліне «кісен» сөзімен аударылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Канонада (франц. canonnade – «зеңбірек») – ұзақ уақыт бойы белгілі бір жиілікте қатты гүріл және шумен бірге жүретін көптеген артиллериялық қарулардан атыс жүргізілетін әскери іс-шара. 2. Әзербайжан: top atəşi 3. Қырғыз: канонада 4. Өзбек: to`p otish 5. Түрік: bombardıman etmek 6. Ағылшын: cannonade 7. Испан: cañonazo 8. Неміс: Kanonade 9. Француз: canonnade 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: - 12.Орыс тіліне француз тілінен енген (франц. canonnade – «зеңбірек») «канонада» сөзі қазақ тілінде «канонада» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Канонер қайығы (нем. Kanonenboot – «зеңбірек») – теңіз жағалауындағы аудандарда, көлдерде және өзендерде жауынгерлік іс-қимылдар жүргізу үшін қуатты артиллериялық қару-жарақпен қамтамасыз етілген жауынгерлік кеме. 2. Әзербайжан: silah gəmisi 3. Қырғыз: канонер кайык 4. Өзбек: qurolli qayiq 5. Түрік: gambot 6. Ағылшын: gunboat 7. Испан: cañonera 8. Неміс: Kanonenboot 9. Француз: canonnière 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: лодка – қайық 12. Орыс тіліндегі «лодка» сөзі қазақ тіліне «қайық» сөзімен аударылады. Бірінші сыңары орыс тіліне неміс тілінен енген (нем. Kanonenboot – «зеңбірек») «канонер» сөзінен тұратын «канонерская лодка» сөз тіркесі қазақ тіліне «канонер қайығы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Капитан (капитан – лат. caput – «бас») – 1. Аға лейтенант атағынан кейінгі офицерлік атақ немесе шен; сондай-ақ осындай атағы немесе шені бар адам. 2. Кеме командирі. 3. Спорт командасының басшысы. 2. Әзербайжан: kapitan 3. Қырғыз: капитан 4. Өзбек: kapitan 5. Түрік: kaptan 6. Ағылшын: captain 7. Испан: capitán 8. Неміс: Kapitän 9. Француз: capitaine 10. Бекітілген нұсқасы: капитан корабля – кеме капитаны (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: капитан – капитан 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген (капитан – лат. caput – «бас») «капитан» сөзі қазақ тілінде «капитан» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Тұтандырғыш капсюль (капсюль – франц. capsule, capsa – «қорапша»; детонатор – лат. detonoн – «тарс ету»; «тұтану», «тарап кету») – негізгі зарядтың тұтануы үшін тікелей қызмет ететін тұтандырғыш элементі. 2. Әзербайжан: detonator kapsulu 3. Қырғыз: детонатор капсюли 4. Өзбек: detonator kapsulasi 5. Түрік: kapsül kapsülü 6. Ағылшын: detonator capsule 7. Испан: cápsula de detonador 8. Неміс: Zünderkapsel 9. Француз: capsule de détonateur 10. Бекітілген нұсқасы: детонатор – тұтатқыш; пілте (2017 жылғы 10 қараша); детонатор – детонатор (2018 жылғы 5 қазан); антидетонатор – антидетонатор (2018 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: капсюль-детонатор – капсюль-детонатор 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (капсюль – франц. capsule, capsa – «қорапша») «капсюль» сөзі заңнамада «капсюль» түрінде қолданылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (детонатор – лат. detonoн – «тарс ету»; «тұтану», «тарап кету») «детонатор» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тұтатқыш», «білте», «детонатор» сөздері бекітілсе, заңнамада «капсюль-детонатор» сөзі «капсюль-детонатор» түрінде қолданылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тілінегі «капсюль-детонатор» сөзі қазақ тілінде «капсюль-детонатор» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Патрон капсюлі (капсюль – франц. capsule, capsa – «қорапша»; патрон – лат. patronus < лат. pater «әке») – оқтың немесе снарядтың бір бөлігі, ол соққыдан тұтанатын және негізгі зарядты жаратын затпен толтырылған металл қалпақша болып табылады. 2. Әзербайжан: patron kapsulu 3. Қырғыз: патрон капсюли 4. Өзбек: kartridj kapsulasi 5. Түрік: kartuş kapsülü 6. Ағылшын: cartridge capsule 7. Испан: cápsula de cartucho 8. Неміс: Patronenkapsel 9. Француз: capsule cartouche 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: капсюль-детонатор – капсюль-детонатор; патрон – патрон 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (капсюль – франц. capsule, capsa – «қорапша») «капсюль» сөзі заңнамада «капсюль» түрінде қолданылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (патрон – лат. patronus < лат. pater «әке») «патрон» сөзінің заңнамада «патрон» түрінде қолданылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тілінегі «капсюль патрона» сөзі қазақ тілінде «патрон капсюлі» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Карабин (араб. караб – «қару») – жеңіл салмақты атыс қаруы; көптеген мемлекеттерде бар. 2. Әзербайжан: karbin 3. Қырғыз: карабин 4. Өзбек: karbin 5. Түрік: karabina 6. Ағылшын: carbine 7. Испан: carabina 8. Неміс: Karabiner 9. Француз: carabine 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: карабин – карабин 12. Орыс тіліне араб тілінен енген (араб. караб – «қару») «карабин» сөзі қазақ тілінде «карабин» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Қарауыл (түркі – кaraul/karaɣul – «күзет») – 1. Жауынгерлік туларды, әскери және мемлекеттік нысандарды күзету мен қорғау жөніндегі жауынгерлік міндеттерді орындау үшін, сондай-ақ, гауптвахтада және тәртіптік әскери бөлімде ұсталатын әскери қызметшілерді күзету үшін тағайындалған қарулы бөлімше. 2. Осы күзеттің жағдайы, міндеттері. 3. Осы күзет орналасатын орын. 2. Әзербайжан: gözətçi 3. Қырғыз: сакчы 4. Өзбек: qorovul 5. Түрік: bekçi 6. Ағылшын: guard 7. Испан: guardia 8. Неміс: Wache 9. Француз: garde 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: караул – қарауыл 12. Орыс тіліне түркі тілінен енген (түркі – кaraul/karaɣul – «күзет») «караул» сөзі заңнамада «қарауыл» түрінде қолданылған.

Дефинициясы1. Далалық қарауыл (түркі – кaraul/karaɣul – «күзет») – жер үсті жауын дер кезінде анықтау, оның күзетілетін әскерді жер үсті барлауына жол бермеу, рұқсаттаманы білмейтін жекелеген адамдар мен топтарды сақтау желісі арқылы өтуді болдырмау мақсатында күзет заставасынан қойылған бөлімше. 2. Әзербайжан: sahə gözətçisi 3. Қырғыз: талаа сакчысы 4. Өзбек: dala qo`riqchisi 5. Түрік: saha muhafızı 6. Ағылшын: field guard 7. Испан: guardia de campo 8. Неміс: Feldwächter 9. Француз: garde sur le terrain 10. Бекітілген нұсқасы: полевая криминалистика – жорықтық криминалистика (2016 жылғы 7 желтоқсан); телефон полевой – далалық телефон (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: караул – қарауыл; полевой – далалық 12. Орыс тіліне түркі тілінен енген (түркі – кaraul/karaɣul – «күзет») «караул» сөзі заңнамада «қарауыл» түрінде қолданылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «полевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «далалық», «жорықтық» сөздері бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «караул полевой» сөз тіркесі қазақ тіліне «далалық қарауыл» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қарауыл қызметі (түркі – кaraul/karaɣul – «күзет») – әскери және мемлекеттік объектілерді, сондай-ақ гауптвахтада және тәртіптік бөлімде ұсталатын адамдарды күзету мен қорғау үшін ұйымдастырылатын әскери қызмет түрі. 2. Әзербайжан: mühafizə xidməti 3. Қырғыз: күзөт кызматы 4. Өзбек: qorovullik xizmati 5. Түрік: güvenlik hizmeti 6. Ағылшын: guard service 7. Испан: servicio de guardia 8. Неміс: Wachdienst 9. Француз: service de garde 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: караульная служба – қарауыл қызметі 12. Орыс тіліне түркі тілінен енген (түркі – кaraul/karaɣul – «күзет») «караул» сөзі заңнамада «қарауыл» түрінде қолданылған. Орыс тіліндегі «служба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «караульная служба» сөз тіркесі қазақ тіліне «қарауыл қызметі» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Картограмма (карта – лат. charta – «қағаз»; грамма – грек. gramma – «жазба», «жазу таңбасы») – аумақтық бірліктегі көрсеткіштің қарқындылық дәрежесіне сәйкес аумақтық бірліктердің картасында жазылған шегінде қандай да бір сандық көрсеткіштің орташа қарқындылығын бейнелеу тәсілі. 2. Әзербайжан: kartoqram 3. Қырғыз: картограмма 4. Өзбек: kartogramma 5. Түрік: veren harita 6. Ағылшын: veren harita 7. Испан: cartograma 8. Неміс: Kartogramm 9. Француз: cartogramme 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: картограмма – картограмма 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын және грек тілдерінен енген (карта – лат. charta – «қағаз»; грамма – грек. gramma – «жазба», «жазу таңбасы») «картограмма» сөзі қазақ тілінде «картограмма» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Каска (исп. casso «дулыға») – әскер, өрт күзетіжәне түрлі әскерилендірілген ұйымдарда басты қорғау үшін қолданылатын, әдетте, металл ұштары немесе төбесі бар былғары немесе металл бас киім. 2. Әзербайжан: sərt şapka 3. Қырғыз: катуу шляпа 4. Өзбек: qattiq shlyapa 5. Түрік: kask 6. Ағылшын: helmet 7. Испан: sombrero duro 8. Неміс: Schutzhelm 9. Француз: chapeau dur 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: каска – каска 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне испан тілінен енген (исп. casso «дулыға») «каска» сөзі қазақ тілінде «каска» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Қорғану каскады (каскад – лат. cadere – «құлау») – қорғаныс құрылғысының желілік және сызықты емес элементтерден тұратын, жоғары қуат деңгейі режімінде АЖЖ қуаттылығын шектеу қабілетін сақтайтын АЖЖ бөлігі. 2. Әзербайжан: qorunma kaskadı 3. Қырғыз: коргоо каскады 4. Өзбек: himoya kaskadi 5. Түрік: koruma sınıfı 6. Ағылшын: cascade of protection 7. Испан: cascada de proteccion 8. Неміс: Kaskade des Schutzes 9. Француз: cascade de protection 10. Бекітілген нұсқасы: защита – қорғау (2016 жылғы 7 желтоқсан); дуга защитная – қорғаныш доға (2015 жылғы 6 қазан); защитная функция права – құқықтың қорғау функциясы (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: каскад водохранилищ – су қоймалар құламасы 12. Орыс тіліндегі «защита» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғау» сөзі, «защитный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілсе, заңнамада «қорғау», «қорғаныс» сөздерімен аударылады. Орыс тіліне латын тілінен енген (каскад – лат. cadere – «құлау») «каскад» сөзі қазақ тілінде «каскад» түрінде қолданылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «каскад защиты» сөз тіркесі қазақ тіліне «қорғану каскады» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Оқпан сынасы – 1. Архаикалық конструкциялардың артиллериялық құралдарының оқпанына зарядтау камерасын қысатын ағаш тік бұрышты қырлы бөрене. 2. Қайтарымды азайтуға арналған құрылғы. 2. Әзербайжан: barel paz 3. Қырғыз: ствол шынасы 4. Өзбек: barrel xanjar 5. Түрік: namlu takozu 6. Ағылшын: barrel wedge 7. Испан: cuña de barril 8. Неміс: Fasskeil 9. Француз: coin baril 10. Бекітілген нұсқасы: ствол – діңгек (1995); ствол – оқпан (1999 жылғы 9 наурыз); ствол – дің (1998 жылғы 24 маусым); загрузка стволов – ұңғы жүктеу (2004 жылғы 31 наурыз); клин – сына (2016 жылғы 28 маусым) клин – сына (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: канал ствола – ұңғы оқпаны; клин – сына 12. Орыс тіліндегі «ствол» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «діңгек», «оқпан», «дің», «ұңғы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқпан», «ұңғы» сөздерімен аударылған. Орыс тіліндегі «клин» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сына» сөзі бекітілсе, заңнамада «сына» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «клин ствола» сөз тіркесі қазақ тіліне «оқпан сынасы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Жүзі бар қару – жүз (жүздері) түріндегі жауынгерлік бөлігі бар, сабымен берік және қозғалмайтындай біріктірілген суық қару. 2. Әзербайжан: bıçaq silahı 3. Қырғыз: шына курал-жарак 4. Өзбек: pichoq quroli 5. Түрік: bıçak silahı 6. Ағылшын: blade weapon 7. Испан: arma de cuchilla 8. Неміс: Klingenwaffe 9. Француз: arme à lame 10. Бекітілген нұсқасы: ядерное оружие – ядролық қару (2018 жылғы 30 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: клинковое оружие – жүзі бар қару 12. Орыс тіліндегі «оружие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қару» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қару» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «клинковое оружие» сөз тіркесі қазақ тіліне «жүзі бар қару» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Сыналы бекітпе – бекітпенің оқпан осіне перпендикуляр үдемелі қозғалысы (тік немесе көлденең) арқылы оқпан арнасының ашылуын және жабылуын қамтамасыз ететін атыс қаруының механизмі. 2. Әзербайжан: paz bağlamaq 3. Қырғыз: шына жапкыч 4. Өзбек: xanjar deklanşörü 5. Түрік: kama deklanşörü 6. Ағылшын: wedge shutter 7. Испан: obturador de cuña 8. Неміс: Keilverschluss 9. Француз: obturateur de coin 10. Бекітілген нұсқасы: клин – сына (2016 жылғы 28 маусым); затвор – бекітпе (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: клиновый анкер – сыналы анкер; затвор – бекітпе 12. Орыс тіліндегі «клин» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сына» сөзі бекітілсе, заңнамада «сына» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «затвор» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекітпе» сөзі бекітілсе, заңнамада «бекітпе» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «клиновый затвор» сөз тіркесі қазақ тіліне «сыналы бекітпе» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Кокарда (фр. сocardes – «әтештің қауырсыны»)– 1) Әскерилер және шенеуніктердің қалпағы немесе басқа бас киіміндегі металл белгі. 2) Қалпақтардағы ұлттық түстердегі баулардан жасалатын әшекей. 2. Әзербайжан: xoruz 3. Қырғыз: кокарда 4. Өзбек: xo`roz 5. Түрік: rozet 6. Ағылшын: cockade 7. Испан: escarapela 8. Неміс: Kokarde 9. Француз: cocarde 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: кокарда – кокарда 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне француз тілінен енген (фр. сocardes – «әтештің қауырсыны») «кокарда» сөзі қазақ тілінде «кокарда» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Батальон командирі (командир – франц. commandeur – командор; батальон – француз. bataіllоn – әскери бөлімше) – әскер мен қарулы күштер құрамасына қолбасшылыққа тағайындалған әскери қызметшінің лауазымы. 2. Әзербайжан: batalyon komandiri 3. Қырғыз: батальондун командири 4. Өзбек: batalyon komandiri 5. Түрік: tabur komutanı 6. Ағылшын: battalion commander 7. Испан: comandante del batallón 8. Неміс: Bataillonskommandeur 9. Француз: commandant de bataillon 10. Бекітілген нұсқасы: командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир батальона – батальон командирi 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне француз тілінен енген (bataіllоn – әскери бөлімше) «батальон» сөзі заңнамада қазақ тіліне «батальон» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир батальона» сөз тіркесі қазақ тіліне «батальон командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Батарея командирі (командир – франц. commandeur – командор; батарея –фр. batterie, battre – «ұру») – артиллериялық дайындықты орындауға және батареяның атыс толқынын құруға жауап беретін әскери қызметшінің лауазымы. 2. Әзербайжан: batareya komandiri 3. Қырғыз: батарея командири 4. Өзбек: batareya qo`mondoni 5. Түрік: akü komutanı 6. Ағылшын: battery commander 7. Испан: comandante de la batería 8. Неміс: Batteriekommandant 9. Француз: commandant de batterie 10. Бекітілген нұсқасы: батарея – батарея (2018 жылғы 27 маусым); командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир батареи – батарея командирi 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне француз тілінен енген (батарея – фр. batterie, battre – «ұру»)«батарея» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «батарея» сөзі бекітілген, заңнамада «батарея» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир батареи» сөз тіркесі қазақ тіліне «батарея командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Взвод командирі (командир – франц. commandeur – командор) – кіші офицерлік құрамның лауазымды адамы (сондай-ақ оның лауазымы). 2. Әзербайжан: взвод командири 3. Қырғыз: взвод командири 4. Өзбек: vzvod komandiri 5. Түрік: müfreze komutanı 6. Ағылшын: platoon commander 7. Испан: comandante de pelotón 8. Неміс: Zugführer 9. Француз: commandant de section 10. Бекітілген нұсқасы: командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир взвода – взвод командирi 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «взвод» сөзі қазақ тіліне заңнамада «взвод» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир взвода» сөз тіркесі қазақ тіліне «взвод командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Дивизия командирі (командир – франц. commandeur – командор; дивизия – лат. divisio – «бөлу», «бөліну») – жоғары командалық құрам тұлғаларының дербес әскери атағы. 2. Әзербайжан: командир дивизий 3. Қырғыз: дивизиянын командири 4. Өзбек: diviziya qo`mondoni 5. Түрік: bölüm komutanı 6. Ағылшын: division commander 7. Испан: comandante de división 8. Неміс: Divisionskommandeur 9. Француз: commandant de division 10. Бекітілген нұсқасы: командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир дивизий – дивизия командирi 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (дивизия – лат. divisio – «бөлу», «бөліну»)«дивизия» сөзі заңнамада «дивизия» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир дивизий» сөз тіркесі қазақ тіліне «дивизия командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Корпус командирі (командир – франц. commandeur – командор; корпус – лат. corpus – «дене») – жоғары командалық құрамның әскери атағы. 2. Әзербайжан: korpus komandiri 3. Қырғыз: корпустун командири 4. Өзбек: korpus komandiri 5. Түрік: kolordu komutanı 6. Ағылшын: corps commander 7. Испан: comandante del cuerpo 8. Неміс: Korpsführer 9. Француз: commandant de corps 10. Бекітілген нұсқасы: командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир – командир; корпус – корпус 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (корпус – лат. corpus – «дене»)«корпус» сөзі заңнамада «корпус» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир корпуса» сөз тіркесі қазақ тіліне «корпус командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Бөлімше командирі (командир – франц. commandeur – командор) – әскерлердің тегіне байланысты бестен сегіз адамға дейін қамтуы мүмкін, әлемнің көптеген мемлекеттеріқарулы күштерінің (ҚК) тұрақты құралымының командирі. 2. Әзербайжан: heyət rəhbəri 3. Қырғыз: бөлимчөнун командири 4. Өзбек: otryad rahbari 5. Түрік: takım lideri 6. Ағылшын: part-commander 7. Испан: jefe de escuadrón 8. Неміс: Gruppenführer 9. Француз: chef d`équipe 10. Бекітілген нұсқасы: подразделение, отделение – бөлініс (әск.), бөлімше, бөлім (2008 жылғы 22 сәуір); БҰҰ Женевадағы бөлімшесі – Отделение ООН в Женеве (2013); бөлімше – отделение (1998); командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир – командир; отделение – бөлімше 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «отделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше», «бөлім», «бөлініс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлімше», «бөлім» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «подразделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше», «бөлініс», «бөлім» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлімше», «бөлініс» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», «бөлік», «бөлшек» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім», «бөлік», «тарау», «бөлшек» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдел» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир отделения» сөз тіркесі қазақ тіліне «бөлімше командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Полк командирі (командир – франц. commandeur – командор) – әлемнің көптеген мемлекеттерінің қарулы күштеріндегі атақ пен лауазым. 2. Әзербайжан: alay komandiri 3. Қырғыз: полктун командири 4. Өзбек: polk komandiri 5. Түрік: alay komutanı 6. Ағылшын: regiment commander 7. Испан: comandante del regimiento 8. Неміс: Regimentskommandeur 9. Француз: commandant de régiment 10. Бекітілген нұсқасы: стремянный полк – атты әскер полкі (1971-1981); командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир полка – полк командирi 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «полк» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «полк» сөзі бекітілген, заңнамада «полк» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир полка» сөз тіркесі қазақ тіліне «полк командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Рота командирі (командир – франц. commandeur – командор; рота – нем. Rotte «тобыр», «жасақ») – көптеген мемлекеттердің қарулы күштерінің (ҚК) Құрлық әскері, әскери-әуе күштері және Әскери-теңіз флотының жағалау бөлімдеріндегі кіші офицерлер құрамының әскери лауазымы. 2. Әзербайжан: şirkət komandiri 3. Қырғыз: ротанын командири 4. Өзбек: kompaniya qo`mondoni 5. Түрік: şirket komutanı 6. Ағылшын: company commander 7. Испан: comandante de la compañía 8. Неміс: Kompaniechef 9. Француз: commandant de compagnie 10. Бекітілген нұсқасы: командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир роты – рота командирi 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне неміс тілінен енген (рота – нем. Rotte «тобыр», «жасақ»)«рота» сөзі заңнамада «рота» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир роты» сөз тіркесі қазақ тіліне «рота командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Эскадрон командирі (командир – франц. commandeur – командор; эскадрон – лат. exquadra – «төрт бұрышты») – жаяу әскердегі ротаға сәйкес келетін полк, бөлімше бөлімі командирінің атағы. 2. Әзербайжан: eskadron komandiri 3. Қырғыз: эскадроннун командири 4. Өзбек: eskadron qo`mondoni 5. Түрік: filo komutanı 6. Ағылшын: squadron commander 7. Испан: comandante de escuadrón 8. Неміс: Geschwaderkommandant 9. Француз: commandant d`escadron 10. Бекітілген нұсқасы: командир воздушного судна – әуе кемесінің командирі (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командир – командир; эскадрон – эскадрон 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (командир – франц. commandeur – командор) «командир» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «командир» сөзі бекітілген, заңнамада «командир» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (эскадрон – лат. exquadra – «төрт бұрышты»)«эскадрон» сөзі заңнамада «эскадрон» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командир эскадрона» сөз тіркесі қазақ тіліне «эскадрон командирi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Қолбасшылық (командование – лат. *commandare, commendare – «кеңес беру», «сеніп тапсыру», «табыс ету») – 1) Әскери құралымдарды (мекемелерді) басқаратын басшы офицерлер құрамының адамдары. Әскери бөлім (құрама) қолбасшылығына командир, оның орынбасарлары, штаб бастығы кіреді; 2) Командалық құрам адамдарының әскерді (күштерді) басқару жөніндегі қызметтерді орындауы. 2. Әзербайжан: əmr 3. Қырғыз: буйрук 4. Өзбек: buyruq 5. Түрік: komuta 6. Ағылшын: command 7. Испан: comando 8. Неміс: Befehl 9. Француз: commande 10. Бекітілген нұсқасы: высшее командование – жоғары қолбасшылық (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: командование – қолбасшылық 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген (командование – лат. *commandare, commendare – «кеңес беру», «сеніп тапсыру», «табыс ету»)«командование» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қолбасшылық» сөзі бекітілгені жөн деп санаймыз.

Дефинициясы1. Армия қолбасшысы (командование – лат. *commandare, commendare – «кеңес беру», «сеніп тапсыру», «табыс ету»; армия – лат. armare – «қаруландыру») – жоғары тұрған басшының (Қорғаныс министрі, Мемлекет басшысы, Жоғарғы Бас қолбасшы) мемлекет әскеріне (күштеріне) қолбасшылық ету (басқару, басшылық) жүктеген мемлекеттің Қарулы күштеріндегі (ҚК) әскери бастық (әскери басшы) (ресми лауазымды адам, неге қолбасшылық ететіні қоса берілетін лауазым), сондай-ақ, осы лауазымға тағайындалған әскери қызметші. 2. Әзербайжан: ordu komandiri 3. Қырғыз: армиянын командири 4. Өзбек: armiya qo`mondoni 5. Түрік: ordu komutanı 6. Ағылшын: army commander 7. Испан: comandante del ejercito 8. Неміс: Armeekommandant 9. Француз: commandant de l`armée 10. Бекітілген нұсқасы: высшее командование – жоғары қолбасшылық (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Командующий внутренними войсками – Iшкi әскерлер қолбасшысы; армия – армия; әскер 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (командование – лат. *commandare, commendare – «кеңес беру», «сеніп тапсыру», «табыс ету») «командование» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қолбасшылық» сөзі бекітілген, заңнамада «қолбасшылық» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (армия – лат. armare – «қаруландыру»)«армия» сөзі заңнамада «армия», «әскер» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командующий армией» сөз тіркесі қазақ тіліне «армия қолбасшысы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Майдан қолбасшысы (командование – лат. *commandare, commendare – «кеңес беру», «сеніп тапсыру», «табыс ету»; фронт – латын frons – «маңдай», «алдыңғы жақ») – қорғаныс және шабуыл операцияларындағы әскердің озық жедел-стратегиялық бірлестіктеріне басшылық ететін жоғары әскери қызметшілер. 2. Әзербайжан: ön komandir 3. Қырғыз: фронттун командири 4. Өзбек: front qo`mondoni 5. Түрік: ön komutan 6. Ағылшын: front commander 7. Испан: comandante de frente 8. Неміс: Frontkommandant 9. Француз: commandant de front 10. Бекітілген нұсқасы: высшее командование – жоғары қолбасшылық (2016 жылғы 7 желтоқсан); фронт – маңдайшеп (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: Командующий внутренними войсками – Iшкi әскерлер қолбасшысы; фронт – маңдайшеп 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (командование – лат. *commandare, commendare – «кеңес беру», «сеніп тапсыру», «табыс ету») «командование» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қолбасшылық» сөзі бекітілген, заңнамада «қолбасшылық» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (фронт – латын frons – «маңдай», «алдыңғы жақ»)«фронт» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «маңдайшеп» сөзі бекітілсе, заңнамада «маңдайшеп» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын және әскери саладағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «командующий фронтом» сөз тіркесі қазақ тіліне «майдан қолбасшысы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Комендант (комендант – лат. commendo – «сеніп тапсыру», «тапсыру») – командалық (басқару) әскери немесе азаматтық лауазым. 2. Әзербайжан: komendant 3. Қырғыз: комендант 4. Өзбек: komendant 5. Түрік: kumandan 6. Ағылшын: commandant 7. Испан: comandante 8. Неміс: Kommandant 9. Француз: commandant 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: комендант – комендант 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген (комендант – лат. commendo – «сеніп тапсыру», «тапсыру») «комендант» сөзі қазақ тілінде «комендант» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Коменданттық қызмет (комендант – лат. commendo – «сеніп тапсыру», «тапсыру») – әскердің уақтылы және жасырын жүріп-тұруын, жинақталуын, өрістетілуін және орналасуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ, олардың орналасқан және іс-қимыл аудандарында жалпы тәртіпті қолдау, қозғалысты бүркемелеу және реттеу шараларының сақталуын бақылау жөніндегі іс-шаралар жүйесі. 2. Әзербайжан: komendant saatı 3. Қырғыз: комендант кызматы 4. Өзбек: komendantlik soati 5. Түрік: komutan`in ofisi 6. Ағылшын: curfew 7. Испан: toque de queda 8. Неміс: Ausgangssperre 9. Француз: couvre-feu 10. Бекітілген нұсқасы: служба – қызмет; аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); служба – қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан); гражданская служба – азаматтық қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: введение комендантского часа – коменданттық сағат енгізу; служба – қызмет 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (командование – лат. *commandare, commendare – «кеңес беру», «сеніп тапсыру», «табыс ету») «командование» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қолбасшылық» сөзі бекітілген, заңнамада «қолбасшылық» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «служба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын және әскери саладағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «комендантская служба» сөз тіркесі қазақ тіліне «коменданттық қызмет» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Коменданттық басқарма (комендант – лат. commendo – «сеніп тапсыру», «тапсыру») – ерекше қалалық коменданттары бар қалаларда құрылатын орган. 2. Әзербайжан: komendant rəhbərliyi 3. Қырғыз: коменданттык башкаруу 4. Өзбек: komendantlik boshqarish 5. Түрік: sokağa çıkma yasağı yönetimi 6. Ағылшын: curfew management 7. Испан: toque de queda 8. Неміс: Ausgangssperre Management 9. Француз: gestion du couvre-feu 10. Бекітілген нұсқасы: управление – басқарма; басқару (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: введение комендантского часа – коменданттық сағат енгізу; управление – басқарма; басқару 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (командование – лат. *commandare, commendare – «кеңес беру», «сеніп тапсыру», «табыс ету») «командование» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қолбасшылық» сөзі бекітілген, заңнамада «қолбасшылық» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «управление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «басқарма», «басқару» сөздері бекітілсе, заңнамада «басқарма», «басқару» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын және әскери саладағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «комендантское управление» сөз тіркесі қазақ тіліне «коменданттық басқарма» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Қарсы сақтандырғыш (контр – лат. contra – «қарсы») – қару-жарақтың кездейсоқ атуынболдырмайтын атыс қаруының құрылғысы. 2. Әзербайжан: əks sigorta 3. Қырғыз: каршы жаргыч 4. Өзбек: qarshi sug`urta 5. Түрік: karşı sigorta 6. Ағылшын: counter fuse 7. Испан: contrafusible 8. Неміс: Zählersicherung 9. Француз: contre-fusible 10. Бекітілген нұсқасы: затвор предохранительный – сақтандыру бекітпесі (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: предохранительные устройства – сақтандырғыш құрылғылар 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне латын тілінен енген (контр – лат. contra – «қарсы») сөзден тұратын «контрпредохранитель» сөзі қазақ тіліне «қарсы сақтандырғыш» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Қарсы барлау (лат. contra – «қарсы») – шетелдік шпионаж бен үгіттеуге қарсы әрекет ететін және жаудың тылында барлау жұмыстарын жүргізетін мекеме. 2. Әзербайжан: əksinqilabi 3. Қырғыз: каршы чалгындоо 4. Өзбек: qarshi kurash 5. Түрік: karşı casusluk 6. Ағылшын: counterintelligence 7. Испан: contrainteligencia 8. Неміс: Spionageabwehr 9. Француз: contre-espionnage 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: контрразведка – қарсы барлау 12. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне бірінші сыңары көне латын тілінен енген (контр – лат. contra – «қарсы») сөзден тұратын «контрразведка» сөзі қазақ тіліне «қарсы барлау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Крейсер (нидерл. kruiser kruisen – «жүріп-тұру», «белгілі бір бағыт бойынша жүзу») – теңіз ұрысын жүргізу, жаудың теңіз коммуникацияларын бұзуға және т.б. арналған жауынгерлік су үсті кемесі. 2. Әзербайжан: kreyser 3. Қырғыз: крейсер 4. Өзбек: kreyser 5. Түрік: kruvazör 6. Ағылшын: cruiser 7. Испан: crucero 8. Неміс: Kreuzer 9. Француз: croiseur 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: крейсер – крейсер 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне нидерланд тілінен енген (нидерл. kruiser kruisen – «жүріп-тұру», «белгілі бір бағыт бойынша жүзу») «крейсер» сөзі қазақ тілінде «крейсер» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Айнала қорғаныс – кез келген бағытта қарсыластың шабуылдарын көрсету және қарсыластың тірек пункттер мен аудандарды қоршау қауіп-қатері жағдайында ұзақ уақыт ұстап тұру мақсатында құрылған қорғаныс. 2. Әзербайжан: hərtərəfli müdafiə 3. Қырғыз: ар тараптан коргонуу 4. Өзбек: har tomonlama mudofaa 5. Түрік: çok yönlü savunma 6. Ағылшын: all-round defense 7. Испан: defensa integral 8. Неміс: Allround-Verteidigung 9. Француз: défense tous azimuts 10. Бекітілген нұсқасы: мнимая оборона – жалған қорғаныс (2016 жылғы 7 желтоқсан); движение круговое – айналма қозғалыс (2015 жылғы 11 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: круговая – дөңгелек; айнала; оборона – қорғаныс 12. Орыс тіліндегі «круговое» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «айналма» сөзі бекітілсе, заңнамада «айнала» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «оборона» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қорғаныс» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «круговая оборона» сөз тіркесі қазақ тіліне «айнала қорғаныс» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Шүріппе – патрон капсюласын немесе атыс кезінде оқ-дәрінің күшін тұтату үшін шабуыл жасауға арналған атыс қаруының атыс тетігінің бөлшегі. 2. Әзербайжан: tetikleyici 3. Қырғыз: илгич 4. Өзбек: tetiklash 5. Түрік: tetik 6. Ағылшын: trigger 7. Испан: disparador 8. Неміс: Auslösen 9. Француз: déclencher 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: курок – шүріппе 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «курок» сөзі қазақ тіліне «шүріппе» сөзімен аударылуы қажет деп санаймыз.

Дефинициясы1. Курсант (курс – лат.cursus «ағыс, жол») – 1. Орта немесе жоғары оқу орнында оқитын, сондай-ақ, әскери оқу бөлімінде даярлықтан өтуші әскери қызметші. 2. Курс оқушысы. 2. Әзербайжан: kadet 3. Қырғыз: курсант 4. Өзбек: kursant 5. Түрік: aday 6. Ағылшын: cadet 7. Испан: cadete 8. Неміс: Kadett 9. Француз: cadet 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: курсант – курсант 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен (курс – лат.cursus «ағыс, жол») «курсант» сөзі қазақ тілінде «курсант» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Сол жақ қаптал (фланг – фр. flanc – «қыр», «жақ») – әскердің (кемелердің) орнының, әскердің (бөлімшелердің, бөлімдердің және т.б.) жауынгерлік, туынды тәртібінің немесе әскердің жедел сапының орналасуының сол жақ шеті, саптың сол жақ шеті. 2. Әзербайжан: sol cinah 3. Қырғыз: сол каптал 4. Өзбек: chap qanot 5. Түрік: sol kanat 6. Ағылшын: left flank 7. Испан: flanco izquierdo 8. Неміс: linke Flanke 9. Француз: flanc gauche 10. Бекітілген нұсқасы: фланг – фланг; қанат (1971-1981); фланг – қаптал (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: левый фланг – сол жақ қаптал 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (фланг – фр. flanc – «қыр», «жақ») «фланг» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «фланг», «қанат», «қаптал» сөздері бекітілген, заңнамада «қаптал» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «левый» сөзі заңнамада «сол» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «левый фланг» сөз тіркесі қазақ тіліне «сол жақ қаптал» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Мұзжарғыш – мұз қабатын бұзу жолымен қатып қалған бассейндерде басқа кемелерге жол салатын және навигацияны қолдау үшін қызмет ететін кеме. 2. Әзербайжан: buz bağlayan 3. Қырғыз: муз жаргыч 4. Өзбек: muzqaymoq 5. Түрік: buzkıran 6. Ағылшын: icebreaker 7. Испан: rompehielos 8. Неміс: Eisbrecher 9. Француз: brise-glace 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: ледокол – мұзжарғыш 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «ледокол» сөзі қазақ тілінде «мұзжарғыш» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Лейтенант (лейтенант – көне нем. Leutenant «орынбасар») – шен, көптеген мемлекеттер мен әлем елдерінің қарулы күштеріндегі кіші офицерлік құрамның әскери атағы, сондай-ақ осындай атағы бар немесе шені бар адам. 2. Әзербайжан: leytenant 3. Қырғыз: лейтенант 4. Өзбек: leytenant 5. Түрік: teğmen 6. Ағылшын: lieutenant 7. Испан: teniente 8. Неміс: Leutnant 9. Француз: lieutenant 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: лейтенант – лейтенант 12. Орыс тіліне көне неміс тілінен енген (лейтенант – көне нем. Leutenant «орынбасар») «лейтенант» сөзі заңнамада «лейтенант» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «лейтенант» сөзі қазақ тіліне «лейтенант» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Ұшқыш – ұшақ немесе тікұшақ сияқты әртүрлі авиациялық көлік құралдарын басқаруға білімі мен қабілеті бар маман. 2. Әзербайжан: pilot 3. Қырғыз: учкуч 4. Өзбек: uchuvchi 5. Түрік: pilot 6. Ағылшын: pilot 7. Испан: piloto 8. Неміс: Pilot 9. Француз: pilote 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: летчик – ұшқыш 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «летчик» сөзі қазақ тілінде «ұшқыш» түрінде қолданылуы тиіс деп ойлаймыз.

Дефинициясы1. Кезеу сызығы (визир – лат. videre – «көру»; линия – лат. linea – «зығыр жібі; осы жіппен жүргізілген жолақ») – 1) Оптикалық аспапта оның оптикалық осімен сәйкес келетін түзу. 2) Визирлік нүктелер (мысалы, қарауыл) арқылы өтетін түзу. 2. Әзербайжан: mənzərə xətti 3. Қырғыз: көрүү сызыгы 4. Өзбек: ko`rish liniyasi 5. Түрік: görüş hattı 6. Ағылшын: line of sight 7. Испан: línea de visión 8. Неміс: Sichtlinie 9. Француз: ligne de vue 10. Бекітілген нұсқасы: линия прицеливания – нысанаға алу сызығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: линия – сызық; желі; кезеу – наводка 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (визир – лат. videre – «көру») «визирование» сөзі сөздіктерде қазақ тіліне «кезеу» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген линия – (лат. linea – «зығыр жібі; осы жіппен жүргізілген жолақ») «линия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сызық», «желі» сөздері бекітілген, заңнамада «сызық», «желі» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «линия визирования» сөз тіркесі қазақ тіліне «кезеу сызығы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Ату жолының сызығы (линия – лат. linea – «зығыр жібі; осы жіппен жүргізілген жолақ») – оқпан арнасы осінің атуға дейінгі жалғасы болып табылатын елестетілетін түзу сызық. 2. Әзербайжан: vuruş xətti 3. Қырғыз: атоо сызыгы 4. Өзбек: otish chizig`i 5. Түрік: atış çizgisi 6. Ағылшын: shot line 7. Испан: línea de tiro 8. Неміс: Schusslinie 9. Француз: ligne de tir 10. Бекітілген нұсқасы: линия прицеливания – нысанаға алу сызығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: линия – сызық; желі; выстрел – ату; атыс; противотанковые выстрелы – танкіге қарсы оқтар («Пайдаланылмайтын әскери мүлікті «Қазақстан инжиниринг» (Kazakhstan Engineering) ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамының акцияларын төлеуге беру туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 30 мамырдағы № 346 қаулысы); выстрел – ату 12. Орыс тіліне латын тілінен енген линия – (лат. linea – «зығыр жібі; осы жіппен жүргізілген жолақ») «линия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сызық», «желі» сөздері бекітілген, заңнамада «сызық», «желі» сөздерімен аударылған. Орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «расстреливать», «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «линия выстрела» сөз тіркесі қазақ тіліне «ату жолының сызығы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Оқтың ұшу жолының сызығы (линия – лат. linea – «зығыр жібі; осы жіппен жүргізілген жолақ») – ұшып шығу нүктесінен құлау нүктесіне дейінгі әуеде ұшу кезінде оқтың ауырлық орталығымен сипатталатын сызық. 2. Әзербайжан: güllə uçuş xətti 3. Қырғыз: ок учуу сызыгы 4. Өзбек: o`q uchish liniyasi 5. Түрік: mermi uçuş hattı 6. Ағылшын: bullet flight line 7. Испан: línea de vuelo de bala 8. Неміс: Kugelfluglinie 9. Француз: ligne de vol de balle 10. Бекітілген нұсқасы: линия прицеливания – нысанаға алу сызығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: линия – сызық; желі; полет – ұшу; пуля – оқ 12. Орыс тіліне латын тілінен енген линия – (лат. linea – «зығыр жібі; осы жіппен жүргізілген жолақ») «линия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сызық», «желі» сөздері бекітілген, заңнамада «сызық», «желі» сөздерімен аударылған. Орыс тіліндегі «полет» сөзі «ұшу» сөзімен, ал «пуля» сөзі «оқ» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «линия полета пули» сөз тіркесі қазақ тіліне «оқтың ұшу жолының ізі» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Майдан шебі (фронт – латын. frons – «маңдай», «алдыңғы жақ»; линия – лат. linea – «зығыр жібі; осы жіппен жүргізілген жолақ») – шабуылдауда әскердің алдыңғы бөлімдері жеткен немесе олар қорғаныста басып алған шекара. 2. Әзербайжан: ön xətt 3. Қырғыз: алдыңкы сап 4. Өзбек: oldingi chiziq 5. Түрік: cephe 6. Ағылшын: front line 7. Испан: primera linea 8. Неміс: Frontlinie 9. Француз: première ligne 10. Бекітілген нұсқасы: фронт – маңдайшеп (1998); линия прицеливания – нысанаға алу сызығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: линия – сызық; желі; фронт – маңдайшеп 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (лат. linea – «зығыр жібі; осы жіппен жүргізілген жолақ») «линия» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сызық», «желі» сөздері бекітілген, заңнамада «сызық», «желі» сөздерімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген (фронт – латын. frons – «маңдай», «алдыңғы жақ») «фронт» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «маңдайшеп» сөзі бекітілген, заңнамада «маңдайшеп» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «линия фронта» сөз тіркесі қазақ тіліне «майдан шебi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Майор (лат. major – «үлкен») – капитаннан жоғары және подполковниктен төмен офицерлік атақ немесе дәреже, сондай-ақ осы атақты ие немесе осындай шені бар адам. 2. Әзербайжан: əsas 3. Қырғыз: майор 4. Өзбек: asosiy 5. Түрік: maj 6. Ағылшын: major 7. Испан: mayor 8. Неміс: Hauptfach 9. Француз: majeur 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: майор – майор 12. Орыс тіліне латын тілінен енген (лат. major – «үлкен») «майор» сөзі заңнамада «майор» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «майор» сөзі қазақ тіліне «майор» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Маршал (көне нем. marahscalc «жылқышы» ) – 1. Ортағасырлық Франциядағы сарай атағы (16 ғ. дейін); 2. Әлемнің көптеген мемлекеттерінің қарулы күштеріндегі жоғары әскери атақ. 3. Салтанатты жиналыстар, түскі астардағы және т.б. бас әкімші (көне). 2. Әзербайжан: marşal 3. Қырғыз: маршал 4. Өзбек: marshal 5. Түрік: mareşal 6. Ағылшын: marshal 7. Испан: mariscal 8. Неміс: Marschall 9. Француз: maréchal 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: маршал – маршал 12. Орыс тіліне көне неміс тілінен енген (көне нем. marahscalc «жылқышы») «маршал» сөзі заңнамада «маршал» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «маршал» сөзі қазақ тіліне «маршал» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Бүркемелеу іс-шаралары (маска – араб. maskharah – «мазақ ету») – өз әскерінің (күштерінің) болуына, орналасуына, құрамына, іс-қимылдары мен ниеттеріне қатысты қарсыласты адастыруға бағытталған іс-шаралар кешені. 2. Әзербайжан: kamuflyaj fəaliyyəti 3. Қырғыз: камуфляж иши 4. Өзбек: kamuflyaj faoliyati 5. Түрік: kamuflaj faaliyetleri 6. Ағылшын: camouflage activities 7. Испан: actividades de camuflaje 8. Неміс: Tarnaktivitäten 9. Француз: activités de camouflage 10. Бекітілген нұсқасы: мероприятие – іс-шара (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: костюм специальный маскировочный летний – арнайы бүркеме жазғы костюм; мероприятие – іс-шара 12. Орыс тіліне араб тілінен енген (маска – араб. maskharah – «мазақ ету») «маскировочные» сөзі заңнамада «бүркеме» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «мероприятие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «іс-шара» сөзі бекітілсе, заңнамада «іс-шара» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «маскировочные мероприятия» сөз тіркесі қазақ тіліне «бүркемелеу іс-шаралары» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Бүркемелеу бөлімшелері (маска – араб. maskharah – «мазақ ету») – арнайы білім мен техникалық құралдарды қолдануды талап ететін неғұрлым күрделі бүркемелеу жұмыстарын орындайтын инженерлік әскерлердің бөлімшелері мен бөлімдері. 2. Әзербайжан: kamuflyaj bölmələri 3. Қырғыз: камуфляж бирдиктери 4. Өзбек: kamuflyaj bloklari 5. Түрік: kamuflaj üniteleri 6. Ағылшын: camouflage units 7. Испан: unidades de camuflaje 8. Неміс: Tarneinheiten 9. Француз: unités de camouflage 10. Бекітілген нұсқасы: подразделение специального назначения – арнаулы мақсаттағы бөлімше (2016 жылғы 7 желтоқсан); подразделение структурное – құрылымдық бөлімше (іс жүргізу) (1971-1981) подразделение, отделение – бөлініс (әск.), бөлімше, бөлім (2008 жылғы 22 сәуір) БҰҰ Женевадағы бөлімшесі – Отделение ООН в Женеве (2013); бөлімше – отделение (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: костюм специальный маскировочный летний – арнайы бүркеме жазғы костюм; подразделение – бөлімше; дежурное подразделение – кезекшi бөлiмше 12. Орыс тіліне араб тілінен енген (маска – араб. maskharah – «мазақ ету») «маскировочные» сөзі заңнамада «бүркеме» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «подразделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше» сөзі бекітілсе, заңнамада «бөлімше» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «маскировочные подразделения» сөз тіркесі қазақ тіліне «бүркемелеу бөлімшелері» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Соғыс ауқымы (масштаб – нем. mabstab < mab «өлшем» + stab «таяқ», «жезл») – соғыс уақытында қарсы күресуші тараптардың әскери іс-қимылдарының өлшемі, қамтылуы, құлашы. 2. Әзербайжан: müharibənin miqyası 3. Қырғыз: согуш масштабы 4. Өзбек: urush miqyosi 5. Түрік: savaş ölçeği 6. Ағылшын: scale of war 7. Испан: escala de guerra 8. Неміс: Ausmaß des Krieges 9. Француз: ampleur de la guerre 10. Бекітілген нұсқасы: масштаб – масштаб; ауқым (2018 жылғы 27 маусым); гражданская война – азамат соғысы (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: масштаб – масштаб; ауқым; война – соғыс 12. Орыс тіліне неміс тілінен енген (масштаб – нем. mabstab < mab «өлшем» + stab «таяқ», «жезл») «масштаб» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «масштаб», «ауқым» сөздері ектілісе, заңнамада «масштаб», «ауқым» сөздерімен аударылған. Орыс тіліндегі «война» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «соғыс» сөзі бекітілсе, заңнамада «соғыс» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «масштаб войны» сөз тіркесі қазақ тіліне «соғыс ауқымы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Матрац (нем. Matratze, итал. materasso араб. matrah) – өзінің серпімді қасиеттерінің есебінен төсектің беті мен адам денесінің арасындағы түйіспе жүктемесінің біркелкі таралуын қамтамасыз етіп, төсекті толығымен жабатын кереуеттің алмалы-салмалы элементі. 2. Әзербайжан: döşək 3. Қырғыз: төшөк 4. Өзбек: zambil 5. Түрік: şilte 6. Ағылшын: mattress 7. Испан: colchon 8. Неміс: Matratze 9. Француз: matelas 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: матрац – матрац 12. Орыс тіліне неміс тілінен енген (нем. Matratze, итал. materasso араб. matrah) «матрац» сөзі заңнамада «матрац» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «матрац»сөзі қазақ тіліне «матрац»сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Матрос (нидерл. matroos «кереуеттес достар») – 1. Әскери қызметтегі және әскери кеме бортында жауынгерлік іс-қимыл жүргізуге үйретілген адам; 2. Әскери-теңіз флотында мерзімді қызмет өткеретін және командирлік қызметтерді орындайтын қызметшілерге берілетін әскери атақ. 3. Кемелерде қатардағы жауынгер адам. 2. Әзербайжан: dənizçi 3. Қырғыз: матрос 4. Өзбек: dengizchi 5. Түрік: denizci 6. Ағылшын: sailor 7. Испан: marinero 8. Неміс: Seemann 9. Француз: marin 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: матрос – матрос 12. Орыс тіліне нидерланд тілінен енген (нидерл. matroos «кереуеттес достар») «матрос» сөзі заңнамада «матрос» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «матрос»сөзі қазақ тіліне «матрос»сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Баяу жарылатын мина (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – баяу әсер ететін инженерлік мина; ол жарылады немесе жауынгерлік жағдайға ауыстырылады және оған адам, жауынгерлік немесе көлік техникасы әсер еткен кезде, оны орнату кезінде берілген баяулау мерзімі өткеннен кейін іске қосылады. 2. Әзербайжан: vaxt bombası 3. Қырғыз: баяу убакыт жароо минасы 4. Өзбек: vaqt bombasi 5. Түрік: saatli bomba 6. Ағылшын: time bomb 7. Испан: bomba de tiempo 8. Неміс: Zeitbombe 9. Француз: bombe à retardement 10. Бекітілген нұсқасы: действие – іс-әрекет, әрекет; қимыл 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; замедленный – баяу; действие – іс-ірекет; іс-қимыл; қимыл 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «действие» сөзі қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «әрекет», «іс-әрекет», «қимыл», «іс-қимыл», «амал» сөздерімен аударылады. Орыс тіліндегі «медленный» сөзі заңнамада «баяу» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «мина замедленного действия» сөз тіркесі қазақ тіліне «баяу жарылатын мина» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Қысымнан жарылатын мина (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – салмақ әсерінен белсендірілетін мина. 2. Әзербайжан: torpaq minası 3. Қырғыз: кыскыч жароо минасы 4. Өзбек: quruqlikdagi kon 5. Түрік: kara mayını 6. Ағылшын: land mine 7. Испан: mina terrestre 8. Неміс: Land Mine 9. Француз: mine terrestre 10. Бекітілген нұсқасы: действие – іс-әрекет, әрекет; қимыл; административно-нажимный (метод) – әкімшіл-қысымшыл (әдіс) (1990) 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; нажимный – қысушы; действие – іс-ірекет; іс-қимыл; қимыл 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «действие» сөзі қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «әрекет», «іс-әрекет», «қимыл», «іс-қимыл», «амал» сөздерімен аударылады. Орыс тіліндегі «нажимный» сөзі заңнамада «қысымшыл», «қысушы» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «мина нажимного действия» сөз тіркесі қазақ тіліне «қысымнан жарылатын мина» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Керуден жарылатын мина (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – адам сым кергіні аяқпен іліп, жарушының жауынгерлік чегін алып тастағанда, атылыс орын алатын минаның түрі. 2. Әзербайжан: torpaq minası 3. Қырғыз: чымыркануу жароо минасы 4. Өзбек: quruqlikdagi kon 5. Түрік: kara mayını 6. Ағылшын: land mine 7. Испан: mina terrestre 8. Неміс: Land Mine 9. Француз: mine terrestre 10. Бекітілген нұсқасы: действие – іс-әрекет, әрекет; қимыл; звездочка натяжная – керіліс жұлдызшасы (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; нажимный – қысушы; действие – іс-ірекет; іс-қимыл; қимыл; натяжной – созылмалы 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «действие» сөзі қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «әрекет», «іс-әрекет», «қимыл», «іс-қимыл», «амал» сөздерімен аударылады. Орыс тіліндегі «натяжной» сөзі заңнамада «созылмалы», «керілетін» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «мина натяжного действия» сөз тіркесі қазақ тіліне «керуден жарылатын мина» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Тосын-мина (мина – франц. mine «кен, шахта; мина»; сюрприз – фр. surprendre «таңғалдыру») – минамен немесе зарядпен байланысты қандай да бір затты орнынан жылжыту кезінде іске қосылатын мина немесе жарғышы бар жарылғыш заттардың заряды. 2. Әзербайжан: mina sürprizi 3. Қырғыз: мина-күтүлбөстүк 4. Өзбек: mening ajablanib 5. Түрік: benim için sürpriz 6. Ағылшын: mine surprise 7. Испан: sorpresa mia 8. Неміс: meine Überraschung 9. Француз: ma surprise 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; сюрприз – тосынсый 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліне француз тілінен енген (сюрприз – фр. surprendre «таңғалдыру») «сюрприз» сөзі заңнамада «тосынсый» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «мина-сюрприз» сөзі қазақ тіліне «тосын-мина» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Миналаушы (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – 1. Әскери маман, оның жұмысы минамен – орнатумен (минирлеумен), қызмет көрсетумен, минасыздандырумен байланысты. 2. Кеменің миналық қару-жарағына қызмет көрсететін маман. 2. Әзербайжан: mədənçi 3. Қырғыз: миначы 4. Өзбек: konchi 5. Түрік: madenci 6. Ағылшын: miner 7. Испан: minero 8. Неміс: Bergmann 9. Француз: mineur 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: - 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «минер» сөзі қазақ тіліне «миналаушы» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Миналанған алаң (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – 1) Инженерлік қоршаулар түрлерінің бірі. 2) Шегінде миналар орнатылған жер учаскесі. 3) Шегінде мина алқаптары орналасқан теңіз ауданы (көл, өзен немесе басқа су қоймасы). 2. Әзербайжан: mina sahəsi 3. Қырғыз: миналуу талаа 4. Өзбек: mina maydoni 5. Түрік: mayın tarlası 6. Ағылшын: minefield 7. Испан: campo minado 8. Неміс: Minenfeld 9. Француз: champ de mines 10. Бекітілген нұсқасы: поле – өріс (2018 жылғы 27 маусым); левый край поля – алаңның сол қапталы (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; поле – алаң; өріс 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «поле» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «өріс», «алаң» сөздері бекітілсе, заңнамада «алаң», «өріс» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «минное поле» сөз тіркесі қазақ тіліне «миналанған алаң» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Мина-торпедалық авиация (мина – франц. mine «кен, шахта; мина»; торпедо – лат. torpedo – «қатып қалу», «мелшиіп қалу»; авиация – лат. avis – «құс») – қару-жарағында торпедолы ұшақтары бар, теңіздегі және базадағы тұрақтарда қарсыластың кемелері мен көлігін жоюға, теңіз қатынас жолдарында күрес жүргізуге және мина қоршауларын қоюға арналған әскери-теңіз авиациясының түрі. 2. Әзербайжан: mina torpedo aviatsiyasi 3. Қырғыз: мина-торпедо авиациясы 4. Өзбек: mina torpedo aviatsiyasi 5. Түрік: mayın torpido havacılığı 6. Ағылшын: mine torpedo aviation 7. Испан: mina torpedo aviación 8. Неміс: meine Torpedo-Luftfahrt 9. Француз: torpille mine aviation 10. Бекітілген нұсқасы: истребительная авиация – жойғыш авиация (2015 жылғы 6 қазан); авиационные – авиациялық (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; торпеда – торпеда; авиация – авиация 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген (торпедо – лат. torpedo – «қатып қалу», «мелшиіп қалу») «торпеда» сөзі заңнамада «торпеда» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген (авиация – лат. avis – «құс») «авиация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиация» сөзі бекітілсе, заңнамада «авиация» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «минно-торпедная авиация» сөз тіркесі қазақ тіліне «мина-торпедалық авиация» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Миналы бөгеулер (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – жауға барынша шығын (залал) келтіру үшін алдын ала немесе әскери іс-қимылдар барысында жасалатын жасанды инженерлік кедергілер, оның ішінде, оның күштері мен құралдарының, құрлық әскерлерінің, корабльдердің және су және құрлықта ұшақтарды (тікұшақтарды) қондыру бойынша өзге де жүзу құралдарының жылжуы мен маневр жасауына қарсы іс-қимыл. 2. Әзербайжан: mina sahələri 3. Қырғыз: мина тосмолорду 4. Өзбек: kon konlari 5. Түрік: çitler 6. Ағылшын: minefields 7. Испан: campos minados 8. Неміс: Barrieren 9. Француз: barrières 10. Бекітілген нұсқасы: заграждение путевое – жол бөгеуі (2015 жылғы 14 желтоқсан); плотина – бөгет (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; заграждение – қоршау 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «заграждение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөгеу» сөзі бекітілсе, заңнамада «қоршау» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «минные заграждения» сөз тіркесі қазақ тіліне «миналы бөгеулер» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Мина бауы (мина – франц. mine «кен, шахта; мина»; шнур – орта неміс snuor «бау») – қарсыласқа жақын көбіне-көп түнде қолмен танкке қарсы және жаяу өтуге қарсы миналарды орнату кезінде миналарды бекітуге арналған арнайы бау. 2. Әзербайжан: mina kabeli 3. Қырғыз: мина киндиги 4. Өзбек: mening simim 5. Түрік: mayın kordonu 6. Ағылшын: mine cord 7. Испан: cable de mina 8. Неміс: meine Schnur 9. Француз: mon cordon 10. Бекітілген нұсқасы: коммутационный шнур – коммутациялық баусым (2016 жылғы 28 маусым); шнур измерительного прибора – өлшеу аспабының бауы (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; шнур – бау 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліне орта неміс тілінен енген (шнур – орта неміс snuor «бау») «шнут» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бау» сөзі бекітілсе, заңнамада «бау» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «минный шнур» сөз тіркесі қазақ тіліне «мина бауы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Мина іздегіш (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – топырақта, қарда немесе су астында орнатылған миналарды анықтауға арналған аспап. 2. Әзербайжан: mina detektoru 3. Қырғыз: мина тапкыч 4. Өзбек: kon detektori 5. Түрік: mayın dedektörü 6. Ағылшын: mine detector 7. Испан: detector de minas 8. Неміс: Minensuchgerät 9. Француз: détecteur de mines 10. Бекітілген нұсқасы: искатель линейный – желілік іздеуіш (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: индукционный миноискатель - индукциялық мина іздегіш 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «искатель» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «іздеуіш» сөзі бекітілсе, заңнамада «іздегіш» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «миноискатель» сөзі қазақ тіліне «мина iздегiш» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Мина атқыш (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – атқылауға қарсы құрылғылар мен лафеттің болмауымен ерекшеленетін артиллериялық қару. 2. Әзербайжан: havan 3. Қырғыз: мина аткыч 4. Өзбек: ohak 5. Түрік: harç 6. Ағылшын: 7. Испан: mortero 8. Неміс: Mörtel 9. Француз:mortier 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: миномет – миномет 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «метать» сөзі қазақ тіліне «лақтыру» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «миномет» сөзі заңнамада «миномет» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «миномет» сөзі қазақ тіліне «мина атқыш» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Мина тасығыш (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – негізгі қару-жарағы торпедалық болып табылатын шағын су ығыстырғыш суүсті теңіз кемесі. 2. Әзербайжан: məhv edən 3. Қырғыз: мина тасуучу 4. Өзбек: buzuvchi 5. Түрік: destroyer 6. Ағылшын: destroyer 7. Испан: destructor 8. Неміс: Zerstörer 9. Француз: destructeur 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «носить» сөзі қазақ тіліне «апару», «тасу» сөздерімен аударылған. Орыс тіліндегі «миноносец» сөзі қазақ тіліне «мина тасығыш» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Жерүсті миналары (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – жаудың тірі күші мен техникасын зақымдауға, сондай-ақ, оның әскерінің жылжу қарқынын төмендету және маневр жасау қиындау мақсатында жолдар мен түрлі құрылыстарды бұзуға арналған жауынгерлік құрал (арнайы оқ-дәрілер). 2. Әзербайжан: quru minaları 3. Қырғыз: жер миналары 4. Өзбек: quruqlikdagi minalar 5. Түрік: kara mayınları 6. Ағылшын: land mines 7. Испан: minas terrestres 8. Неміс: Landminen 9. Француз: mines terrestres 10. Бекітілген нұсқасы: наземный центр управления – жерүсті басқару орталығы (2018 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; наземные – жерүсті 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «наземный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жерүсті» сөзі бекітілсе, заңнамада «жерүсті» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «мины наземные» сөз тіркесі қазақ тіліне «жерүсті миналары» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Қақпан-миналар (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – бір нәрсемен бүркемеленген қауіпсіз немесе назар аударатын және адамның жанасуы немесе жақындауы кезінде жұмыс істейтін жарылғыш құрылғы. 2. Әзербайжан: tələ minaları 3. Қырғыз: тузак миналар 4. Өзбек: tuzoq minalar 5. Түрік: mayın tuzağı 6. Ағылшын: trap mines 7. Испан: trampa minas 8. Неміс: Fallenminen 9. Француз: piège des mines 10. Бекітілген нұсқасы: ловушка – қармағыш (2018 жылғы 29 қараша); ликвидная ловушка – өтімді тұзақ (2017 жылғы 10 қараша); фильтр-ловушка – сүзгі-қақпан (2004 жылғы 31 наурыз) 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; ловушка – қақпан; тұзақ 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «ловушка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қармағыш», «тұзақ», «қақпан» сөздері бекітілсе, заңнамада «қақпан», «тұзақ» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «мины-ловушки» сөзі қазақ тіліне «қақпан-миналар» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Мичман (ағылш. midshipman – гардемарин, мичман, midship – мидель «кеменің орташа қимасы» + man – «адам») – 1. Флоттағы, армиядағы бірінші офицерлік шен, поручик; одан кейін лейтенант (капитан); осындай шені бар адам. 2. Әскери теңіз флотында: белгіленген мерзімнен тыс өз еркімен қызмет өткеретін адамдардың әскери атағы, сондай-ақ, осындай атағы бар адам (офицердің көмекшісі). 2. Әзербайжан: orta tibb işçisi 3. Қырғыз: мичман 4. Өзбек: o`rtoq 5. Түрік: gedikli erbaş 6. Ағылшын: midshipman 7. Испан: guardiamarina 8. Неміс: Midshipman 9. Француз: aspirant 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: мичман – мичман 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне ағылшын тілінен енген (ағылш. мичман, midship – мидель «кеменің орташа қимасы» + man – «адам») «мичман»сөзі қазақ тіліне «мичман» сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Мортира (лат. mortarium «келі») – әдетте, ерекше берік қорғаныс құрылыстарын бұзуға арналған аспалы атыс үшін қысқа ұңғысы бар артиллериялық қару. 2. Әзербайжан: mortira 3. Қырғыз: мортира 4. Өзбек: mortira 5. Түрік: harç 6. Ағылшын: mortar 7. Испан: mortira 8. Неміс: Mortira 9. Француз: mortira 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: мортира – мортира 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген (лат. mortarium «келі») «мортира»сөзі қазақ тіліне «мортира»сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Теңізші – арнайы дайындығы бар және әскери немесе азаматтық флотта жұмыс істейтін адам. 2. Әзербайжан: dənizçi 3. Қырғыз: матрос 4. Өзбек: dengizchi 5. Түрік: denizci 6. Ағылшын: sailor 7. Испан: marinero 8. Неміс: Seemann 9. Француз: marin 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: моряк – теңiзшi 12. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «моряк»сөзі қазақ тіліне «теңізші»сөзімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Теңіз минасы (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») – суда жасырын орнатылған және су асты қайықтарын, корабльдерін және қарсылас кемелерін зақымдауға, сондай-ақ олардың жүзуін қиындатуға арналған оқ-дәрілер. 2. Әзербайжан: dəniz minası 3. Қырғыз: деңиз минасы 4. Өзбек:dengiz koni 5. Түрік: deniz madeni 6. Ағылшын: sea mine 7. Испан: mina marina 8. Неміс: Seemine 9. Француз: mine de mer 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: мина – мина; морская администрация порта– порттық теңiз әкiмшiлiгі 12. Орыс тіліне француз тілінен енген (мина – франц. mine «кен, шахта; мина») «мина» сөзі заңнамада «мина» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «море» сөзі заңнамада «теңіз» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «морская мина» сөз тіркесі қазақ тіліне «теңiз минасы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Теңіз жаяу әскері – теңіз десанттарында жауынгерлік іс-қимылдарды жүргізу үшін, сондай-ақ, әскери теңіз базаларын, порттарды қорғау және басқа да міндеттерді орындау үшін арнайы дайындалған күштер. 2. Әзербайжан: dəniz piyadaları 3. Қырғыз: деңиз жөө аскери 4. Өзбек: dengiz piyodalari 5. Түрік: denizciler 6. Ағылшын: Marines 7. Испан: infantes de marina 8. Неміс: Marines 9. Француз: marines 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: морская пехота – теңiз жаяу әскерi 12. Орыс тіліндегі «море» сөзі заңнамада «теңіз» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «пехота» сөзі заңнамада «жаяу әскер» сөз тіркесімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «морская пехота» сөз тіркесі қазақ тіліне «теңiз жаяу әскерi» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Теңіз тактикасы (грек. taktiká «әскер құру өнері», tásso «әскер құрудамын») – теңіз ұрысын дайындау және жүргізу теориясы мен практикасын қамтитын әскери теңіз өнерінің құрамдас бөлігі. 2. Әзербайжан: dəniz taktikası 3. Қырғыз: деңиз тактикасы 4. Өзбек: dengiz taktikasi 5. Түрік: deniz taktikleri 6. Ағылшын: naval tactics 7. Испан: tácticas navales 8. Неміс: Marinetaktik 9. Француз: tactiques navales 10. Бекітілген нұсқасы: криминалистическая тактика – криминалистік тактика (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: морская пехота – теңiз жаяу әскерi; тактика – тактика 12. Орыс тіліндегі «море» сөзі заңнамада «теңіз» сөзімен аударылған. Орыс тіліне грек тілінен енген (грек. taktiká «әскер құру өнері», tásso «әскер құрудамын») «тактика» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тактика» сөзі бекітілсе, заңнамада «тактика» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «морская тактика» сөз тіркесі қазақ тіліне «теңiз тактикасы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Теңіз ведомствосы – елдің әскери-теңіз күштері қарамағында тұрған басқа да мемлекеттік мекемелер қатарында өз орнын алатын әкімшілік аппарат. 2. Әзербайжан: dənizçilik şöbəsi 3. Қырғыз: деңиз башкармалыгы 4. Өзбек: dengiz bo`limi 5. Түрік: denizcilik departmanı 6. Ағылшын: maritime department 7. Испан: departamento marítimo 8. Неміс: maritime Abteilung 9. Француз: département maritime 10. Бекітілген нұсқасы: архив ведомственный – ведомстволық архив (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: морская пехота – теңiз жаяу әскерi; ведомство – ведомство 12. Орыс тіліндегі «море» сөзі заңнамада «теңіз» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «ведоство» сөзінің баламасы ретінде «ведомство» сөзі бекітілсе, заңнамада «ведомство» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «морское ведомство» сөз тіркесі қазақ тіліне «теңiз ведомствосы» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Теңіз десанты (десант – лат. descendere – «бару») – құрлықтағы кейінгі жауынгерлік іс-қимылдар үшін жаудың жағалауына теңіз жолымен жіберілетін әскери бөлімше, бөлім, құрамалар. 2. Әзербайжан: asalto anfibio 3. Қырғыз: деңиз десанты 4. Өзбек: amfibiya hujumi 5. Түрік: amfibi saldırı 6. Ағылшын: amphibious assault 7. Испан: asalto anfibio 8. Неміс: amphibischer Angriff 9. Француз: assaut amphibie 10. Бекітілген нұсқасы: десантирование – десант түсіру (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: морская пехота – теңiз жаяу әскерi; десант – десант 12. Орыс тіліндегі «море» сөзі заңнамада «теңіз» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген (десант – лат. descendere – «бару») «десант» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «десант» сөзі бекітілсе, заңнамада «десант» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «морской десант» сөз тіркесі қазақ тіліне «теңiз десанты» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Теңіз порты (порт – лат. portus «айлақ») – мемлекеттің теңіз және ішкі қатынас жолдарын байланыстыратын көлік торабы, кемелерге қызмет көрсетуді жүзеге асыратын өндірістік шаруашылық бірлестігі. 2. Әзербайжан: dəniz limanı 3. Қырғыз: деңиз порту 4. Өзбек: dengiz porti 5. Түрік: liman 6. Ағылшын: sea port 7. Испан: puerto 8. Неміс: Seehafen 9. Француз: port 10. Бекітілген нұсқасы: сбор портовый – порт алымы (2017 жылғы 10 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: морская администрация порта– порттық теңiз әкiмшiлiгі 12. Орыс тіліндегі «море» сөзі заңнамада «теңіз» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген (порт – лат. portus «айлақ») «порт» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «порт» сөзі бекітілсе, заңнамада «порт» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «морской порт» сөз тіркесі қазақ тіліне «теңiз порты» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

Дефинициясы1. Теңіз флоты (флот – лат. fluere – «ағу») – теңіз (мұхиттық) кемелері мен жүзу құралдарының жинақтық атауы. 2. Әзербайжан: donanma 3. Қырғыз: деңиз флоты 4. Өзбек: dengiz floti 5. Түрік: deniz kuvvetleri 6. Ағылшын: marine 7. Испан: armada 8. Неміс: Marine 9. Француз: bleu marine 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: морской флот – теңiз флоты 12. Орыс тіліндегі «море» сөзі заңнамада «теңіз» сөзімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген (флот – лат. fluere – «ағу») «флот» сөзі заңнамада «флот» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігін және заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «морской флот» сөз тіркесі қазақ тіліне «теңiз флоты» сөз тіркесімен аударылғаны жөн деп есептейміз.

ДефинициясыӘдебиет және лингвистика саласының терминдері

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Absatz «уступ,отступ,абзац» сөзінен туындаған, әрі қарай дами келе неміс тілініңabsetzen «отставлять в сторону» - кейінге, бөгде жаққа қалдыру сөзіне ауысқан. Көне грек тілінің φράσις «ораторскийоборот» «шешендік тіркес/айналым» деген тіркесінен бастау алады, әрі қарай дами келе φράζω «выражаю мысль, говорю» (ойымды білдіремін, сөйлеймін» деген мағынаға көшкен. Еуропа елдерінің бірқатар тіліне латын тіліндегі мына сөз арқылы енген: phrasis. Орыс тіліндегі фраза сөзі неміс тіліндегі Phrase — сөзінен немесе француз тіліндегі phrase сөзінен бастау алған (XVII ғасырдан бастап). Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Толықтай емес, фраза не абзацты тыңдағаннан соң мәтін аударылатын реттік аударманың жеңілдетілген түрі. 2. Әзірбайжан : abzas tərcüməsi 3. Қырғыз : абзац которуу 4. Өзбек : paragraf tarjimasi 5. Түрік : paragraf çevirisi 6. Ағылшын : paragraph translation 7. Испан : traducción de párrafos 8. Неміс : Absatzübersetzung 9. Француз : traduction de paragraphe 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) фразанұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында абзац сөзі жеке түрлі формада тұрып 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін абзац тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абзац нұсқасы түрлі формада 21 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абзац нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абзац нұсқасында азат жол, не азатжол басқа да түрлі өзгеріс, аудармаға түспей сол қалпында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ абзац нұсқасында азат жол, не азатжол басқа да түрлі өзгеріс, аудармаға түспей сол қалпында 3 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: абзацно-фразовый перевод - азат жолды-фразалы аударма. Ұсынылатын нұсқасы: Азат жол қазақ тіл білімінің заңдылығын еш бұзбастан азатжол деп бірге жазылуы тиіс деп санаймыз, сонымен қатар өзге тілде бір ғана мағына беретін сөздің екі сөзбен берілуі артық құбылыс деп санаймыз. Ұсынылған нұсқадағы азат жол+ды деген (ды) сын есім тудырушы жұрнағы аталмыш жағдайда артық, фраза+лы нұсқасы бұрыс, себебі фраза+ның бары не жоғы туралы мәлімет берілген емес, сондықтан не лық, не жұрнақсыз формасында ұсынылуы тиіс. Орыс тіліндегі абзацно-фразовый жұбының бірінші бөлігі қысқа формада болғандықтан дефис арқылы беріліп тұрғандықтан, қазақ тіліндегі азатжол-фразалы деп ұсынылуы дұрыс емес. Қазақ тіл білімінің (иерархиялық) заңдылығын ескере отырып, азатжол-фразалы емес, фраза+лық азат+жол нұсқасы алынуы тиіс. Аудармада ұсынылған нұсқаны орыс тіліне аударатын болсақ, перевод с абзацем и фразой болуы тиіс. Орыс тіліндегі фраза мен абзац+тың орны ауысқанмен айтатын, үстейтін мағына еш өзгермейді, адресаттың қабылдауына еш кедергі болмайды. Ал қазақ тілінде сөздің орын тәртібінің алатын орны тілшілерге белгілі. Аталған ескертулерді ескере отырып біздің тарапымыздан ұсынылатын нұсқа: АБЗАЦНО-ФРАЗОВЫЙ ПЕРЕВОД – ФРАЗАЛЫҚ АЗАТЖОЛ АУДАРМА.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Absatz «уступ,отступ,абзац» сөзінен туындаған, әрі қарай дами келе неміс тілініңabsetzen «отставлять в сторону» - кейінге, бөгде жаққа қалдыру сөзіне ауысқан. Көне грек тілінің φράσις «ораторскийоборот» «шешендік тіркес» деген тіркесінен бастау алады, әрі қарай дами келе φράζω «выражаю мысль, говорю» (ойымды білдіремін, сөйлеймін» деген мағынаға көшкен. Еуропа елдерінің бірқатар тіліне латын тіліндегі мына сөз арқылы енген: phrasis. Орыс тіліндегі фраза сөзі неміс тіліндегі Phrase - сөзінен немесе француз тіліндегі phrase сөзінен бастау алған (XVII ғасырдан бастап). Последовать етістігінен, әрі қарай по- және следовать, әрі қарай след зат есімінен, кейіннен праславян тілінің *slědъ туындаған, одан барып өзге де туындаға тілдердің ішінен: көне орыстың, көне славянның слѣдъ (грек тілінің ἴχνος), орыс тілінің след, украин тілінің слід, белорус тілінің след, болгар тілінің следа́, сербі хорват тілінің сли̏jед (жатыс септікте сли̏jеда), словен тілінің slẹ̑d (жатыс септікте slẹ̑da, slẹdȗ), чех тілінің, словак тілінің sled, поляк тілінің ślad, slěd туындаған. Праславян тілінің *slědъ сөзі әдеби тілдегі slidùs «гладкий, скользкий» сөзімен туыстас, латыш тілінің slids — өз кезегінде, slai^ds «покатый, гладкий», sliẽdе «след, колея», көне прусс тілінің slidenikis «собака-ищейка», әдеби тілдегі slýsti, slýstu, slýdau «скользить», латыш тілінің slist, slīst — сол секілді, slidêt «сползать, скользить», ағылшын тілінің slídan — сонымен қатар, slîten «скользить», көне неміс тілінің slitо «сани», көне үнді тілінің srḗdhati «соскальзывает», грек тілінің ὀλισθάνω «скольжу», аор. ὤλισθον туындаған. Интонациялық қатынаста оны мына сөздермен ұқсастыруға еш негіз жоқ *slědъ (*slē-) көне исландия тілінің slód "след, колея", норвегия тілінің slad(e), швед тілінің slada "шлейф", сонымен бірге сла́бый және туыстас сөздермен ұштастыруға еш негіз жоқ. Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- - бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Реттік азатжол-фразалық аударма – автор толықтай емес, фраза не абзацты тыңдағаннан соң мәтін аударылатын реттік аударманың жеңілдетілген түрі. Мәтіннің ұзақтығы мен кідіру ұзақтығы еркін және уақыты бірнеше секунды мен минутты қамтуы мүмкін. 2. Әзірбайжан: paraqraf-cümlə ardıcıl tərcümə 3. Қырғыз: абзац-фраза ырааттуу которуу 4. Өзбек: paragraf-ibora ketma-ket tarjima 5. Түрік: paragraf cümlesi ardışık çeviri 6. Ағылшын: paragraph-phrase consecutive translation 7. Испан: paragraph-phrase consecutive translation 8. Неміс: Absatz-Satz aufeinanderfolgende Übersetzung 9. Француз: paragraphe-phrase traduction consécutive 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында аударма сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абзац нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында абзац сөзі жеке түрлі формада тұрып 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін абзац тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абзац нұсқасы түрлі формада 21 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында рет, реті, ретін, ретіне, ретінен, ретімен, реттегі, рет-ретімен сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін рет, реті, ретін, ретіне, ретінен, ретімен, реттегі, рет-ретімен тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) рет, реті, ретін, ретіне, ретінен, ретімен, реттегі, рет-ретімен нұсқасы түрлі формада бірнеше рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) рет, реті, ретін, ретіне, ретінен, ретімен, реттегі, рет-ретімен нұсқасы түрлі формада бірнеше рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) рет, реті, ретін, ретіне, ретінен, ретімен, реттегі, рет-ретімен нұсқасында бірнеше рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы бірнеше желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ рет, реті, ретін, ретіне, ретінен, ретімен, реттегі, рет-ретімен нұсқасында бірнеше рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: абзацно-фразовый последовательный перевод - азат жолды-фразалы жүйелі аударма Ұсынылатын нұсқасы: Азат жол қазақ тіл білімінің заңдылығын еш бұзбастан азатжол деп бірге жазылуы тиіс деп санаймыз, сонымен қатар өзге тілде бір ғана мағына беретін сөздің екі сөзбен берілуі артық құбылыс деп санаймыз. Ұсынылған нұсқадағы азат жол+ды деген (ды) сын есім тудырушы жұрнағы аталмыш жағдайда артық, фраза+лы нұсқасы бұрыс, себебі фраза+ның бары не жоғы туралы мәлімет берілген емес, сондықтан не лық, не жұрнақсыз формасында ұсынылуы тиіс. Орыс тіліндегі абзацно-фразовый жұбының бірінші бөлігі қысқа формада болғандықтан дефис арқылы беріліп тұрғандықтан, қазақ тіліндегі азатжол-фразалы деп ұсынылуы дұрыс емес. Қазақ тіл білімінің (иерархиялық) заңдылығын ескере отырып, азатжол-фразалы емес, фраза+лық азат+жол нұсқасы алынуы тиіс. Аудармада ұсынылған нұсқаны орыс тіліне аударатын болсақ, системный перевод с абзацем и фразой болуы тиіс. Орыс тіліндегі фраза мен абзац+тың орны ауысқанмен айтатын, үстейтін мағына еш өзгермейді, адресаттың қабылдауына еш кедергі болмайды. Ал қазақ тілінде сөздің орын тәртібінің алатын орны тілшілерге белгілі. Аталған ескертулерді ескере отырып біздің тарапымыздан ұсынылатын нұсқа: АБЗАЦНО-ФРАЗОВЫЙ ПОСЛЕДОВАТЕЛЬНЫЙПЕРЕВОД –ФРАЗАЛЫҚ АЗАТЖОЛ РЕТТІК АУДАРМА.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Абсолютив (ағылшын тілінің absolutive case, француз тілінің absolutif, неміс тілінің Absolutiv(us) — (абсолют септік) — эргатив құрылымды тілдердегі септік формасы. Әрекет бағытын жасамайтын тілдесу кез келген құралын білдіреді. Грамматикалық жағынан бұл пациенс (әрекет нысаны) өтпелі етістікте және өтпелі емес жағдайда агенсте (әрекет субъекті). Оған әрекет етуші субъект (өтпелі етістік кезіндегі агенс) эргативтік септікпен беріледі. Мәселен, «орманға түскен күн» тіркесінжегі «орман» абсолютивте болуы тиіс, себебі ол — пациенс, әрекет нысаны, «күн» — эргативте, әрекет көзі. «Күн түсті» фразасында әрекет адресаты болмағанда — абсолютивте тұрған «күн» (өтпелі емес етістіктегі агенс). Эргативтік құрылымда қазақ әрі орыс тілді адамның атауыштық құрылымынан өзгеше фраза пациенсті айнала – яғни әрекет субъектін емес, нысанды айнала құрылған, ол абсолютивте тұрып баяндауыш қызметін атқарады. Орыс тілінде бұл құрылым өзгелік етіс арқылы сипаттталады, абсолютив рөлі атау септікке жүктеледі, эргатив қызметі — қосалқы болмақ: «күн орманға түскен». Поляк тілінің konstrukcja латын тілінің constrūctiō "строение, сложение" құрылған. Қатысушы объект құрылысы - бұл жалпы жағдайда зат есімнің немесе зат корпусындағы зат есімнің тіркесімі және I, II қатысуы. Ұсыныста бұл құрылыс күрделі қосымша қызмет етеді. 2. Әзірбайжан: mütləq tikinti 3. Қырғыз: абсолюттук дизайн 4. Өзбек: mutlaq qurilish 5. Түрік: mutlak tasarım 6. Ағылшын: absolute construction 7. Испан: diseño absoluto 8. Неміс: absolutes Design 9. Француз: design absolu 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында құрылым сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін құрылым тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасында бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ құрылым нұсқасында бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) абсолют нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) абсолют нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. 11. Ұсыныстар: абсолютивная конструкция - абсолютивті қүралым Ұсынылатын нұсқасы: Қазақ тіл білімінің заңдылыңын ескере отырып аталмыш тіркестің аударылуына қатысты ескерту айтарымыз: біріншіден: қүралым емес, құралым. Екіншіден, абсолютив+ті емес, абсолютив+тік, себебі бірінші нұсқаны алатын болсақ, онда абсолютив+тің бар не жоғы туралы мәлімет барын байқаймыз. Ал бұл жерде абсолютив мағынаның өзге қасиеті туралы тұжырым келтірілген. Құрылымның толыққанды екендігі туралы мәлімет берілген, сондықтан оның басқа да қасиетінің бар не жоғы маңызды емес. Сондықтан аудару кезінде кеткен олқылық екіұшты ой қалдырады. +лық+лік, тық-тік, -дық-дік жұрнақтарының аталмыш мағынаны беруге өресі жетпейді деген жағдайда ол жалғауларды мүлдем алып тастап қолдануға болады, орыс тіліне аудару кезінде бұл сөздің мағынасын, тіркестің мәнін беруде еш кедергі болмасы анық, мәселен: абсолютивная конструкция - абсолютив құралым. Тіл біліміне қатысты құралым+ның қолданысы қаншалықты дұрыс екені де даулы, себебі құр+ал+у ма әлде құр+ыл+у ма екені белгісіз. Негізі екі не одан да көп тілдік бөлшектің бірігуі екені белгілі болғандықтан, құр+ал+ым, құр+ыл+ым екі нұсқаның жұмсалу мақсатына сай қолданысы болмақ. АБСОЛЮТИВНАЯ КОНСТРУКЦИЯ – АБСОЛЮТИВ+ТІК ҚҰРАЛЫМ, не АБСОЛЮТИВ ҚҰРАЛЫМ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Абсолютив (ағылшын тілінің absolutive case, француз тілінің absolutif, неміс тілінің Absolutiv(us) — (абсолют септік) — эргатив құрылымды тілдердегі септік формасы. Әрекет бағытын жасамайтын тілдесу кез келген құралын білдіреді. Грамматикалық жағынан бұл пациенс (әрекет нысаны) өтпелі етістікте және өтпелі емес жағдайда агенсте (әрекет субъекті). Оған әрекет етуші субъект (өтпелі етістік кезіндегі агенс) эргативтік септікпен беріледі. Мәселен, «орманға түскен күн» тіркесінжегі «орман» абсолютивте болуы тиіс, себебі ол — пациенс, әрекет нысаны, «күн» — эргативте, әрекет көзі. «Күн түсті» фразасында әрекет адресаты болмағанда — абсолютивте тұрған «күн» (өтпелі емес етістіктегі агенс). Эргативтік құрылымда қазақ әрі орыс тілді адамның атауыштық құрылымынан өзгеше фраза пациенсті айнала – яғни әрекет субъектін емес, нысанды айнала құрылған, ол абсолютивте тұрып баяндауыш қызметін атқарады. Орыс тілінде бұл құрылым өзгелік етіс арқылы сипаттталады, абсолютив рөлі атау септікке жүктеледі, эргатив қызметі — қосалқы болмақ: «күн орманға түскен». Употребле́ние, -я, ср. Действие по знач. глаг. употребить—употреблять и состояние по знач. глаг. употребиться—употребляться. Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *golgolъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің глаголъ (греч. ῥῆμα), орыс тілінің глагол (Шіркеу слаян тілінің сөзінен мына сөздің орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: орыс тілінің *гологол), чех тілінің hlahol «звон, гомон», hlaholit «звучать». Зат есіммен туыстас қос түбірлі сөздің орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: голос және орта ғасыр ирландия тілінің сөзі орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: gall «слава; лебедь», кимрск. galw «звать», және орта ғасыр ирланд тілінен бастау алған сөзіміз: kalla «звать, петь», неміс тілінің мына сөзімен салыстырамыз: kalzen, kelzen «болтать, хвастать». Ағылшын тілінде мұндай қосымшамен мұндай қадам мүлдем мүмкін емес. Егер біз бұл орыс нақыл сөзін ағылшын тіліне аударсақ, онда біз Godwillnotbetray, apigwillnoteat мәтінін аламыз, ол осы формада төзімсіз. Мұнда екі етістікке де, тікелей, сіз сияқты есімдік түрінде тікелей толықтауышты қосу қажет, бұл әрине, бұл тұрғыда өте түсініксіз мағынаға ие: Godwillnotbetrayyou, apigwillnoteatyou. Шын мәнінде, бұл жерде ат есім қандай да бір анимациялық объектіге жалпы алғанда іс-әрекеттің бағытын білдіреді. 2. Әзірбайжан: felin mütləq istifadəsi 3. Қырғыз: этишти абсолюттук колдонуу 4. Өзбек: fe`ldan mutlaq foydalanish 5. Түрік: fiilin mutlak kullanımı 6. Ағылшын: absolute use of the verb 7. Испан: uso absoluto del verbo 8. Неміс: absolute Verwendung des Verbs 9. Француз: utilisation absolue du verbe 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қолданыс нұсқасы применение, использование, употребление мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында қолданыс сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қолданыс применение, использование, употребление мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қолданыс тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қолданыс нұсқасы применение, использование, употребление мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қолданыс нұсқасы применение, использование, употребление мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абсолютнұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абсолют еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. 11. Ұсыныстар: абсолютивное употребление глагола- етістіктің абсолютивті қолданысы. Ұсынылатын нұсқасы: Қазақ тіл білімінің заңдылыңын ескере отырып аталмыш тіркестің аударылуына қатысты ескерту айтарымыз: абсолютив+ті емес, абсолютив+тік, себебі бірінші нұсқаны алатын болсақ, онда абсолютив+тің бар не жоғы туралы мәлімет барын байқаймыз. Ал бұл жерде абсолютив мағынаның өзге қасиеті туралы тұжырым келтірілген. Құрылымның толыққанды екендігі туралы мәлімет берілген, сондықтан оның басқа да қасиетінің бар не жоғы маңызды емес. Сондықтан аудару кезінде кеткен олқылық екіұшты ой қалдырады. +лық+лік, тық-тік, -дық-дік жұрнақтарының аталмыш мағынаны беруге өресі жетпейді деген жағдайда ол жалғауларды мүлдем алып тастап қолдануға болады, орыс тіліне аудару кезінде бұл сөздің мағынасын, тіркестің мәнін беруде еш кедергі болмасы анық, мәселен: абсолютивное употребление – абсолютив қолданыс. АБСОЛЮТИВНОЕ УПОТРЕБЛЕНИЕ ГЛАГОЛА – ЕТІСТІКТІҢ АБСОЛЮТИВ+ТІКҚОЛДАНЫСЫ, не ЕТІСТІК АБСОЛЮТИВҚОЛДАНЫСЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Абсолютив (ағылшын тілінің absolutive case, француз тілінің absolutif, неміс тілінің Absolutiv(us) — (абсолют септік) — эргатив құрылымды тілдердегі септік формасы. Әрекет бағытын жасамайтын тілдесу кез келген құралын білдіреді. Грамматикалық жағынан бұл пациенс (әрекет нысаны) өтпелі етістікте және өтпелі емес жағдайда агенсте (әрекет субъекті). Оған әрекет етуші субъект (өтпелі етістік кезіндегі агенс) эргативтік септікпен беріледі. Мәселен, «орманға түскен күн» тіркесінжегі «орман» абсолютивте болуы тиіс, себебі ол — пациенс, әрекет нысаны, «күн» — эргативте, әрекет көзі. «Күн түсті» фразасында әрекет адресаты болмағанда — абсолютивте тұрған «күн» (өтпелі емес етістіктегі агенс). Эргативтік құрылымда қазақ әрі орыс тілді адамның атауыштық құрылымынан өзгеше фраза пациенсті айнала – яғни әрекет субъектін емес, нысанды айнала құрылған, ол абсолютивте тұрып баяндауыш қызметін атқарады. Орыс тілінде бұл құрылым өзгелік етіс арқылы сипаттталады, абсолютив рөлі атау септікке жүктеледі, эргатив қызметі — қосалқы болмақ: «күн орманға түскен». Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *golgolъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің глаголъ (греч. ῥῆμα), орыс тілінің глагол (Шіркеу слаян тілінің сөзінен мына сөздің орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: орыс тілінің *гологол), чех тілінің hlahol «звон, гомон», hlaholit «звучать». Зат есіммен туыстас қос түбірлі сөздің орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: голос және орта ғасыр ирландия тілінің сөзі орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: gall «слава; лебедь», кимрск. galw «звать», және орта ғасыр ирланд тілінен бастау алған сөзіміз: kalla «звать, петь», неміс тілінің мына сөзімен салыстырамыз: kalzen, kelzen «болтать, хвастать». Ауыспалы етістіктерді қолдану, әдетте, абсолютті болып саналады, онда белгілі агент пен ашылмаған зат туралы жағдай сипатталады. Өздеріңіз білесіздер, ағылшын тіліне көшу мәселесі түсініксіз және омонимия, сәйкестендіру және сөз шекаралары, толықтырулар деңгейінің деңгейі сияқты көптеген даулы жалпы лингвистикалық проблемалармен байланысты, абсолютті қолдануды түсіндіру міндетті түрде ауысудың жалпы тұжырымдамасынан туындайды және сол себепті әртүрлі бағыттағы зерттеушілер алшақтайды. 2. Әзірбайжан: mütləq fel 3. Қырғыз: абсолюттук этиш 4. Өзбек: mutlaq fe`l 5. Түрік: mutlak fiil 6. Ағылшын: absolute verb 7. Испан: verbo absoluto 8. Неміс: absolutes Verb 9. Француз: verbe absolu 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абсолютнұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абсолют еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) абсолют нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) абсолют нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. 11. Ұсыныстар: абсолютивный глагол - абсолютивті етістік Ұсынылатын нұсқасы: Қазақ тіл білімінің заңдылыңын ескере отырып аталмыш тіркестің аударылуына қатысты ескерту айтарымыз: абсолютив+ті емес, абсолютив+тік, себебі бірінші нұсқаны алатын болсақ, онда абсолютив+тің бар не жоғы туралы мәлімет барын байқаймыз. Ал бұл жерде абсолютив мағынаның өзге қасиеті туралы тұжырым келтірілген. Құрылымның толыққанды екендігі туралы мәлімет берілген, сондықтан оның басқа да қасиетінің бар не жоғы маңызды емес. Сондықтан аудару кезінде кеткен олқылық екіұшты ой қалдырады. +лық+лік, тық-тік, -дық-дік жұрнақтарының аталмыш мағынаны беруге өресі жетпейді деген жағдайда ол жалғауларды мүлдем алып тастап қолдануға болады, орыс тіліне аудару кезінде бұл сөздің мағынасын, тіркестің мәнін беруде еш кедергі болмасы анық, мәселен: абсолютивная конструкция - абсолютив құралым. АБСОЛЮТИВНЫЙ ГЛАГОЛ –АБСОЛЮТИВ+ТІКЕТІСТІК, не АБСОЛЮТИВЕТІСТІК.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Абсолютив (ағылшын тілінің absolutive case, француз тілінің absolutif, неміс тілінің Absolutiv(us) — (абсолют септік) — эргатив құрылымды тілдердегі септік формасы. Әрекет бағытын жасамайтын тілдесу кез келген құралын білдіреді. Грамматикалық жағынан бұл пациенс (әрекет нысаны) өтпелі етістікте және өтпелі емес жағдайда агенсте (әрекет субъекті). Оған әрекет етуші субъект (өтпелі етістік кезіндегі агенс) эргативтік септікпен беріледі. Мәселен, «орманға түскен күн» тіркесінжегі «орман» абсолютивте болуы тиіс, себебі ол — пациенс, әрекет нысаны, «күн» — эргативте, әрекет көзі. «Күн түсті» фразасында әрекет адресаты болмағанда — абсолютивте тұрған «күн» (өтпелі емес етістіктегі агенс). Эргативтік құрылымда қазақ әрі орыс тілді адамның атауыштық құрылымынан өзгеше фраза пациенсті айнала – яғни әрекет субъектін емес, нысанды айнала құрылған, ол абсолютивте тұрып баяндауыш қызметін атқарады. Орыс тілінде бұл құрылым өзгелік етіс арқылы сипаттталады, абсолютив рөлі атау септікке жүктеледі, эргатив қызметі — қосалқы болмақ: «күн орманға түскен». Латын тілінің мына сөзінен туындаған: infinitus «неопределённый». ХІХ ғасырдың екінші жартысында ғылыми латын тілінен алынған, ол жердегі мағынасы: infinitivus (modus) «неопределенное (наклонение)» — мына сөзден туындаған суффиксі бар сөз: infinitum (< in «не» и finire «кончать») «неограниченный, неопределенный» (см. финиш). Етіс белгісіз деп аталды, яғни анық емес, өйткені индикативтіге қарағанда бет пен сан жағынан «анықталмаған» (берілмейді) Ағылшын тілінде Инфинитив - бұл іс-әрекетті білдіретін, бірақ адамды немесе санды көрсетпейтін етістіктің тұлғасыз түрі. Орыс тілінде ағылшынша infinitive «не істеу керек?» Сұрақтарына жауап беретін етістіктің белгісіз түріне сәйкес келеді. не істеу керек? 2. Әзірбайжан: mütləq sonsuzdur 3. Қырғыз: абсолюттук инфинитивдик 4. Өзбек: mutlaq infinitiv 5. Түрік: mutlak mastar 6. Ағылшын: absolute infinitive 7. Испан: infinitivo absoluto 8. Неміс: absoluter Infinitiv 9. Француз: infinitif absolu 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абсолютнұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абсолют еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) абсолют нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) абсолют нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. 11. Ұсыныстар: абсолютивный инфинитив - абсолютивті инфинитив Ұсынылатын нұсқасы: Қазақ тіл білімінің заңдылыңын ескере отырып аталмыш тіркестің аударылуына қатысты ескерту айтарымыз: абсолютив+ті емес, абсолютив+тік, себебі бірінші нұсқаны алатын болсақ, онда абсолютив+тің бар не жоғы туралы мәлімет барын байқаймыз. Ал бұл жерде абсолютив мағынаның өзге қасиеті туралы тұжырым келтірілген. Құрылымның толыққанды екендігі туралы мәлімет берілген, сондықтан оның басқа да қасиетінің бар не жоғы маңызды емес. Сондықтан аудару кезінде кеткен олқылық екіұшты ой қалдырады. +лық+лік, тық-тік, -дық-дік жұрнақтарының аталмыш мағынаны беруге өресі жетпейді деген жағдайда ол жалғауларды мүлдем алып тастап қолдануға болады, орыс тіліне аудару кезінде бұл сөздің мағынасын, тіркестің мәнін беруде еш кедергі болмасы анық, мәселен: абсолютивный инфинитив - абсолютив инфинитив. АБСОЛЮТИВНЫЙ ИНФИНИТИВ –АБСОЛЮТИВ+ТІКИНФИНИТИВ, не АБСОЛЮТИВ ИНФИНИТИВ.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Абсолютив (ағылшын тілінің absolutive case, француз тілінің absolutif, неміс тілінің Absolutiv(us) — (абсолют септік) — эргатив құрылымды тілдердегі септік формасы. Әрекет бағытын жасамайтын тілдесу кез келген құралын білдіреді. Грамматикалық жағынан бұл пациенс (әрекет нысаны) өтпелі етістікте және өтпелі емес жағдайда агенсте (әрекет субъекті). Оған әрекет етуші субъект (өтпелі етістік кезіндегі агенс) эргативтік септікпен беріледі. Мәселен, «орманға түскен күн» тіркесінжегі «орман» абсолютивте болуы тиіс, себебі ол — пациенс, әрекет нысаны, «күн» — эргативте, әрекет көзі. «Күн түсті» фразасында әрекет адресаты болмағанда — абсолютивте тұрған «күн» (өтпелі емес етістіктегі агенс). Эргативтік құрылымда қазақ әрі орыс тілді адамның атауыштық құрылымынан өзгеше фраза пациенсті айнала – яғни әрекет субъектін емес, нысанды айнала құрылған, ол абсолютивте тұрып баяндауыш қызметін атқарады. Орыс тілінде бұл құрылым өзгелік етіс арқылы сипаттталады, абсолютив рөлі атау септікке жүктеледі, эргатив қызметі — қосалқы болмақ: «күн орманға түскен». Латын өз атауымен француз тілінде пайда болды. Мұндағы «интер-» - бұл «арасындағы», «nacional» - латынның «millis» (халықтық) француз формасы. К.Маркс «халықаралық» (халықаралық) сөзін «жұмысшылардың халықаралық серіктестігі» атауымен енгізді, ол кейін осы сөздің біріне айналды. Содан кейін бұл сөз пролетарлық әнұранды білдіре бастады. Латын тілінен шыққан. терминал «шекара тас, шекара белгісі; шекара», одан әрі praindoevro бастап. * тер-. Орыс термин - қазірдің өзінде 1705 жылы; қарызға алу. Тілдің термині. Елдер арасындағы экономикалық байланыстарды дамыту және тереңдету процесі. Ол халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірістердегі мамандануға, жеке тораптардағы дайын өнім мен қызмет түрлеріне, технологиялық процестердің құрамдас бөліктері мен сатыларына негізделген. 2. Әзірбайжан: terminlərin mütləq beynəlmiləlləşməsi 3. Қырғыз: терминдердин абсолюттук интернационалдаштырылышы 4. Өзбек: atamalarning mutlaqo internatsionalizatsiyasi 5. Түрік: terimlerin mutlak uluslararasılaşması 6. Ағылшын: absolute internationalization of terms 7. Испан: internacionalización absoluta de los términos 8. Неміс: absolute Internationalisierung der Begriffe 9. Француз: internationalisation absolue des termes 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абсолютнұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) абсолют еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) абсолют нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) абсолют нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: абсолютная интернационализация терминов - терминдердің абсолютті интернационалдандырылу ы Ұсынылатын нұсқасы: Қазақ тіл білімінің заңдылыңын ескере отырып аталмыш тіркестің аударылуына қатысты ескерту айтарымыз: абсолют+ті емес, абсолют+тік, себебі бірінші нұсқаны алатын болсақ, онда абсолютив+тің бар не жоғы туралы мәлімет барын байқаймыз. Ал бұл жерде абсолют мағынаның өзге қасиеті туралы тұжырым келтірілген. Құрылымның толыққанды екендігі туралы мәлімет берілген, сондықтан оның басқа да қасиетінің бар не жоғы маңызды емес. Сондықтан аудару кезінде кеткен олқылық екіұшты ой қалдырады. +лық+лік, тық-тік, -дық-дік жұрнақтарының аталмыш мағынаны беруге өресі жетпейді деген жағдайда ол жалғауларды мүлдем алып тастап қолдануға болады, орыс тіліне аудару кезінде бұл сөздің мағынасын, тіркестің мәнін беруде еш кедергі болмасы анық, мәселен: абсолютная интернационализация терминов – термин+нің абсолют+тік интернацио+лан+дыр+ыл+у+ы., не абсолют+тік+тің орнына абсолют деген формасын ұсынуға болады, одан мағынаға еш нұсқан келмейді. Бұл жерде абсолют+тік ҚАНДАЙ? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш қызметінде тұрған жоқ, абсолют+тік ҚАЛАЙ? деген сұраққа жауап беріп, қимыл сын пысықтауыш қызметінде жұмсалған, сондықтан абсолютив деген нұсқасы тіптен ұтымды болады. Термин сөзін көптік мағынада алу артық. Қазақ тілбілімінде дерексіз зат есім көптік мағынаны үстейді, сондықтан келсін келмесін көптік формада жұмсау артық деп санаймыз. Енді интернационалдандырылуы терминіне қатысты айтарымыз, термин біріншіден, өз басы ұзақ, екіншіден ырықсыз етіс жұрнағы артық жұмсалған, орыс тіліндегі нұсқада терминнің ол әрекетке баруы ырықсыз жасалмағаны түсінікті, сондықтан аталмыш (онсыз да ұзын) терминді шамадан тыс созудың қажеттілігі шамалы. ИНТЕР+НАЦИО+НАЛ+ДАН+ДЫР+ЫЛ+У+Ы – яғни сол себепті ИНТЕР+НАЦИЯ+ЛАН+У+Ы нұсқасын қалдырса тіркеске еш нұсқан келмейді. АБСОЛЮТНАЯ ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЯ ТЕРМИНОВ –ТЕРМИННІҢ АБСОЛЮТ ИНТЕРНАЦИЯЛАНЛУЫ.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничныйкамень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына: termin сөз арқылы әрі қарай дамыған. Деректерді жүйелі жинауға, тұжырымдамалар мен олардың белгілерін сипаттауға, өңдеуге және ұсынуға байланысты жұмыс. Әрбір білім саласының терминологиясы кәсіби білімнің тұжырымдамалық байланыстарына негізделген. Терминология терминдердің жүйелі жиынтығы ретінде белгілі бір білім саласы ұғымдарының жүйесін шектейді және ауызша түрде нығайтады. А. А. Реформацкийдің сөзімен айтқанда, терминдер мен терминдер, олардың құрамдас бөлігі ретінде ғылыми теориялар, заңдар, қағидалар, ережелер қалыптасатын құрал болып табылады, яғни «әлеуметтік ұйымдасқан шындық терминдерде көрініс табады, сондықтан терминдер әлеуметтік болып табылады кейіпкер »[2]. Нақты ғылыми және терминологиялық жүйелерді зерттеуді ғалымдар, тиісті ғылымдардың мамандары жүргізеді. Терминдер мен терминологиялық жүйелерге (белгілі бір ғылымға қарамастан), негізінен лингвистикалық тұрғыдан, терминология (қолданбалы лингвистика саласы) арқылы жалпы зерттеу жүргізіледі. 2. Әзірбайжан: terminoloji işlərin avtomatlaşdırılması 3. Қырғыз: терминологиялык ишти автоматташтыруу 4. Өзбек: terminologik ishlarni avtomatlashtirish 5. Түрік: terminolojik iş otomasyonu 6. Ағылшын: terminological work automation 7. Испан: automatización de trabajo terminológico 8. Неміс: terminologische Arbeitsautomatisierung 9. Француз: automatisation du travail terminologique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ жұмыс нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизация терминологических работ - терминологиялық жүмыстардыавтоматтандыру Ұсынылатын нұсқасы: Аталмыш тіркесте қателік көп емес, бастапқы кемшілік жұмыс сөзінің көптік формада алынуы, (жұмыс сөзінің сөздікте жүмыс болып қате жазылып кетуін де айта кету керек* жалпы осындай олқылық (ұ, ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездеседі). Ендігі мәселе термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Arbeit+sautomatisierung-Arbeitsautomatisierung, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш terminologische Arbeit+sautomatisierung үлгісін басшылыққа ала отырып, термин+жұмыс түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. АВТОМАТИЗАЦИЯ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИХ РАБОТ – ТЕРМИНЖҰМЫС+ТЫАВТОМАТТАНДЫРУ.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Сөздің бастау алуына негіз болған приставка: об- + учить, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *učiti, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің учити, көне орыс тілінің укъ «учение», көне славян тілінің ѹчити, ѹчѫ (көне грек тілінің, греч.διδάσκειν), орыс тілінің учить, украин тілінің учи́ти, белорус тілінің вучыць, наву́ка, болгар тілінің у́ча «учу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:у̀чити, у̀чи̑м, словен тілінің učíti (-ím), чех тілінің učit, словак тілінің učiť, поляк тілініңuczyć, uczę, жоғарғы луганс тілініңwučić, төменгі луганс тілініңhucyś. Праслав. *učitiдауыстылардыңалмасуыментығызбайланыстыболған*vyknǫti (см. вы́кнуть), көне прусстілінің iaukint «упражнять» сөзімен туыстас, лит.jaukìnti, jaukinù «приучать, укрощать», jaũkas «манок, приманка», jaukùs «смирный, ручной», көне үнді тілінің úсуаti «находит удовольствие, имеет обыкновение», ṓkаs «удовольствие, удовлетворение», армян тілініңusanim «учусь, приучаюсь», батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына biūhts «привычный»сөзінен туындаған деген тұжырым бар. Көне грек тілінің сөзінен туындаған: σύστημα «составленное; составление», әрі қарай σύν (вариант: σύμ; первоначально ξύν) «с, вместе, совместно» + ἵστημι «ставить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *sta- «стоять». Еуропа тілдерінің бірқатары арасында латын тіліндегі мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: systema.Орыс тілінің система сөзі Петр І бастап француз тілі арқылы мына système латын сөзінен бастау алған деген тұжырым бар. Автоматтандырылған оқыту жүйесі - (AOS) - оқуды дараландыруға арналған техникалық, оқу, әдістемелік, лингвистикалық, бағдарламалық және компьютерлік құралдарға негізделген бағдарламалық қамтамасыздандыру кешені. Автоматтандырылған оқыту жүйелері (AOS) - ақпараттық технологияларға негізделген оқу процесін әдістемелік, оқу және ұйымдастырушылық қамтамасыз етуді қамтитын бағдарламалық-техникалық жүйелер. 2. Әзірбайжан: avtomatlaşdırılmış təlim sistemi 3. Қырғыз: автоматташтырылган окутуу системасы 4. Өзбек: avtomatlashtirilgan o`quv tizimi 5. Түрік: otomatik eğitim sistemi 6. Ағылшын: automated training system 7. Испан: sistema de entrenamiento automatizado 8. Неміс: automatisiertes Trainingssystem 9. Француз: système de formation automatisé 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған.. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ жүйе нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизированная обучающая система - автоматтандырылған оқыту жүйесі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен тіркесте сөздердің орын тәртібі ауысып кеткендіктен қателік туындаған. Тіркесті орыс тіліне аудару кезінде система автоматизированного обучения болады, ал ол дұрыс емес, орыс тіліндегі діттеген мақсат өзге. Сондықтан басыңқы сыңар жүйе, осы тіркес ішінде еш уақытта жүйе+сі емес, оқыту+дың жүйес+і – матаса байланысып тұр да, автоматтандырылған оның бағыныңқы сыңарына айналған, ой бұзылған. Ырықсыз етістің жұрнағы да да қажетсіз қолданылып тұр. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе оқыту+жүйе+ні біріктіріп басыңқы сыңар ретінде қалдырып, бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ жүйенің автоматтанғаны түсінікті болды. АВТОМАТИЗИРОВАННАЯ ОБУЧАЮЩАЯ СИСТЕМА - АВТОМАТТАНҒАН ОҚЫТУЖҮЙЕ.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Көне грек тілінің сөзінен туындаған: σύστημα «составленное; составление», әрі қарай σύν (вариант: σύμ; первоначально ξύν) «с, вместе, совместно» + ἵστημι «ставить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *sta- «стоять». Еуропа тілдерінің бірқатары арасында латын тіліндегі мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: systema.Орыс тілінің система сөзі Петр І бастап француз тілі арқылы мына système латын сөзінен бастау алған деген тұжырым бар. Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придаватьвид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничныйкамень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin. Сөздің туындауына негіз болған ОБ+ приставкасы мен служить сөзі, одан әрі қарай дами келе праслвян тілінің сөзінен, содан соң өзге де сөздердің қатарында туындаған көне славян тілінің мына сөзі болды-мыс: слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыс тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: служи́ть, -жу́, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: служи́ти, белор. служы́ць, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: слу́жа «служу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: слу́жити, слу̑жи̑м, әрі қарай дами келе словен тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: slúžiti, -im, әрі қарай дами келе чех тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: sloužit, әрі қарай дами келе словак тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: slúžiť, өз кезегінде әрі қарай дами келе поляк тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: służyć, жоғары луганск тіліндегі мына сөзден туындады: słužić, сонымен қатар төменгі луганск тіліндегі мына сөзден туындады: słužyś. Мына сөзбен туыстас деген ғылыми қағида да жоқ емес: жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать, помогать», paslaugìnti «заменять кого-либо на работе», slaugà «услужение; слуга», pãslauga «помощь, услуга», Дами келе ирланд тіліндегі мына: sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-) сөз бен тіркестерге негіз болғаны анықталды. Автоматтандырылған жүйе - бұл әр түрлі қызмет салаларында (басқару, жобалау, өндіріс және т.б.) немесе олардың комбинацияларындағы ақпараттық процестерді автоматтандыруға негізделген шешімдерді ұсынатын ұйымдық-техникалық жүйе. Қолдану саласына байланысты «автоматтандырылған жүйе» тұжырымдамасының нақтыланған тұжырымдары келтірілген. Анықтайтын құжаттар жиынтығы: объектінің ұйымдық құрылымы және автоматтандырылған нақты функцияларды орындау үшін қажет автоматика жүйесі; жүйенің жұмыс істеуі жағдайындағы қызмет, сондай-ақ қызмет нәтижелерін ұсыну нысаны. 2. Әзірбайжан: avtomatlaşdırılmış məlumat və terminoloji xidmət sistemi 3. Қырғыз: автоматташтырылган маалыматтык-терминологиялык кызмат тутуму 4. Өзбек: avtomatlashtirilgan axborot va terminologik xizmat ko`rsatish tizimi 5. Түрік: otomatik bilgi ve terminoloji hizmet sistemi 6. Ағылшын: automated information and terminology service system 7. Испан: sistema automatizado de servicio de información y terminología 8. Неміс: automatisiertes Informations- und Terminologiedienstsystem 9. Француз: système automatisé de services d`information et de terminologie 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында ақпар, ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып информация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлунұсқасында бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ бөлу нұсқасында бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизированная система информационно-терминологического обслуживания - ақпараттық-терминологиялық қызметкөрсетудің автоматтандырылған жүйесі. Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен түйдекті тіркесте басы артық әріптіркес бар. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің қосарлануы арқылы жасалғанын айта кету керек. Орыс тіліндегі осын секілді тіркестердің бірінші сыңары қысқарға формада беріліп информационно-терминологического дефис арқылы жазылады. Ал қазақ тіліне аударылған кезде ол екі сөз де толық нұсқада болады, сондықтан орыс тілінің заңдылығына сүйеніп сызықша арқылы жазу қателік. Осы кемшіліктің орнын латын ғарпіне көшу кезінде естен шығармау керек деп санаймыз. Сонымен қатар талдауға түскен тіркес, сөздерді жазу кезінде сараптама жасалып жатқан тілдердің жақсы қырларын алуды дұрыс деп санаймыз. Сөздерді біріктіру арқылы термин түзу қазақ тілі біліміне қажетті үрдіс деп санаймыз. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе оқыту+жүйе+ні біріктіріп басыңқы сыңар ретінде қалдырып, бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ жүйенің автоматтанғаны түсінікті болды. Жоғарыда аталған «композита+ны» басшылыққа алып, ақпараттық терминологиялық қос сөзді біріктіріп жұмсап қолдануға боларды деп санаймыз: ақпар+(ат)-терминология Обслуживание+нің қызмет көрсету екені түсінікті, алайда осы іспетті тіркес ішінде басы артқы сөзден «арылу» мақсатында көрсету көмешкі етістігін алып тастаған қателік болмас. Жоғарыда айтып өткендей, бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ жүйенің автоматтанғаны түсінікті болды. АВТОМАТИЗИРОВАННАЯ СИСТЕМА ИНФОРМАЦИОННО-ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ - АҚПАРТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ АВТОМАТТАНҒАН ЖҮЙЕСІ.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Көне грек тілінің сөзінен туындаған: σύστημα «составленное; составление», әрі қарай σύν (вариант: σύμ; первоначально ξύν) «с, вместе, совместно» + ἵστημι «ставить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *sta- «стоять». Еуропа тілдерінің бірқатары арасында латын тіліндегі мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: systema.Орыс тілінің система сөзі Петр І бастап француз тілі арқылы мына système латын сөзінен бастау алған деген тұжырым бар. Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Компьютерлік технологияны қолдана отырып, мәтіндерді компьютерге аудару жүйесі. Бұл машиналық аудармадан (МП) айырмашылығы, аударманың бүкіл процесін адам жүзеге асырады, компьютер оған дайын мәтінді аз уақыттың ішінде немесе одан да сапалы шығаруға көмектеседі. 2. Әзірбайжан: avtomatlaşdırılmış tərcümə sistemi 3. Қырғыз: автоматташтырылган котормо системасы 4. Өзбек: avtomatik tarjima tizimi 5. Түрік: otomatik çeviri sistemi 6. Ағылшын: automated translation system 7. Испан: sistema de traducción automatizada 8. Неміс: automatisiertes Übersetzungssystem 9. Француз: système de traduction automatisé 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ жүйе нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизированная система перевода - автоматтандырылған аударма жүйесі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен тіркесте сөздердің орын тәртібі ауысып кеткендіктен қателік туындаған. Тіркесті орыс тіліне аудару кезінде система автоматизированного перевода болады, ал ол дұрыс емес, орыс тіліндегі діттеген мақсат өзге. Сондықтан басыңқы сыңар жүйе, осы тіркес ішінде еш уақытта жүйе+сі емес, аударма+ның жүйе+сі – матаса байланысып тұр да, автоматтандырылған оның бағыныңқы сыңарына айналған, ой бұзылған. Ырықсыз етістің жұрнағы да да қажетсіз қолданылып тұр. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аударма+жүйе+ні біріктіріп басыңқы сыңар ретінде қалдырып, бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ жүйенің автоматтанғаны түсінікті болды. АВТОМАТИЗИРОВАННАЯ СИСТЕМА ПЕРЕВОДА - АВТОМАТТАНҒАН АУДАРМАЖҮЙЕ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Ме́сто украин тілінен туындаған сөз; мíсто «город» (знач. из поляк тілінен туындаған сөз болуы мүмкін:), көне орыс тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: мѣсто «место, поле, площадь, селение», көне славян тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: мѣсто τόπος, χωρίον (Супр.), әрі қарай дами келе болгар тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: мя́сто (Младенов 312), әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: мjȅсто, әрі қарай дами келе словения тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: mẹ́sto, әрі қарай дами келе чех тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: místо «место», městо «город», әрі қарай дами отырып славен тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: mesto — то же, поляк тілінен туындаған сөз болуы мүмкін: miasto «город», жоғарғы луганс әрі төменгі луганс тілдерінен туындаған сөз болуы мүмкін: městо «город». Осыдан барып әрі қарай дамыған сөз: вме́сте, вмести́ть, -ся, помести́ть, помеще́ние. Интонациялық қатынастағы қиындық келтіретін біріктірмес тұстарға қарамастан мына сөздерді туыстас деп санаған жөн деп есептейтін ғалымдар да жеткілікті: mintù, mitaũ, mìsti «питаться», латыш тілінің mìtu, mist «проживать, находиться, кормиться», литва тілінің maĩstas «питание», maitinù, maitìnti «кормить», авест. mаēϑаnа- «местопребывание, жилище, дом», mitayaiti, miϑnaiti «живет, пребывает»; Бартоломэ 1105; Цупица ВВ 25, 99; Маценауэр, LF 11, 170 и сл.; Траутман, ВSW 185; Мi. ЕW 196; Буга у Преобр. I, 580;Бернекер (2, 52), олардың бірігуі мына әдеи сөзден бастау алады: miẽtas «кол», латыш тіліндегі мына сөз тірек болады: mièts, көне үнді тілінің mēthíṣ м., methī́ ж. «столб», латын тілінің mētа «пирамида», ирланды тілінің methos «пограничный знак» (из *mitosto-), көне исланды тілінің meiðr «брус, дерево» сөзімен туыстас дейгебола қоймас; сол секілді аталмыш пікірді Младенов 312; Голуб-Копечный 225; Шрадер-Неринг 2, 435 ұстанады. «Город» мағынасы Куракинде (1705ж.), «месте́чко»,ал «городок» - Долгоруковта кездеседі (1702ж.) деп берілген деректер бар. Ол сол украин тілінен туындаған сөз деген пікірге саяды; мíсто «город», батыс славян тілінен жақын сөзден туындаған. Және өз кезегінде stat «место, город» сөзінің калькасы деген тұжырым бар; мына ғалымдардың Сандфельд, Festschr. Тhоmsеn 167; Френкель, KZ 51, 254 еңбектерінен қарауларыңызға болады. Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Аудармашы жұмыс орны; Бұл компьютерлік кешен, оның ішінде машинаның көмегімен аударуға арналған екі тілді аударма сөздігі. 2. Әзірбайжан: avtomatlaşdırılmış tərcüməçi yeri 3. Қырғыз: автоматташтырылган котормочу жай 4. Өзбек: avtomatlashtirilgan tarjimon joyi 5. Түрік: otomatik çevirmen yeri 6. Ағылшын: automated translator place 7. Испан: lugar de traductor automatizado 8. Неміс: automatisierter Übersetzerplatz 9. Француз: lieu de traducteur automatisé 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизированное место переводчика - аудармашының автоматтандырылған орны Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аудармашы+орын+ы біріктіріп басыңқы сыңар ретінде қалдырып, бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ орын+ның автоматтанғаны түсінікті болды. АВТОМАТИЗИРОВАННОЕ МЕСТО ПЕРЕВОДЧИКА - АВТОМАТТАНҒАН АУДАРМАШЫОРНЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Түбірі негізінен мына зат есімнен бастау алған: машина, из латинского māchina «механизм, устройство, орудие», әрі қарай μηχανή (дорийск. μαχανά) «орудие, приспособление; способ, уловка, ухищрение», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *maghana- «мочь». Орыс тілінің машина — впервые у Петра I; неміс тілінен және француз тіліндегі Мaschine (XVII в.) machine сөзінен келген деген ғылыми тұжырым бар. Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. Сөздіктер алфавит бойынша сұрыпталған сөздік. Компьютерлік (автоматты) сөздік - бұл компьютерде пайдаланушының немесе компьютерде мәтінді өңдеу бағдарламасында пайдалануға арналған арнайы машиналық форматтағы сөздік. Түпкі пайдаланушының сөздіктері және мәтінді өңдеуге арналған автоматты сөздіктер бар. Тұтынушыға арналған автоматты сөздіктер интерфейс және сөздік жазбаның құрылымы бойынша, машиналық аудару жүйелеріне, автоматты деректерді жинау жүйелеріне, ақпараттарды іздеуге арналған және т.б. енгізілген автоматты сөздіктерден айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл танымал сөздіктердің компьютерлік нұсқалары болуы мүмкін. Мысалы: ағылшынша түсіндірме сөздіктердің компьютерлік аналогтары (автоматты Webster, Collins ағылшын тіліндегі түсіндірме сөздігі, Ю.Д. Апресян және Е.М. Медникова өңдеген жаңа ірі ағылшын-орыс сөздігінің автоматты нұсқасы), Ожегов сөздігінің компьютерлік нұсқасы. Мәтінді өңдеу бағдарламаларына арналған автоматты сөздіктерді дәл мағынасында автоматты сөздіктер деп атауға болады. Олар, әдетте, орташа пайдаланушыға арналмаған. Олардың құрылымының ерекшеліктерін, сөздік материалдың көлемін олармен өзара әрекеттесетін бағдарламалар белгілейді. Аударма сөздіктерінің параметрленуінің теориялық дамуы, сонымен қатар дайын лексикографиялық басылымдарға сыни талдау В.П. сияқты отандық және шетелдік ғалымдардың жұмыстары болып табылады. Берков, В.В. Дубичинский, И.И. Убин, В.Н. Крупнов, О.М. Карпова, Сидней Ландау (Сидней И. Ландау), Т.Пиотровски, Ю.Д. Апресян, М.Я. Звиллинг. Арнайы аударылған лексикография аясындағы зерттеулер С.В. Гринев, Ю.Н. Марчук, В.Д. Л.Нелюбиннің анықтамасы бойынша аударма сөздік дегеніміз - екі немесе одан да көп тілдердің (олардың бір немесе басқа бөлігінде немесе толығымен) сөздік қорын жүйелі салыстыруды білдіретін сөздік. 2. Әзірбайжан: avtomatlaşdırılmış maşın lüğəti 3. Қырғыз: автоматташтырылган машина сөздүгү 4. Өзбек: avtomatlashtirilgan mashina lug`ati 5. Түрік: otomatik makine sözlüğü 6. Ағылшын: automated machine dictionary 7. Испан: diccionario automatizado de máquinas 8. Неміс: automatisiertes Maschinenwörterbuch 9. Француз: dictionnaire machine automatisé 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизированный машинный словарь - автоматтандырылған машиналық сөздік Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе машина+лық+сөздік біріктіріп басыңқы сыңар ретінде машина+сөздік нұсқасында да қалдыруға болады, себебі +лық жұрнағынсыз да машинаға тиесілі екені түсінік болады. басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ сөздік+тің автоматтанғаны түсінікті болды. АВТОМАТИЗИРОВАННЫЙ МАШИННЫЙ СЛОВАРЬ - АВТОМАТТАНҒАН МАШИНАСӨЗДІК

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Компьютерлік (автоматты) сөздік - бұл компьютерде пайдаланушының немесе компьютерде мәтінді өңдеу бағдарламасында пайдалануға арналған арнайы машиналық форматтағы сөздік. Түпкі пайдаланушының сөздіктері және мәтінді өңдеуге арналған автоматты сөздіктер бар. Тұтынушыға арналған автоматты сөздіктер интерфейс және сөздік жазбаның құрылымы бойынша, машиналық аудару жүйелеріне, автоматты деректерді жинау жүйелеріне, ақпараттарды іздеуге арналған және т.б. енгізілген автоматты сөздіктерден айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл танымал сөздіктердің компьютерлік нұсқалары болуы мүмкін. Мысалы: ағылшынша түсіндірме сөздіктердің компьютерлік аналогтары (автоматты Webster, Collins ағылшын тіліндегі түсіндірме сөздігі, Ю.Д. Апресян және Е.М. Медникова өңдеген жаңа ірі ағылшын-орыс сөздігінің автоматты нұсқасы), Ожегов сөздігінің компьютерлік нұсқасы. Мәтінді өңдеу бағдарламаларына арналған автоматты сөздіктерді дәл мағынасында автоматты сөздіктер деп атауға болады. Олар, әдетте, орташа пайдаланушыға арналмаған. Олардың құрылымының ерекшеліктерін, сөздік материалдың көлемін олармен өзара әрекеттесетін бағдарламалар белгілейді. Л.Н. Нелюбиннің анықтамасы бойынша аударылған сөздік дегеніміз - екі немесе одан да көп тілдердің (олардың бір бөлігінде немесе толығымен) сөздік қорын жүйелі түрде салыстыруды білдіретін сөздік. 2. Әзірбайжан: avtomatlaşdırılmış tərcümə 3. Қырғыз: автоматташтырылган котормо 4. Өзбек: avtomatlashtirilgan tarjima 5. Түрік: otomatik çeviri 6. Ағылшын: automated translation 7. Испан: traducción automatizada 8. Неміс: automatisierte Übersetzung 9. Француз: traduction automatisée 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизированный перевод - автоматтандырылған аударма Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен тіркесті «композитоға» салуға не салмауға да болады. ұтарымыз шамалы, дегенмен бұл жердегі гіп сол бағзы автоматтандырылған сөзінде болып тұр. Бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ аударма+ның автоматтанғаны түсінікті болды. АВТОМАТИЗИРОВАННЫЙ ПЕРЕВОД - АВТОМАТТАНҒАН АУДАРМА

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Латын тіліндегі prōcēssus «продвижениевперёд» сөзі сөздің туындауына негіз болған, әрі қарай дами келе procedere «выходить; продвигаться», одан әрі қарай туындағаны - pro «вперёд, для, за, вместо» + cedere «идти, ступать», ол өз кезегінде көне үндіеуропа тілдерінен бастау алады *ked- «идти, перемещаться». Орыс тіліндегі процесс нұсқасы І Петр кезеңінен бастап қолданысқа енген болатын, ол неміс тіліндегі Рrоzеss сөзінен туындаған деген тұжырым бар. Қазіргі даму деңгейінде процестерді автоматтандыру ақпараттық технологияларды қолдануға негізделген процестерді басқарудың тәсілдерінің бірі болып табылады. Бұл тәсіл компьютерлер мен бағдарламалық қамтамасыздандыру көмегімен операцияларды, мәліметтерді, ақпараттарды және ресурстарды басқаруға мүмкіндік береді, бұл процеске адамның қатысу дәрежесін төмендетеді немесе оны толығымен жояды. Автоматтандырудың негізгі мақсаты - процестің сапасын жақсарту. Автоматтандырылған процесс қолмен өңдеуден гөрі тұрақты сипаттамаларға ие. Көптеген жағдайда процестерді автоматтандыру өнімділігін арттыруға, процесті орындау уақытын азайтуға, шығындарды азайтуға және операциялардың дәлдігі мен тұрақтылығын арттыруға мүмкіндік береді. 2. Әзірбайжан: avtomatlaşdırılmış proses 3. Қырғыз: автоматташтырылган процесс 4. Өзбек: avtomatlashtirilgan jarayon 5. Түрік: otomatik süreç 6. Ағылшын: automated process 7. Испан: proceso automatizado 8. Неміс: automatisierter Prozess 9. Француз: processus automatisé 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) үрдіс нұсқасы түрлі септік формада сонымен қатар процесс нұсқасында да қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) үрдіс нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ үрдіс нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизированный процесс - автоматтандырылған үдеріс Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен тіркесті «композитоға» салуға не салмауға да болады. ұтарымыз шамалы, дегенмен бұл жердегі гіп сол бағзы автоматтандырылған сөзінде болып тұр. Бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ үдеріс+тің автоматтанғаны түсінікті болды. АВТОМАТИЗИРОВАННЫЙ ПРОЦЕСС - АВТОМАТТАНҒАН ҮДЕРІС

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. Компьютерлік (автоматты) сөздік - бұл компьютерде пайдаланушының немесе компьютерде мәтінді өңдеу бағдарламасында пайдалануға арналған арнайы машиналық форматтағы сөздік. Түпкі пайдаланушының сөздіктері және мәтінді өңдеуге арналған автоматты сөздіктер бар. Тұтынушыға арналған автоматты сөздіктер интерфейс және сөздік жазбаның құрылымы бойынша, машиналық аудару жүйелеріне, автоматты деректерді жинау жүйелеріне, ақпараттарды іздеуге арналған және т.б. енгізілген автоматты сөздіктерден айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл танымал сөздіктердің компьютерлік нұсқалары болуы мүмкін. Мысалы: ағылшынша түсіндірме сөздіктердің компьютерлік аналогтары (автоматты Webster, Collins ағылшын тіліндегі түсіндірме сөздігі, Ю.Д. Апресян және Е.М. Медникова өңдеген жаңа ірі ағылшын-орыс сөздігінің автоматты нұсқасы), Ожегов сөздігінің компьютерлік нұсқасы. Мәтінді өңдеу бағдарламаларына арналған автоматты сөздіктерді дәл мағынасында автоматты сөздіктер деп атауға болады. Олар, әдетте, орташа пайдаланушыға арналмаған. Олардың құрылымының ерекшеліктерін, сөздік материалдың көлемін олармен өзара әрекеттесетін бағдарламалар белгілейді. 2. Әзірбайжан: avtomatlaşdırılmış lüğət 3. Қырғыз: автоматташтырылган сөздүк 4. Өзбек: avtomatlashtirilgan lug`at 5. Түрік: otomatik sözlük 6. Ағылшын: automated dictionary 7. Испан: diccionario automatizado 8. Неміс: automatisiertes Wörterbuch 9. Француз: dictionnaire automatisé 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизированный словарь - автоматтандырылған сөздік Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен тіркесті «композитоға» салуға не салмауға да болады. ұтарымыз шамалы, дегенмен бұл жердегі гіп сол бағзы автоматтандырылған сөзінде болып тұр. Бағыныңқы сыңардағы авто+мат+тан+дыр+ыл+ған сөзіндегі артық жұрнақты - авто+мат+тан+ған алып «қымқа» тіркес құра аламыз, +дыр, +ыл жұрақтарынсыз ақ сөздік+тің автоматтанғаны түсінікті болды. АВТОМАТИЗИРОВАННЫЙ СЛОВАРЬ - АВТОМАТТАНҒАН СӨЗДІК

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған: *rěčь, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің , көне славян тілінің рѣчь (көне грек тілініңῥῆμα, λόγος, διάνοια); орыс тілінің речь, украин тілінің річ, ре́чі, белорус тілінің реч «вещь», болгар тілінің реч, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал:ри̏jеч «слово», словен тілінің rе̣̑č (жатыс септігінің -ȋ) «вещь», чех тілінің řеč «речь», словак тілінің rеč — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, поляк тілініңrzесz «вещь», жоғарғы луганс тілініңrěč «речь, язык», төменгі луганс тілініңrěс — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Төмендегі сөздердің ұзартылған сатысы реку́, рок. Тохар тілімен. А rаkе, В reki «слово» салытырыңыз. Сөздің бастау алуына негіз болған приставка: на- + -вык, праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: , өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің , көне славян тілінің выкнѫти (көне грек тілінің μανθάνω), орыс тілінің привыкнуть, привыкать, украин тілінің приви́кнути, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: ви̏кнути, чех тілінің navykat, поляк тілінің nawyknąć, жоғарғы луганс тілінің wuknyć «учиться». Осы орайда мына сөздерге де бір қарап өткен артық болмас: обы́чай, учи́ть, нау́ка, навык. Мына сөзбен туыстас деген ғылыми қағида да жоқ емес: jùnkstu, jùnkti «привыкать, становиться привычным», латыш тілінің jûkt, литва тілінің jaukìnti «приучать», көне прус тілінің iaukint «упражнять», әдеби тілдің мағынаға өткен: jaukùs «кроткий, приятный», көне үнді тілінің úcyati «имеет обыкновение», ṓkas «удовольствие», армян тілінің usanim «привыкаю, учусь», батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзі: biūhts «привычный», көне ирландия do-uccim «понимаю, знаю» сөздерінен туындаған деген тұжырым бар. Бұл сөйлеу дағдылары мен қабілеттерінің тұрақты, ұзақ мерзімді тәжірибесінің, сөйлеу әрекеттері мен ұтымды және еріксіз әрекеттердің жиынтығы. Алайда, Е.И. атап өткендей Пассов, «сөйлеуді толығымен автоматтандыру мүмкін емес: ол шексіз өзгеретін байланыс жағдайларында қолдануға арналған». 2. Әзірбайжан: nitq bacarıqlarının avtomatizmi 3. Қырғыз: сүйлөө жөндөмдүүлүктөрүнүн автоматикасы 4. Өзбек: nutq qobiliyatining avtomatizmi 5. Түрік: konuşma becerilerinin otomatizması 6. Ағылшын: automatism of speech skills 7. Испан: automatismo de las habilidades del habla 8. Неміс: Automatismus der Sprachfähigkeiten 9. Француз: automatisme de la parole 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматизм речевых навыков - сөйлеу дағдыларының автоматтылығы Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе сөйлеу+дағды деп біріктіріп қалдыруға болады, себебі дағды жеке тұрып та көтпік мағына ала береді. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. АВТОМАТИЗМ РЕЧЕВЫХ НАВЫКОВ - СӨЙЛЕУДАҒДЫ АВТОМАТТЫЛЫҒЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. ( < Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: alternatio) Сөздер мен аффикстердің негізіндегі фонемаларды (немесе сызбаларды) ауыстыру, өзгерту: мысалы, г - ж әріптерінің алмасуы салдарынан сөздің негізіндегі (бегать - бежать). Кезектесуде бір морфема екі немесе одан да көп нұсқа ретінде пайда болады. Ағылшынша зат есімдерде дұрыс-көпше құрылуымен [-s, -z, -ez] сөздерінің автоматты ауысуы автоматты түрде жасалады, өйткені ол зат есімнің фонемаларымен анықталады. Бұл құбылыс фонетикалық ауысудан ерекшеленеді, өйткені ағылшын тілінде кез-келген [әр] мұндай ауысуға ұшырамайды, тек осы форманың (төрт) морфемалары кездеседі. Сол сияқты, санскритте тат паатати: тан наяту, өйткені ауысу тек сөздің соңында ғана жүреді (мысалы, ратнамға қарағанда). Фонетикалық баламалар және автоматты формальды тілдік ауысулар дыбыстық модельдер көмектесе алатын фонемаларды жіктеуге мүмкіндік береді. Ағылшын тіліндегі көпше жұрнақтар номиналды базаның соңында пайда болатын сол ағылшын фонемаларын (олардың көпшілігі) 1) сибиланттар және 2) сибилянттар емес жіктеуге мүмкіндік береді. Кәдімгі фонетика бұдан асып кете алмайды; Фонетика жеке шеберлікке негізделген немесе зертхана үшін ғылым болып табылады. 2. Әзірбайжан: avtomatik növbə 3. Қырғыз: автоматтык алмаштыруу 4. Өзбек: avtomatik almashtirish 5. Түрік: otomatik değişim 6. Ағылшын: automatic alternation 7. Испан: alternancia automática 8. Неміс: automatischer Wechsel 9. Француз: alternance automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматическая альтернация - автоматты альтернация Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе автомат+альтернация деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. АВТОМАТИЧЕСКАЯ АЛЬТЕРНАЦИЯ – АВТОМАТ+ТЫҚ АЛЬТЕРНАЦИЯ не АВТОМАТ АЛЬТЕРНАЦИЯ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: lingua «язык; речь», әрі қарай стар. dingua (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *dnghwa-).Орыс тілінің лингвист —француз тіліндегі linguistе (XVIIғ.), кітаби сөзге өтіп барып linguа сөзінен бастау алды деген ғалымдардың тұжырымы көңілге қонымды. Табиғи тілдерді сипаттау үшін математикалық модельдерді қолдануға бағытталған жасанды интеллект жүйелерін құрудағы адамдар мен жануарлардағы интеллектуалды процестерді математикалық және компьютерлік модельдеу саласындағы ғылыми бағыт. Компьютерлік лингвистика табиғи тілді өңдеумен ішінара сәйкес келеді. Алайда соңғысы дерексіз модельдерге емес, компьютерлік жүйелер үшін тілді сипаттау мен өңдеудің қолданбалы әдістеріне назар аударады. Компьютерлік лингвистердің қызмет саласы - тілдік ақпаратты өңдеуге арналған алгоритмдер мен қолданбалы бағдарламалар жасау. 2. Әзірбайжан: avtomatik dilçilik 3. Қырғыз: автоматтык лингвистика 4. Өзбек: avtomatik tilshunoslik 5. Түрік: otomatik dilbilim 6. Ағылшын: automatic linguistics 7. Испан: lingüística automática 8. Неміс: automatische Sprachwissenschaft 9. Француз: linguistique automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматическая лингвистика - автоматты тілтаным Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе автомат+тілтаным деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. АВТОМАТИЧЕСКАЯ ЛИНГВИСТИКА – АВТОМАТ+ТЫҚ ТІЛТАНЫМ не АВТОМАТ ТІЛТАНЫМ.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Сөздің туындауына негіз болған ОБ+ приставкасы мен служить сөзі, одан әрі қарай дами келе праслвян тілінің сөзінен, содан соң өзге де сөздердің қатарында туындаған көне славян тілінің мына сөзі болды-мыс: слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыс тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: служи́ть, -жу́, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: служи́ти, белор. служы́ць, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: слу́жа «служу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: слу́жити, слу̑жи̑м, әрі қарай дами келе словен тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: slúžiti, -im, әрі қарай дами келе чех тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: sloužit, әрі қарай дами келе словак тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: slúžiť, өз кезегінде әрі қарай дами келе поляк тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: służyć, жоғары луганск тіліндегі мына сөзден туындады: słužić, сонымен қатар төменгі луганск тіліндегі мына сөзден туындады: słužyś. Мына сөзбен туыстас деген ғылыми қағида да жоқ емес: жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать, помогать», paslaugìnti «заменять кого-либо на работе», slaugà «услужение; слуга», pãslauga «помощь, услуга», Дами келе ирланд тіліндегі мына: sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-) сөз бен тіркестерге негіз болғаны анықталды. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: teхtus «ткань; сплетение, связь, сочетание (слов)», от texere «ткать; плести» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *tek- «делать»). Орыс тілінің текст неміс тілінен келген деген ғылыми тұжырым бар: Техt немесе латын тілінен тура туындаған деген пікірді ұстанушылардың көзқарасымен толықтай келісуге болады. Компьютерлердің көмегімен мәтінді жасанды немесе табиғи тілде түрлендіру. Қолданбалы жүйелер және А. туралы теория. 50-жылдардың аяғында құрыла бастады. 20 ғасыр (АҚШ, КСРО, Франция, Германия және т.б.) және бірнеше түрлі қосымшаларда дамыған: жүйелік бағдарламалау, баспа және есептеу тіл білімінде. Жүйелік бағдарламалауда, компьютердің жұмысына және пайдаланушылардың жұмысына арналған бағдарламалық жасақтаманы құру, бағдарламаларды әзірлеуге арналған құралдар, яғни алгоритмдік тілдегі мәтіндер (жасанды тілдер) жасалынған. A. туралы жариялауда. - баспа процестерін автоматтандыру бағыттарының бірі. Осы салаларда «А. туралы. т ». әдетте, салыстырмалы түрде тар мағынада нысанды қайта құру ретінде қолданылады. Компьютерлік лингвистикада оның мәні автоматты лингвистикалық талдау және мәтін синтезі, сонымен бірге компьютерлермен табиғи тілде қарым-қатынастың лингвистикалық аспектілері, «А. туралы. т ». мәтіннің мазмұны мен синтезін (адамға түсінікті берілген мазмұн үшін) талдау процедураларын қамтитын кең мағынада түсініледі. Мақсаттарға байланысты А-ның бірнеше түрін ажыратады. T. Автоматты редакциялау кезінде мәтінді түрлендіру компьютердің жадындағы мәтінге түзетулер мен толықтырулар енгізуден тұрады; мәтінді пішімдеу тақырыптарды бөлектеу, қажетті форматтағы жолдар мен беттерді қалыптастыру, компьютерлік баспа құрылғыларында ойнатуға арналған бөлімдер мен мәтінді бөлектеу және пішімдеуден тұрады. Автоматты теру және теру процесінде компьютерге енгізілген мәтін басып шығару жабдығымен (мысалы, фотокомпозиция машинасы) шығарылатын бейнеге (кодқа) айналдырылады. Лексикографиялық өңдеу кезінде мәтін лексикографиялық көрініске айналады, мұнда әр пайдалану осы мәтін үшін құрылған сөздіктегі белгілі бір ақпаратқа сәйкес келеді. Автоматты лингвистикалық талдауда мәтін дәйекті түрде лексикалық-морфологиялық, синтаксистік және семантикалық көріністерге айналады. 2. Әзірбайжан: avtomatik söz emalı 3. Қырғыз: автоматтык түрдө сөз иштетүү 4. Өзбек : avtomatik so`zlarni qayta ishlash 5. Түрік: otomatik kelime işlemci 6. Ағылшын: automatic word processing 7. Испан: procesamiento de texto automático 8. Неміс : automatische Textverarbeitung 9. Француз: traitement de texte automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында өңдеу, әрлеу, жөндеу, ұқсату сөзі жеке түрлі формада тұрып обработка сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өңдеу, әрлеу, ұқсату түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ өңдеу, нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматическая обработка текста - мәтінді автоматты өңдеу Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе автомат+өңдеу деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Мәтінді автоматты өңдеу нұсқасында қалдыруға болады деген де уіж айтылуы мүмкін, дегенмен бұл нұсқаны алу үшін сөз сынамалау керек: мәтінді автоматты түрде өңдеу – обработка текста в автоматической форме болады, тіркестің мағынасы өзгерді. АВТОМАТИЧЕСКАЯ ОБРАБОТКА ТЕКСТА - МӘТІНДІ АВТОМАТТЫҚ ӨҢДЕУ немесе МӘТІНДІ АВТОМАТӨҢДЕУ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Көне грек тілінің сөзінен туындаған: σύστημα «составленное; составление», әрі қарай σύν (вариант: σύμ; первоначально ξύν) «с, вместе, совместно» + ἵστημι «ставить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *sta- «стоять». Еуропа тілдерінің бірқатары арасында латын тіліндегі мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: systema.Орыс тілінің система сөзі Петр І бастап француз тілі арқылы мына système латын сөзінен бастау алған деген тұжырым бар. Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Бағдарламалық жасақтаманы локализациялау үшін мамандандырылған құралдар жиі пайдаланылады, мысалы, Passolo, бұл мәзір ресурстары мен хабарламаларды бағдарламалық ресурстарға және тікелей құрастырылған бағдарламаларға аударуға, сондай-ақ локализацияның дұрыстығын тексеруге мүмкіндік береді. Аудиовизуальды материалдарды (негізінен фильмдерді) аудару үшін арнайы құралдар қолданылады, мысалы, Aegisub, олар аударма жадының кейбір аспектілерін біріктіреді, бірақ уақытында субтитрлерді, оларды экранда форматтауды, бейне стандарттарын сақтауды және т.б. мүмкіндік береді. 2. Әзірбайжан: avtomatik tərcümə sistemi 3. Қырғыз: автоматтык котормо системасы 4. Өзбек: avtomatik tarjima tizimi 5. Түрік: otomatik çeviri sistemi 6. Ағылшын: automatic translation system 7. Испан: sistema de traducción automática 8. Неміс: automatisches Übersetzungssystem 9. Француз: système de traduction automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ жүйе нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматическая система перевода - аударманың автоматты жүйесі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе автомат+жүйе деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. АВТОМАТИЧЕСКАЯ СИСТЕМА ПЕРЕВОДА - АУДАРМА АВТОМАТТЫҚ ЖҮЙЕСІ немесе АУДАРМА АВТОМАТЖҮЙЕСІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Сөздің төркіні көне грек тілініңἀνάλυσις «разложение, растворение» деген мағынадан туындаған, осы сөзден барып, дами келе ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение» қосылу нәтижесінде жаңа сөз туындағаны белгілі болды. Еуропа елінің бірқатар елінде бұл кірме сөздің түп-төркіні латын тіліндегі analysisсөзінен жасалған деген ғылыми негізделген тұжырымдар жоқ емес. Орыс тілінің анализ (көне орыс тіліндегі нұсқасы - анализис) — І Петр кезеңінен пайдаланылуға енгендігін көреміз, ол сөз шамамен XVIII ғасырдың басында деген француз тілініңanalysе деген сөзінен бастау алғаны туралы көптеген ғалым тұжырымымен танысболғанымызды айта кету керек. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: teхtus «ткань; сплетение, связь, сочетание (слов)», от texere «ткать; плести» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *tek- «делать»). Орыс тілінің текст неміс тілінен келген деген ғылыми тұжырым бар: Техt немесе латын тілінен тура туындаған деген пікірді ұстанушылардың көзқарасымен толықтай келісуге болады. Мәтінді автоматты түрде талдау мәселесі таза психолингвистикалық тұрғыдан емес, бірақ оны психолингвистиканың деректерін ескерусіз сәтті шешу мүмкін емес. Бұл мәселені толығымен қарастырмай, төмендегілерді атап өтеміз. 20 ғасырдың аяғында тек компьютерлік нұсқада бар электронды мәтіндер мен құжаттар саны бірнеше есе өсті және мәліметтерді өңдеумен байланысты технологияларды дамытуды қажет етті. Табиғи тілде жасалған құжаттарды өңдеу (NLP - «табиғи тілді өңдеу») - бұл адамдарға электронды мәтіндерді қолдануға және құжаттарды оңай табуға және өңдеуге көмектесетін жаңа технологиялар. Мысалы, мәтінді жинақтау сияқты процедура оның көлемін азайтып, оны ұялы телефонның шағын дисплейінде де көрсетуге мүмкіндік береді. Мәтінді жасанды түрде жеңілдету және «жалпылау» балаларға, қарттарға, шетелдіктерге оның мазмұнын оңай түсінуге көмектеседі. Мәтінді «сығу» (сығу) үшін мәтіннің ұзындығын және стилін, оның «оқылуын» ескеретін, мәтіннің мағынасын бұзбай, қайта жазу процедураларын қолдану қажет. Автоматты перифераза - ақпаратты сол тілде машиналық аударудың бір түрі. Сонымен қатар, репрессиялау қабілеті сөйлеуді түсіну қабілетімен тығыз байланысты. 2. Әзірбайжан: avtomatik mətn analizi 3. Қырғыз: тексттик анализ 4. Өзбек: avtomatik matn tahlili 5. Түрік: otomatik metin analizi 6. Ағылшын: automatic text analysis 7. Испан: análisis de texto automático 8. Неміс: automatische Textanalyse 9. Француз: analyse automatique du texte 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализнұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматический анализ текста - мәтінді автоматты талдау Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе автомат+талдау деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. АВТОМАТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ТЕКСТА - МӘТІНДІ АВТОМАТТЫҚТАЛДАУ немесе МӘТІНДІ АВТОМАТТАЛДАУ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Түбірі негізінен мына зат есімнен бастау алған: машина, из латинского māchina «механизм, устройство, орудие», әрі қарай μηχανή (дорийск. μαχανά) «орудие, приспособление; способ, уловка, ухищрение», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *maghana- «мочь». Орыс тілінің машина — впервые у Петра I; неміс тілінен және француз тіліндегі Мaschine (XVII в.) machine сөзінен келген деген ғылыми тұжырым бар. Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. Автоматты сөздік дегеніміз - компьютерде пайдаланушының немесе компьютерлік мәтінді өңдеу бағдарламасында пайдалануға арналған арнайы машиналық форматтағы сөздік. Басқаша айтқанда, соңғы пайдаланушының автоматты сөздіктері және мәтінді өңдеу бағдарламаларына арналған автоматты сөздіктер ерекшеленеді. Түпкі пайдаланушыға арналған автоматты сөздіктер машиналық аудару жүйелеріне, автоматты абстракциялық жүйелерге, ақпаратты іздеуге және т.б. кіретін AS-дан алынған сөздік жазбаның интерфейсі мен құрылымы жағынан айтарлықтай ерекшеленеді. Көбінесе бұл танымал шартты сөздіктердің компьютерлік нұсқалары. Сонымен, бағдарламалық қамтамасыздандыру нарығында ағылшын тілінің түсіндірме сөздіктерінің компьютерлік аналогтары бар (автоматты Webster, Коллинз баспасының ағылшын тіліндегі автоматты түсіндірме сөздігі, Ю.Д. Апресян және Э.М. редакциялаған «Ірі ағылшын-орыс сөздігінің» автоматты нұсқасы). Медникова). Осы типтегі автоматты сөздіктер қарапайым сөздіктердің сөздікке ену құрылымын іс жүзінде қайталайды, бірақ олардың прототиптерінде жоқ функциялары бар. Мысалы, адамның түпкі пайдаланушысының көптеген автоматты сөздіктері деректерді сөздік жазудың өрістері бойынша сұрыптауға мүмкіндік береді (мысалы, барлық сын есімдерді таңдау), интерпретацияда белгілі бір семантикалық құрамы бар барлық сөздіктерге автоматты түрде іздеу жүргізуге мүмкіндік береді. 2. Әзірбайжан: avtomatik maşın lüğəti 3. Қырғыз: автоматтык сөздүк 4. Өзбек: avtomatik mashina lug`ati 5. Түрік: otomatik makine sözlüğü 6. Ағылшын: automatic machine dictionary 7. Испан: diccionario automático de máquinas 8. Неміс: automatisches Maschinenwörterbuch 9. Француз: dictionnaire machine automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматический машинный словарь - автоматты машиналық сөздік Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе машина+сөздік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. АВТОМАТИЧЕСКИЙ МАШИННЫЙ СЛОВАРЬ - АВТОМАТТЫҚМАШИНАЛЫҚ СӨЗДІК немесе АВТОМАТТЫҚМАШИНАСӨЗДІК

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Адамның ақыл-ой әрекетінің әртүрлі түрлерін модельдеу және автоматтандыру міндеттерінің бірі, бұл жағдайда сөйлеу әрекеті. Автоматты аударма алгоритмді қолдана отырып жүзеге асырылады, оның ережелерінде адамның білімі мен түйсігі, яғни қатаң ресми сипаттамалары жоқ. Автоматты түрде аудару алгоритмін автоматты түрде жұмыс істейтін кез келген сәйкес құрылғы, мысалы, әмбебап сандық компьютер жасай алады. Автоматты аударма мәселесі қазіргі құрылымдық және математикалық лингвистиканың дамуымен, ең іргелі және қиын лингвистикалық тілдермен тығыз байланысты. проблемалар, олардың көпшілігі бұрын дамымаған немесе тіпті әдейі қойылмаған.. 2. Әзірбайжан: avtomatik tərcümə 3. Қырғыз: автоматтык котормо 4. Өзбек: avtomatik tarjima 5. Түрік: otomatik çeviri 6. Ағылшын: automatic translation 7. Испан: traducción automática 8. Неміс: automatische Übersetzung 9. Француз: traduction automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматический перевод - автоматты аударма Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе автомат+аударма деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. АВТОМАТИЧЕСКИЙ ПЕРЕВОД - АВТОМАТТЫҚ АУДАРМА немесе АВТОМАТАУДАРМА

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. Бұл компьютерде қолданушы немесе компьютерде мәтінді өңдеу бағдарламасы үшін пайдалануға арналған арнайы машина форматындағы сөздік. Түпкі пайдаланушының сөздіктері және мәтінді өңдеуге арналған автоматты сөздіктер бар. Сөздік жазбаның интерфейсі мен құрылымы тұрғысынан түпкі пайдаланушыға арналған автоматты сөздіктер машиналық аудару жүйелеріне, автоматты дерексіз жүйелерге, ақпаратты іздеуге арналған және т.б. енгізілген автоматты сөздіктерден айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл танымал қарапайым сөздіктердің компьютерлік нұсқалары болуы мүмкін. Мысалы: ағылшынша түсіндірме сөздіктердің компьютерлік аналогтары (автоматты Webster, Collins ағылшын тіліндегі түсіндірме сөздігі, Ю.Д. Апресян және Е.М. Медникова өңдеген жаңа ірі ағылшын-орыс сөздігінің автоматты нұсқасы), Ожегов сөздігінің компьютерлік нұсқасы. Мәтінді өңдеу бағдарламаларына арналған автоматты сөздіктерді дәл мағынасында автоматты сөздіктер деп атауға болады. Олар, әдетте, орташа пайдаланушыға арналмаған. Олардың құрылымының ерекшеліктерін, сөздік материалдың көлемін олармен өзара әрекеттесетін бағдарламалар белгілейді 2. Әзірбайжан: avtomatik tərcümə lüğəti 3. Қырғыз: автоматтык котормо сөздүгү 4. Өзбек: avtomatik tarjima lug`ati 5. Түрік: otomatik çeviri sözlüğü 6. Ағылшын: automatic translation dictionary 7. Испан: diccionario de traducción automática 8. Неміс: automatisches Übersetzungswörterbuch 9. Француз: dictionnaire de traduction automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматический переводной словарь -автоматты аударма сөздік Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аударма+сөздік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. АВТОМАТИЧЕСКИЙ ПЕРЕВОДНОЙ СЛОВАРЬ - АВТОМАТТЫҚ АУДАРМА СӨЗДІК немесе АВТОМАТТЫҚ АУДАРМАСӨЗДІК немесе АВТОМАТ АУДАРМАСӨЗДІК

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Автомат термині әдетте адамның араласуынсыз болатын кез келген процесті (немесе әрекетті) білдіреді. Сондықтан, толығымен автоматты жүйені тек аудио-визуалды енгізу және тиісті қарама-қарсы ақпаратты шығару адамның араласуынсыз жүзеге асырылған жағдайда ғана қарастыруға болады. Бұл компьютерлік лингвистикалық зерттеулерге қатысудың ең жоғары деңгейі. Сөздің туындауына негіз болған ОБ+ приставкасы мен служить сөзі, одан әрі қарай дами келе праслвян тілінің сөзінен, содан соң өзге де сөздердің қатарында туындаған көне славян тілінің мына сөзі болды-мыс: слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыс тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: служи́ть, -жу́, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: служи́ти, белор. служы́ць, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: слу́жа «служу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: слу́жити, слу̑жи̑м, әрі қарай дами келе словен тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: slúžiti, -im, әрі қарай дами келе чех тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: sloužit, әрі қарай дами келе словак тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: slúžiť, өз кезегінде әрі қарай дами келе поляк тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: służyć, жоғары луганск тіліндегі мына сөзден туындады: słužić, сонымен қатар төменгі луганск тіліндегі мына сөзден туындады: słužyś. Мына сөзбен туыстас деген ғылыми қағида да жоқ емес: жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать, помогать», paslaugìnti «заменять кого-либо на работе», slaugà «услужение; слуга», pãslauga «помощь, услуга», Дами келе ирланд тіліндегі мына: sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-) сөз бен тіркестерге негіз болғаны анықталды. Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придаватьвид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *ęzykъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ, көне славян тілінің ѩзꙑкъ (көне грек тілінің γλώσσα, ἔθνος), орыс тілінің язык, украин тілінің язик, белорус тілінің язык, болгар тілінің език, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:jeзик (жатыс септігінің мн. jе̏зи̑ка), диал. jа̀зик, словен тілінің jézik, чех тілінің , словак тілінің jazyk, поляк тілініңjęzyk, жоғарғы луганс тілініңjazyk, төменгі луганс тілініңjězyk, полабск.jǫzĕk. Праслав. *ęzykъ — расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, ол өз кезегінде көне прус тілінің мына сөзімен туыстас деген пікір бар:insuwis «язык», лит. liežùvis (бұнда l- от liẽžti «лизать»), көне латын тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: tuggô «язык», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: zunga, тохар. А käntu «язык» *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-. Фонетикалық қатысы бар деген ғалымдар тұжырымымен келісу қиынға соғады: көне үнді тілінің jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, авест. hizvā, hizū- — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Бұл жерден тілдік табу (тегерім) әрекетінің бары байқалады. Көне славян тілінің , шіркеу славян тілінің мына сөзінен әрі қарай дамыған деген пікірге қосылуға болады: «народ» осы сөздің латын тіліндегі сөздің калькасы деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. linguа «народ», ол өз кезегінде француз тіліндегі сөзден қалыптасқан деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. Languedoc — Оңтүстік Франциядағы облыс атауын білдіреді. Осы орайда айта кететін бір қызықжәйт, көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ «переводчик, лазутчик» деген мағынасын білдіреді деген де қызықты деректер де кездеседі. Орта ғасырдағы латын тілінің мына бір сөзінен туындағаны тілдік деректерге сай белгілі болды: situātiō «расположение», ол өз кезегінде situare «располагать» деген етістіктің туындауына негіз болған, әрі қарай латын тілінің «situs» «положение» деген сөзі пайда болған. Орыс тілінің ситуация сөзі 1718 жылдан бастап қолданысқа ене бастады да, поляк тілініңsytuacja сөзінен пайда болғанын бірқатар тілші ғалым өз еңбектерінде жазып өткен болатын. Автомат термині әдетте адамның араласуынсыз болатын кез келген процесті (немесе әрекетті) білдіреді. Сондықтан, толығымен автоматты жүйені тек аудио-визуалды енгізу және тиісті қарама-қарсы ақпаратты шығару адамның араласуынсыз жүзеге асырылған жағдайда ғана қарастыруға болады. Бұл компьютерлік лингвистикалық зерттеулерге қатысудың ең жоғары деңгейі. 2. Әзірбайжан: ikidilli vəziyyətdə avtomatik məlumatların işlənməsi 3. Қырғыз: эки тилдүү кырдаалда маалыматты автоматтык түрдө иштетүү 4. Өзбек: ikki tilli vaziyatda ma`lumotlarni avtomatik qayta ishlash 5. Түрік: iki dilli bir durumda otomatik bilgi işleme 6. Ағылшын: automatic information processing in a bilingual situation 7. Испан: procesamiento automático de información en una situación bilingüe 8. Неміс: automatische Informationsverarbeitung in einer zweisprachigen Situation 9. Француз: traitement automatique de l`information en situation bilingue 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ өңдеу, нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматический процесс обработки информации в двуязычной ситуации - қостілділік жағдаятындағы ақпараттыөңдеудің автоматты үдерісі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен түйдекті тіркесте басы артық әріптіркес бар. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің қосарлануы арқылы жасалғанын айта кету керек. Сонымен қатар талдауға түскен тіркес, сөздерді жазу кезінде сараптама жасалып жатқан тілдердің жақсы қырларын алуды дұрыс деп санаймыз. Сөздерді біріктіру арқылы термин түзу қазақ тілі біліміне қажетті үрдіс деп санаймыз. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе өңдеу+үдеріс+і біріктіріп басыңқы сыңар ретінде қалдыруға болады. Жоғарыда аталған «композита+ны» басшылыққа алып, ақпараттық терминологиялық қос сөзді біріктіріп жұмсап қолдануға боларды деп санаймыз. Қос+тіл+ді+лік+тің жағ+да+ят+ын+да+ғы деген түйдекті тіркесті ықшамдау керек, қостілдік жағдаят деп алса жетіклікті. АВТОМАТИЧЕСКИЙ ПРОЦЕСС ОБРАБОТКИ ИНФОРМАЦИИ В ДВУЯЗЫЧНОЙ СИТУАЦИИ - ҚОСТІЛДІК ЖАҒДАЯТТАҒЫ АҚПАРАТӨҢДЕУ АВТОМАТТЫҚ ҮДЕРІСІ немесе ҚОСТІЛДІК ЖАҒДАЯТТАҒЫ АҚПАРАТӨҢДЕУ АВТОМАТҮДЕРІСІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. Бұл компьютерде қолданушы немесе компьютерде мәтінді өңдеу бағдарламасы үшін пайдалануға арналған арнайы машина форматындағы сөздік. Түпкі пайдаланушының сөздіктері және мәтінді өңдеуге арналған автоматты сөздіктер бар. Сөздік жазбаның интерфейсі мен құрылымы тұрғысынан түпкі пайдаланушыға арналған автоматты сөздіктер машиналық аудару жүйелеріне, автоматты дерексіз жүйелерге, ақпаратты іздеуге арналған және т.б. енгізілген автоматты сөздіктерден айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл танымал қарапайым сөздіктердің компьютерлік нұсқалары болуы мүмкін. Мысалы: ағылшынша түсіндірме сөздіктердің компьютерлік аналогтары (автоматты Webster, Collins ағылшын тіліндегі түсіндірме сөздігі, Ю.Д. Апресян және Е.М. Медникова өңдеген жаңа ірі ағылшын-орыс сөздігінің автоматты нұсқасы), Ожегов сөздігінің компьютерлік нұсқасы. Мәтінді өңдеу бағдарламаларына арналған автоматты сөздіктерді дәл мағынасында автоматты сөздіктер деп атауға болады. Олар, әдетте, орташа пайдаланушыға арналмаған. Олардың құрылымының ерекшеліктерін, сөздік материалдың көлемін олармен өзара әрекеттесетін бағдарламалар белгілейді 2. Әзірбайжан: avtomatik lüğət 3. Қырғыз: автоматтык сөздүк 4. Өзбек: avtomatik lug`at 5. Түрік: otomatik sözlük 6. Ағылшын: automatic dictionary 7. Испан: diccionario automático 8. Неміс: automatisches Wörterbuch 9. Француз: dictionnaire automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматический словарь - автоматты сөздік Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аударма+сөздік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Автомат+ты сөздік деген автоматы бар сөздік деген мағына береді, сондықтан автомат+тық не құр автомат сөздік деп қалдыру керек. АВТОМАТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ - АВТОМАТТЫҚ СӨЗДІК немесе АВТОМАТСӨЗДІК

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. По приставккасы мен «знать» сөзінің бірігуі арқылы жасалды, әрі қарай праславян тіліндегі *znati сөзі туындаған, одан әрі қарай дами келе көне орыс тілінің және көне славян тілінің сөздері туындауға негіз пайда болды: знати, знаѭ, орыс тілініңзнать, украин тілініңзнати, белорус тіліндегі мына сөздің пайда болуы да осы құбылысқа байланысты болды:знаць, болгар тіліндегі келесі сөз де осы кезде пайда болды:зная, сербі хорват тілдерініңзна̏ти, зна̑м, словен тілінің znati, znȃm, және көне чех тілінің znáti, znaju, чех тіліне тән мына сөздің znát, словак тілінің znаť, поляк тілініңznać, жоғары луганск тілінің мына - znać, төменгі луганск тілігің znaś сөзінің туындауына осы табиғи құбылыс негіз болды деп айта аламыз. Бұл келесі žinóti, žinaũ «знать» сөздердің, латыш тілініңzināt zinu, көне прусс тілінің ersinnat «узнать», көне үнді тілінің jānā́ti «знает», jñāyátē, содан әрі қарай дами келе көне парсы тілінің adānā «он узнал», және irknâan «узнавать» (*knējan), грек тілінің γιγνώσκω «узнаю» (аор. ἔγνω: көне славян тілінің аор. позна), латын тіліне тиесілі nōscō, албан тілінен туындаған njoh «знаю, узнаю», готика тіліне тән kann «знаю», тохар тіліндегіknan «знать» сөзіне негіз болғаны тарихи дерекке сүйене отырып белгілі болды. Бұл сөздер өз бастауын үндіеуропа тіліндегі *ǵen- «знать», тождественно *ǵen- «рождать(ся)» сөзінен алуы да ықтимал. Сондықтан соңғы сөз бастамашыл болуы түсінікті екенін ғылыми еңбектерге сүйене отырып анықталғаны белгілі болды. Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған: *rěčь, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің , көне славян тілінің рѣчь (көне грек тілініңῥῆμα, λόγος, διάνοια); орыс тілінің речь, украин тілінің річ, ре́чі, белорус тілінің реч «вещь», болгар тілінің реч, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал:ри̏jеч «слово», словен тілінің rе̣̑č (жатыс септігінің -ȋ) «вещь», чех тілінің řеč «речь», словак тілінің rеč — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, поляк тілініңrzесz «вещь», жоғарғы луганс тілініңrěč «речь, язык», төменгі луганс тілініңrěс — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Төмендегі сөздердің ұзартылған сатысы реку́, рок. Тохар тілімен. А rаkе, В reki «слово» салытырыңыз. Сөйлеу сигналын сандық ақпаратқа түрлендірудің автоматты процесі (мысалы, мәтіндік деректер). Кері мәселе - сөйлеу синтезі. Сөйлеуді анықтайтын алғашқы құрылғы 1952 жылы пайда болды, ол адам сөйлейтін сандарды тани алады. [1] 1962 жылы IBM Shoebox Нью-Йорктегі компьютерлік технологиялар жәрмеңкесінде ұсынылды. 1963 жылы Sperry корпорациясының инженерлері жасаған «Септрон» (Sceptron, бірақ [ˈseptrɑːn] деп аталатын) талшықты-оптикалық сақтау құрылғысы бар миниатюралық тану құрылғылары бір немесе басқа әрекеттер тізбегін орындайтын [2] ұсынылды. адам операторы айтқан белгілі бір сөйлемдерге. «Септрондар» дауыстық теруді және телетайп арқылы жазылған мәтінді автоматты жазуды автоматтандыруға арналған тіркелген (сымды) байланыс саласында, әскери салада (әскери техниканың күрделі үлгілерін дауыстық бақылау үшін), авиацияда (реакция тудыратын «ақылды авиониканы» құру үшін) қолдануға жарамды ұшқыш командалар мен экипаж мүшелерінде), автоматтандырылған басқару жүйелерінде және т.б. [2] [3] [4] 1983 жылы Apache шабуылға арналған тікұшақтарға арналған интерактивті Smart Avionics кешені ұсынылды, ол ұшқыштардың командалары мен сұрауларын біледі, оларды борттық жабдықтың басқару сигналына айналдырады және өзінің міндетін жүзеге асыру мүмкіндігі туралы бір буынды дыбыста жауап береді [5]. Коммерциялық сөйлеуді тану бағдарламалары тоқсаныншы жылдардың басында пайда болды. Әдетте оларды қолдың жарақатына байланысты көп мәтінді тере алмайтын адамдар пайдаланады. Бұл бағдарламалар (мысалы, Dragon NaticallySpeaking Russian, VoiceNavigator орыс) қолданушының дауысын мәтінге аударады, осылайша оның қолын түсіреді. Мұндай бағдарламаларда аударманың сенімділігі онша жоғары емес, бірақ жылдар өте келе ол біртіндеп жақсарып келеді. Ұялы құрылғылардың есептеу қуаттылығының артуы оларға сөйлеуді анықтайтын бағдарламалар жасауға мүмкіндік берді. Осындай бағдарламалардың ішінде дауысты пайдаланып көптеген бағдарламалармен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін Microsoft Voice Command қосымшасын атап өту керек. Мысалы, ойнатқышта музыканы қосуға немесе жаңа құжат жасауға болады. Сөйлеуді тануды қолдану бизнестің әр түрлі салаларында танымалдықты арттырады, мысалы, клиникадағы дәрігер диагнозды айта алады, ол бірден электрондық картаға түседі. Немесе тағы бір мысал. Әрине, әр адам өмірінде кем дегенде бір рет дауыстың көмегімен жарықты сөндіруді немесе терезе ашуды армандаған. Соңғы уақытта телефонның интерактивті қосымшаларында автоматты тану және сөйлеу синтезі жүйелері көбірек қолданыла бастады. Бұл жағдайда дауыстық порталмен байланыс анағұрлым табиғи бола бастайды, өйткені ондағы таңдауды тек қоңырау шалу арқылы ғана емес, сонымен қатар дауыстық командаларды қолдану арқылы да жасауға болады. Сонымен қатар, тану жүйелері спикерлерден тәуелсіз, яғни олар кез-келген адамның дауысын таниды. Сөйлеуді тану технологиясындағы келесі қадамды үнсіз сөйлеу интерфейсін (SSI) дамыту деп қарастыруға болады. Сөйлеуді өңдеудің бұл жүйелері артикуляцияның ерте сатысында сөйлеу сигналдарын қабылдау мен өңдеуге негізделген. Сөйлеуді танудың дамуының бұл кезеңі қазіргі тану жүйелерінің екі маңызды кемшілігімен байланысты: шу деңгейіне шамадан тыс сезімталдық, сонымен қатар тану жүйесіне қол жеткізгенде анық және анық сөйлеу қажеттілігі. SSI-ге негізделген тәсіл - бұл шу әсер етпейтін жаңа датчиктерді өңделген акустикалық сигналдарға қосымша ретінде қолдану. 2. Әзірбайжан: avtomatik nitq tanıma 3. Қырғыз: автоматтык түрдө таануу 4. Өзбек: avtomatik nutqni aniqlash 5. Түрік: otomatik konuşma tanıma 6. Ағылшын: automatic speech recognition 7. Испан: reconocimiento de voz automático 8. Неміс: automatische Spracherkennung 9. Француз: reconnaissance automatique de la parole 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында сөйлеу сөзі жеке түрлі формада тұрып разговор, речь, говорение сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлеу тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Сөйлеу құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлеу нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сөйлеу рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлеу нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлеунұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлеу нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматическое распознавание речи - сөйлеудің автоматты анықталуы Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аударма+сөздік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Автомат+ты анықтау деген автоматы бар анықтама деген мағына береді, сондықтан автомат+тық деп қалдыру керек. АВТОМАТИЧЕСКОЕ РАСПОЗНАВАНИЕ РЕЧИ - СӨЙЛЕУДІҢ АВТОМАТТЫҚ АНЫҚТАЛУЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің αὐτόματος «артынан қозғалушы», из αὐτός «сам, он» + μέμαα «тырысу» сөзінен шыққан. (Латын тілінің alterno — чередую сөзінен шыққан) — белгілі бір синтагматикалық немесе парадигматикалық жағдайларда жоғары деңгей бірліктерінің құрылымында бір-бірін бір уақытта алмастыра алатын қабілеттерден тұратын бірдей тіл деңгейінің бірліктері арасындағы парадигматикалық байланыс. Айнымалы бірліктер балама деп аталады. Өз бастауын чередоваться, чередовать етістітіген алады, әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: череда зат есімі, праславян тілінен туындаған *čerda, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің «череда» - «очерёдность, очередь», көне славян тілінің чрѣда «стадо» (көне грек тілінің βουκόλιον, πρόβατον), орыс тілінің черёд м., диал. че́ред — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, учреди́ть (заимств. из церк.-слав.), украин тілінің череда́ «стадо, стая», че́ред «очередь», белорус тілінің череда́ «стадо, скот», болгар тілінің чърда́ «стадо скота», әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: чриjѐда «очередь, ряд, стадо», чакавск. чрēда̏, вин. п. чре̑ду, словен тілінің črẹ́da, др.-әрі қарай дами келе чех тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: čřieda, чех тілінің třídа «ряд, серия, класс, чередование, улица», словак тілінің črieda «стадо», поляк тілінің trzoda «стадо, скот», кашубск. střòdа — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, жоғарғы луганс тілінің črjódа «куча». Праславян тілінің *čerda сөзі мына сөзбен туыстас деген ғылыми қағида да жоқ емес: Көне прусс тілінің kērdan жекеше формадағы табыс септік «время» (из «ряд, очередь»), *kerdà «стадо», әдеби тілдегі мына ker̃džius «пастух» сөздің негізінде қалпына келтірілген; әрі қарай бқл сөздерге жататыны: көне үнді тілінің c̨árdhas «стадо, толпа», авестин тілінің sаrǝđа- «вид, род», батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен: haírda «стадо», ирл. сrоd «скот, богатство», кимр. соrdd «группа, толпа» (*kordho-)туындаған деген тұжырым бар. Бұл сөздердің грамматикалық формасын өзгерткен кезде немесе жаңа сөз жасағанда дыбыстарды, дауысты дыбыстарды немесе дауыссыздарды ауыстыру. Сөздердің түбірі мен жұрнағындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың ауысуына мысалдар келтірейік. Жаңа сөздердің пайда болуымен немесе бастапқы сөздің формасының өзгеруімен оның дыбыстық бейнесі өзгеруі мүмкін. Сол морфемада, түбірде немесе жұрнақта бір дауысты немесе дауыссыз дыбысты екіншісіне ауыстыруға болады. Дыбыстардың бұл ауыстырылуы ауыстыру деп аталады. 2. Әзірбайжан: avtomatik fırlanma 3. Қырғыз: авто айлануу 4. Өзбек: avtomatik aylanish 5. Түрік: otomatik döndürme 6. Ағылшын: auto rotation 7. Испан: rotación automática 8. Неміс: automatische Drehung 9. Француз: rotation automatique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасы түрлі септік формада бірнеше рет кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ автоматический, автоматическая, автоматическое, автоматические нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: автоматическое чередование - автоматты алмасым Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аударма+сөздік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Автомат+ты алмасым деген автоматы бар алмасым деген мағына береді, сондықтан автомат+тық деп қалдыру керек. АВТОМАТИЧЕСКОЕ ЧЕРЕДОВАНИЕ - АВТОМАТТЫҚАЛМАСЫМ немесе АВТОМАТАЛМАСЫМ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тіліндегі administratio «управление, обслуживание» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе латын тіліндегі administrare «помогать, прислуживать, исполнять, заведовать», содан әрі өзгеріске ұшырай отырып ad «к, на» + ministrare «служить, прислуживать», одан әрі қарай дами келе minus (minor) «меньший; менее, меньше», праүндіеуропа тілінің негізінде қалыптасқан *(e)mey- «маленький» сөзінің туындауына негіз болады, ол сөзден барып орыс тіліндегі сөз қалыптасты деген ғалымдардың пікірлеріне сүйене аламыз. Латын тілінің (ars) роlitiса, politicus «касающийся государственных дел, политический», әрі қарай көне грек тілініңπολιτικός «гражданский, государственный, общественный», әрі қарай πολίτης «гражданин», әрі қарай πόλις «город, государство» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *p(o)lH- «огороженное место»). Орыс тілінің политика - Котошихин, Ф. Прокопович және басқаларының еңбегінен таныса аламыз; polityka деген латын тілінен келген мына сөз арқылы поляк тіліндегі сөз әрі қарай дамыған. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничныйкамень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin. Белгілі бір уақытта және белгілі бір кеңістікте пайда болатын саяси факторлардың әрекеттері мен өзара әрекеттесуінің белгілі бір дәйектілігі. 2. Әзірбайжан: inzibati-siyasi termin 3. Қырғыз: административдик-саясий термин 4. Өзбек: ma`muriy-siyosiy atama 5. Түрік: idari-politik terim 6. Ағылшын: administrative-political term 7. Испан: término administrativo-político 8. Неміс: administrativ-politischer Begriff 9. Француз: terme politico-administratif 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әкімшілік нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында әкімшілік сөзі жеке түрлі формада тұрып администрация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әкімшілік түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін әкімшілік тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әкімшілік нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) әкімшілік нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) әкімшілік нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ әкімшілік нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: административно-политический термин - әкімшілік-саяси термин Ұсынылатын нұсқасы: Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады. Сондықтан административно-политический термин - әкімшілік-саяси термин деп аударылу бұрыс. Сонымен қатар қазақ тіліндегі иерархия заңдылығын ешкім жойған жоқ. Ендеше әкімшілік саяси емес, саяси әкімшілік деп аударылады. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. АДМИНИСТРАТИВНО-ПОЛИТИЧЕСКИЙ ТЕРМИН – САЯСИ ӘКІМШІЛІК ТЕРМИН немесе САЯСИӘКІМШІЛІК ТЕРМИН

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінен бастау алатын ἀκουστικός «слуховой» деген сөзден шыққан, әрі қарай дами келе ἀκούω «слышать» сөзі туындаған, одан әрі түрлене келіп праүндіеупропа тілінің *kawǝ-/*skawǝ- «видеть, слышать, чуять» деген сөзі пайда болған. Латын тілінен бастау алатын мына сөзден туындаған деген ғылыми тұжырым бар: articulatio «членение», өз кезегінде дами келе, түрлі өзгеріске түсе отырып аталмыш сөзіміз articulus «сочленение, сустав» деген мағынаны үстей бастайды, кішірейту мақсатында ол тағы да өзгеріске ұшырайды artus «сочленение, член», кейіннен праүндіеуропа тіліндегі *ar-tu- және праүндіеуропа тілінің *ar- «сочленять, соединять» сөздерінің бірігуі арқылы соңғы нұсқа туындайды деген ғалымдардың пікіріне сүйене алынған дерек. Дауысты және дауыссыз дыбыстар, олардың акустикалық және артикуляциялық айырмашылықтары. Дыбыстардың қалыптасуына мыналар қатыса алады: - дауыс, - шу, - дауыстық және шу. Сонымен қатар, дыбыстар келесідей болуы мүмкін: - саңырау, - дауысты, - дыбыстық. I. Сөйлеу дыбыстары дауысты және дауыссыз болып бөлінеді. Барлық сөйлеу дыбыстары дауысты және дауыссыз болып бөлінеді. Бұл айырмашылық акустикалық және артикуляциялық белгілерге негізделген. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың арасындағы дыбыстық айырмашылық тон мен шудың болуымен анықталады. Дауысты және дауыссыз дыбыстар арасындағы дыбыстық айырмашылық. Дыбыстардың акустикалық сипаттамасы дыбыстардың дыбыс деңгейіне (дыбыс деңгейіне) сәйкес таралуын қамтиды. Дауысты дыбыстар тек тонмен анықталады, оларда шу бар; дыбыстық дауыссыз дыбыстар шулардан гөрі тондардың басым болуымен сипатталады; дауысты дауыссыз дыбыстардың құрамында реңдер мен шулар бар; саңырау шулы дауыссыз дыбыстарда тек шу бар. 2. Әзірбайжан: akustik artikulyasiya 3. Қырғыз: акустикалык артикуляция 4. Өзбек: akustik artikulyatsiya 5. Түрік: akustik artikulyatsiya 6. Ағылшын: acoustic articulation 7. Испан: articulación acústica 8. Неміс: akustische Artikulation 9. Француз: articulation acoustique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: акустико-артикуляционный - естілімдік-артикуляциялық Ұсынылатын нұсқасы: Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады. Сондықтан акустико-артикуляционный - естілімдік-артикуляциялық деп аударылу бұрыс. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. АКУСТИКО-АРТИКУЛЯЦИОННЫЙ – ЕСТІЛІМ АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ немесе ЕСТІЛІМДІК АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінен бастау алатын ἀκουστικός «слуховой» деген сөзден шыққан, әрі қарай дами келе ἀκούω «слышать» сөзі туындаған, одан әрі түрлене келіп праүндіеупропа тілінің *kawǝ-/*skawǝ- «видеть, слышать, чуять» деген сөзі пайда болған. (Грек тіліндегі gnosis – «знание» сөзін білдіреді). Христиандыққа дейінгі дәуірде гректер мен еврейлер арасында ең жоғары ғылыми діни білім болған; христиандар арасында - діни және философиялық ілім, шығыс және грек философиясын (гностицизм) келісуге тырысатын; олар өлгендердің қайта тірілмейтінін және Иса Пайғамбардың өмірге келуі емес, адам денесінде киінгендей көрінді. Көне грек тілінің ἀφασία сөзінен, одан әрі қарай ἄφατος туындаған, ἀ- «без-» + φάσις «речь» деген мағынаны береді. Афазия (грек.aphasia – қаз. сөйлеудің бұзылуы) – адамныңсөйлеу қабілетінен жартылай не біржола айырылуы. Мұндай кемістік мидағы сөйлесу орталықтары мен қантамырларының ісініп, бас сүйегінің зақымдалу салдарынан болады. Миалашарының белгілі орталығы зақымдалуына қарай афазияның мынадай екі түрі бар: қимыл-қозғалыс афазия мен сезімдіk афазия, қимыл-қозғалыс афазия сөйлеудің мидағы орталығы (мұны брока орталығы дейді) мен сөйлеудің сезімдік орталығының (мұны верника орталығы дейді) зақымдалуына байланысты. Баласөйлеуінің дамуы соқырлығынан немесе нашар естуінен мардымсыз болып қалатын алалия деп аталатын кемістіктен а-ның айырмашылығы сол, бұл баланың дамып жетілген сөйлеу қабілетін жоғалтады. Қимыл-қозғалыс афазия бойынша баланың сөйлеуі біржола жоғалады немесе айтайын деген ойын үзілді-кесілді бірер сөздерді атаумен шектеледі. Мұндай жағдайда сөйлеудің дыбыстық үйлесімі мен буындары, сондай-ақ буындар мен сөздердің бір-бірімен байланысы болмайды. Мұндай кемістігі бар балалар өзгелердің сөзін де шала-шарпы ұғынып, оларға толық жауап қайтара алмайды. Қимыл-қозғалыс афазия кеміс болған баланың оқуы мен жазуына да әсер етіп, олар жеке дыбыстар мен сөздерді де дұрыс айта алмайды. Афазия-ға ұшыраған балалардың сөйлеуін қалпына келтіру үшін оның естуі мен көру талдағыштарының жұмысын жандандыратын шаралар қолданып, сөйлеудің қимыл-қозғалыс жүйесін қалпына түсіретін дағдылар қалыптастырылады. Сонымен бірге ондай балалардың сөздерді дұрыс айтып, грамматикалық құрылысын үйренулері үшін машықтандыру жұмыстары жүргізіледі. Сезімдік афазия бойынша бала сөздердің мәні-мағынасын ұғына алмайды, сөздер мен әріптердің дыбысталу ерекшеліктерін ажырата алмай қиналады. Алайда бала бөгде дыбыстарды дұрыс қабылдау қабілетін жоғалтпайды. Сезімдік афазия баланың сөйлеу қабілетін қалпына келтіру бағытында оның есту, көру талдағыштарының қызметін жандандырып, дұрыс сөйлеу мен жазу-сызуға деген әрекетін дамыту арқылы сөздердің мағынасын дұрыс түсіне білуге жүйелі түрде машықтандырады. Қимыл-қозғалыс пен сезімдік а-лар өзге балалардың сөйлеуі мен сөз мағынасын түсіну қабілетінен біржола айырылып қалуы сияқты кемістікке де ұшырауы мүмкін. Сондай-ақ а-ға байланысты кейбір сөздердің мәнін ұмытып қалуы сияқты кемістікке де душар болады. Афазия бала психикасының қалыпты дамуына кедергі жасағанмен оны ақыл-ойы кеміс балалар қатарына жатқызуға болмайды. Баланың сөйлеуіндегі афазия қалпына түсіру үшін логопедиялық шаралар қолданып, емдеу жұмыстары жүргізіледі. Афазия сөйлеу әрекетінің әрқилы түрлерінің жүйелі бұзылуын білдіреді. Афазия сөйлеу аппараты әрекеттерінің және естудің қарапайым түрлерінің сақталуы жағдайында сөйлеудің фонемалық, морфологиялық және синтаксистік құрылымының бұзылуы түрінде көрініс табады. Нейролингвистиканың түсініктеріне сәйкес афазия келесі себептерден пайда болған жүйелі бұзылыс болып табылады: алғашқы реттік дефект; алғашқы реттік дефектінің салдарынан болатын екінші ретті бұзылыстан; бұзылған функцияны компенсациялауға бағытталған ми қызметін функциялық өзгертуден. Афазия сөйлеу іс-әрекетінің бұзылысына әсер еткен фактордың біріне байланысты жеті түрін біліп көрсетеді:сенсорлық афазия – фонемалық естудің – сөздердің дыбыстық құрамын ажырата алмау – бұзылысы; ауызша сөйлеуді түсінудегі қиындық;акустикомнестикалық афазия – есту – сөйлеудің естің бұзылысы; Негізінде көру есінің бұзылысы жататын оптикомнестикалық афазия;Белгілі бір логикалыққұрылымдарды, мыс., әкенің ағасы, ағаның әкесі, жаздың алдындағы көктем сияқты құрылымдарды түсінудің бұзылысы болып табылатын, сонымен қатар, санау мен кеңістіктік ойлаудың бұзылысымен бірге жүретін семантикалық афазия;моторлық афференттік афазия – сөздерді айта алмау, бір дыбыстарды екіншісімен алмастырудан көрінетін сөйлеу бұзылысы;Моторлық эфференттік афазия – сөйлеу актілерінің кинетикалық ұйымдасуының бұзылысы, сөйлеу таптаурындарының инерттілігі салдарынан бір сөзден немесе буыннан екіншісіне ауысудың қиындығы;динамикалық афазия – сөйлеуді жоспарлаудың бұзылысы түрінде көрінетін сөйлеудің бірізділігінің бұзылуы; ауызша және жазбаша белсенді сөйлеудің бұзылуы. Бұл ауызша алынған сөйлеу ақпаратын қабылдау мен синтездеудің бұзылуы. Бұл есту анализаторының кортикальды орталығының - Вернике аймағының жеңілуіне байланысты туындайды. Бұл хаттың, есептік жазбаның, оқудың бұзылуымен бірге жүреді. Акустикалық-гностикалық афазия неврологиялық, сөйлеу терапиясы, мидың МРТ және КТ, ми тамырларының ультрадыбыстық нәтижелері бойынша диагноз қойылады. Емдеу қоздырғыш патологияның этиопатогенетикалық терапиясын, логопед сеанстарын, нейропротекторлық, ноотропты фармацевтикалық дәрі-дәрмектерді, жаттығу терапиясын қамтиды. Акустикалық-гностикалық афазия - қалыптасқан сөйлеу қабілеті бар науқастарда пайда болатын ауру. Бұл сөйлеу агносиясы - түрлендірілген сөйлеуді түсіну және тану қабілетінің бұзылуы. Сөйлеудің бұзылуының бұл түрін алдымен неміс невропатологы Карл Вернике егжей-тегжейлі сипаттаған, оның құрметіне афазия Вернике шақырылады. Патология сөйлеуді қабылдау механизмінің бұзылуымен байланысты болғандықтан, неврологияда «сенсорлық афазия» синонимдік термин қолданылады. Көбінесе сөйлеу бұзылысының акустикалық-гностикалық түрі ишемиялық инсульттармен байқалады, бұл оның таралуын негізінен 50 жастан асқан адамдарда анықтайды. Сырқаттанушылықтың гендерлік айырмашылығы жоқ. 2. Әзірбайжан: akustik qnostik afazi 3. Қырғыз: акустикалык гностикалык афазия 4. Өзбек: akustik gnostik afazi 5. Түрік: akustik gnostik afazi 6. Ағылшын: acoustic gnostic aphasia 7. Испан: afasia gnóstica acústica 8. Неміс: akustische gnostische Aphasie 9. Француз: aphasie gnostique acoustique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: акустико-гностическая афазия - естілімдік-гностикалық афазия Ұсынылатын нұсқасы: Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады. Сондықтан акустико-гностическая афазия - естілімдік-гностикалық афазия деп аударылу бұрыс. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. АКУСТИКО-ГНОСТИЧЕСКАЯ АФАЗИЯ – ЕСТІЛІМДІКГНОСТИКАЛЫҚ АФАЗИЯ немесе ЕСТІЛІМГНОСТИКАЛЫҚ АФАЗИЯ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінен бастау алатын ἀκουστικός «слуховой» деген сөзден шыққан, әрі қарай дами келе ἀκούω «слышать» сөзі туындаған, одан әрі түрлене келіп праүндіеупропа тілінің *kawǝ-/*skawǝ- «видеть, слышать, чуять» деген сөзі пайда болған. Көне грек тілінің ἀφασία сөзінен, одан әрі қарай ἄφατος туындаған, ἀ- «без-» + φάσις «речь» деген мағынаны береді. Афазия (грек.aphasia – қаз. сөйлеудің бұзылуы) – адамныңсөйлеу қабілетінен жартылай не біржола айырылуы. Мұндай кемістік мидағы сөйлесу орталықтары мен қантамырларының ісініп, бас сүйегінің зақымдалу салдарынан болады. Миалашарының белгілі орталығы зақымдалуына қарай афазияның мынадай екі түрі бар: қимыл-қозғалыс афазия мен сезімдіk афазия, қимыл-қозғалыс афазия сөйлеудің мидағы орталығы (мұны брока орталығы дейді) мен сөйлеудің сезімдік орталығының (мұны верника орталығы дейді) зақымдалуына байланысты. Баласөйлеуінің дамуы соқырлығынан немесе нашар естуінен мардымсыз болып қалатын алалия деп аталатын кемістіктен а-ның айырмашылығы сол, бұл баланың дамып жетілген сөйлеу қабілетін жоғалтады. Қимыл-қозғалыс афазия бойынша баланың сөйлеуі біржола жоғалады немесе айтайын деген ойын үзілді-кесілді бірер сөздерді атаумен шектеледі. Мұндай жағдайда сөйлеудің дыбыстық үйлесімі мен буындары, сондай-ақ буындар мен сөздердің бір-бірімен байланысы болмайды. Мұндай кемістігі бар балалар өзгелердің сөзін де шала-шарпы ұғынып, оларға толық жауап қайтара алмайды. Қимыл-қозғалыс афазия кеміс болған баланың оқуы мен жазуына да әсер етіп, олар жеке дыбыстар мен сөздерді де дұрыс айта алмайды. Афазия-ға ұшыраған балалардың сөйлеуін қалпына келтіру үшін оның естуі мен көру талдағыштарының жұмысын жандандыратын шаралар қолданып, сөйлеудің қимыл-қозғалыс жүйесін қалпына түсіретін дағдылар қалыптастырылады. Сонымен бірге ондай балалардың сөздерді дұрыс айтып, грамматикалық құрылысын үйренулері үшін машықтандыру жұмыстары жүргізіледі. Сезімдік афазия бойынша бала сөздердің мәні-мағынасын ұғына алмайды, сөздер мен әріптердің дыбысталу ерекшеліктерін ажырата алмай қиналады. Алайда бала бөгде дыбыстарды дұрыс қабылдау қабілетін жоғалтпайды. Сезімдік афазия баланың сөйлеу қабілетін қалпына келтіру бағытында оның есту, көру талдағыштарының қызметін жандандырып, дұрыс сөйлеу мен жазу-сызуға деген әрекетін дамыту арқылы сөздердің мағынасын дұрыс түсіне білуге жүйелі түрде машықтандырады. Қимыл-қозғалыс пен сезімдік а-лар өзге балалардың сөйлеуі мен сөз мағынасын түсіну қабілетінен біржола айырылып қалуы сияқты кемістікке де ұшырауы мүмкін. Сондай-ақ а-ға байланысты кейбір сөздердің мәнін ұмытып қалуы сияқты кемістікке де душар болады. Афазия бала психикасының қалыпты дамуына кедергі жасағанмен оны ақыл-ойы кеміс балалар қатарына жатқызуға болмайды. Баланың сөйлеуіндегі афазия қалпына түсіру үшін логопедиялық шаралар қолданып, емдеу жұмыстары жүргізіледі. Афазия сөйлеу әрекетінің әрқилы түрлерінің жүйелі бұзылуын білдіреді. Афазия сөйлеу аппараты әрекеттерінің және естудің қарапайым түрлерінің сақталуы жағдайында сөйлеудің фонемалық, морфологиялық және синтаксистік құрылымының бұзылуы түрінде көрініс табады. Нейролингвистиканың түсініктеріне сәйкес афазия келесі себептерден пайда болған жүйелі бұзылыс болып табылады: алғашқы реттік дефект; алғашқы реттік дефектінің салдарынан болатын екінші ретті бұзылыстан; бұзылған функцияны компенсациялауға бағытталған ми қызметін функциялық өзгертуден. Афазия сөйлеу іс-әрекетінің бұзылысына әсер еткен фактордың біріне байланысты жеті түрін біліп көрсетеді:сенсорлық афазия – фонемалық естудің – сөздердің дыбыстық құрамын ажырата алмау – бұзылысы; ауызша сөйлеуді түсінудегі қиындық;акустикомнестикалық афазия – есту – сөйлеудің естің бұзылысы; Негізінде көру есінің бұзылысы жататын оптикомнестикалық афазия;Белгілі бір логикалыққұрылымдарды, мыс., әкенің ағасы, ағаның әкесі, жаздың алдындағы көктем сияқты құрылымдарды түсінудің бұзылысы болып табылатын, сонымен қатар, санау мен кеңістіктік ойлаудың бұзылысымен бірге жүретін семантикалық афазия;моторлық афференттік афазия – сөздерді айта алмау, бір дыбыстарды екіншісімен алмастырудан көрінетін сөйлеу бұзылысы;Моторлық эфференттік афазия – сөйлеу актілерінің кинетикалық ұйымдасуының бұзылысы, сөйлеу таптаурындарының инерттілігі салдарынан бір сөзден немесе буыннан екіншісіне ауысудың қиындығы;динамикалық афазия – сөйлеуді жоспарлаудың бұзылысы түрінде көрінетін сөйлеудің бірізділігінің бұзылуы; ауызша және жазбаша белсенді сөйлеудің бұзылуы. Акустикалық-мнестикалық афазия - науқастың есту-сөйлеу жадының көлемін азайтатын сөйлеудің бұзылуының амнистикалық түрі. Мағынасы жағынан бір-біріне тәуелді емес сөздер тобын тыңдағанда акустикалық-мнестикалық афазиясы бар науқас үш сөзге дейін, кейде тіпті екі элементті есте сақтай алады. Афазияның бұл түрінде науқастар ауызша сөйлеуді түсінбейді, өйткені оны түсіну көбінесе есту-сөйлеу хабарламасын сақтауға байланысты болады. Сондай-ақ, мұндай пациенттер дұрыс сөздерді іздеу түрінде белсенді ауызша сөйлеуде ерекше қиындықтарға ие, олардың сөйлеу тапшылығы, сөздердің жиі жіберілмеуі сипатталады (әдетте зат есімдер). Акустикалық-мнестикалық афазия сол жақ уақытша аймақтың ортаңғы бөліктері есту анализаторының ядролық аймағынан тыс орналасқан кезде пайда болады. Бұл 21-ші және жартылай 37-ші өрістердің жоғарғы бөліктері. Акустикалық-мнестикалық афазияны афазияның дербес түрі ретінде алғаш рет 1947 жылы А. Р. Лурия сипаттаған. Ол бұл жағдайда фонемалық есту өзгеріссіз қалады немесе ішінара бұзылады және тек тиісті «жүктеме» жағдайында болады. Науқастар жеке сөздерді оңай қайталайды, сөздерді түсінеді, сөздің мағынасын «иеліктен шығарудың» айқын белгілерін байқамайды, көбінесе оларды диктант бойынша дұрыс жазуға болады, егер сөздер дыбыстық құрамы жағынан таныс емес немесе күрделі болып шықса ғана қателіктер жібереді. Науқас, әдетте, бір сөзді жақсы ұстайды (немесе тіпті бір қысқа фраза) және 1-2 минуттан кейін оны қайта шығара алады, бірақ құлақтың қысқа серияларын есте сақтау үлкен қиындықтар туғызады - пациент алғашқы не соңғы сөзді қайталайды . Көрнекі түрде ұсынылған белгілер сериясының (мысалы, геометриялық фигуралардың) іздері құлақ арқылы берілген ауызша сигналдардың іздерінен гөрі жақсы екендігі тән. Науқастардағы акустикалық-мнестикалық афазияның арқасында ауызша ақпаратты өңдеу жылдамдығы төмендейді. Үлгіні дұрыс шығару үшін (сөз, буын немесе әріп) олар тапсырманы баяу және қысқа уақыт аралығында ұсынуы керек, өйткені материалды екінші рет ұмытып кету мүмкін. Осыны ескере отырып, А.Р.Лурияның мектебі осы бұзушылықтың негізін қалайтын бір тетікті таңдады. Бұл механизм әлсіреген есту-сөйлеу жолдарының про- және ретроактивті тежелуін жоғарылатуы мүмкін. Проактивті тежелу - науқастың алғашқы сөздердің бір-екеуін қоспағанда, ауызша дәйекті материалдың кез-келген элементтерін қайталай алмауы. Бұл «алға» сөйлеу элементтерінің бірқатарына бағытталған тежелу. Ретроактивті тежелу сериялардың (немесе сөздердің) соңғы сөздерін көбейту және алдыңғы сөздерді ұмыту түрінде көрінеді. Бұл «кері» сөйлеу элементтерінің бірқатарына бағытталған тежелу. Осы топтың пациенттерінде вербальды еске түсіру құбылыстарын көруге болады - вербальды материалды оны ұсынғаннан бірнеше сағат өткен соң ең жақсы көбейту Акустикалық-мнестикалық афазиясы бар науқастар сөйлеу барысында интонацияны белсенді қолданады, оның көмегімен хабарламаның мазмұнын жеткізуге тырысады. Көбінесе сөздер көбінесе жестуляциямен бірге жүреді, бұл да сөйлеу ақауларын белгілі бір дәрежеде өтейді. 2. Әзірбайжан: akustik mnestik afazi 3. Қырғыз: акустикалык мнестикалык афазия 4. Өзбек: akustik mnestik afazi 5. Түрік: akustik mnestic afazi 6. Ағылшын: acoustic mnestic aphasia 7. Испан: afasia mnestic acústica 8. Неміс: akustische mnestische Aphasie 9. Француз: aphasie acoustique domestique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: акустико-мнестическая афазия - естілімдік-мнестикалық афазия Ұсынылатын нұсқасы: Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады. Сондықтан акустико-мнестическая афазия - естілімдік-мнестикалық афазия деп аударылу бұрыс. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. АКУСТИКО-МНЕСТИЧЕСКАЯ АФАЗИЯ – ЕСТІЛІМДІКМНЕСТИКАЛЫҚ АФАЗИЯ немесе ЕСТІЛІММНЕСТИКАЛЫҚАФАЗИЯ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің accentus «повышение голоса» деген мағынадағы сөзін білдіреді, әрі қарай дами келе ad «к, на» + cantus «пение» сөзінің бірігуі арқылы жаңасөз қалыптасқан, әрі қарай дамыған соң canere «петь» сөзі туындаған, сөз өз кезегінде түрлі даму кезеңін басынан кешіріп, праүндіеуропа тілінің келесі *kan- «петь» сөзінің қалыптасуына негіз болған. Көне грек тілінің сөзінен туындаған: σύστημα «составленное; составление», әрі қарай σύν (вариант: σύμ; первоначально ξύν) «с, вместе, совместно» + ἵστημι «ставить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *sta- «стоять». Еуропа тілдерінің бірқатары арасында латын тіліндегі мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: systema.Орыс тілінің система сөзі Петр І бастап француз тілі арқылы мына système латын сөзінен бастау алған деген тұжырым бар. Тоникалық верификация немесе акценттік жүйе дегеніміз - поэтикалық жолдағы стресстердің бірдей санына негізделген верификация жүйесі, ал сызықтағы бос емес буындардың саны аз немесе аз. 2. Әзірбайжан: vurğu sistemi 3. Қырғыз: акцент тутуму 4. Өзбек: accent system 5. Түрік: accent system 6. Ағылшын: accent system 7. Испан: sistema de acento 8. Неміс: Akzent-System 9. Француз: système d`accentuation 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жүйе сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін жүйе тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) жүйе нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ жүйе нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: акцентная система - акцент жүйесі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Акценттік деген үш түрлі аударылып ұсынылған: АКЦЕНТТІК; АКЦЕНТТІ; ЕКПІНДІ. Түрлі жағдайға байланысты бір сөздің түрліше аударылуы тіл-тілде кездесетін жәйт. Ол өзге тілде де кездеседі. Дегенмен бір жүйеге келуі керек деп санаймыз, акцент пен екпіннің ұқсас тұстары бар шығар, дегенмен екпін-ударение аудармасы реінде жұмсалғандықтан, оған қосымша акценттің баламасын ашуды жүктеу артық деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе акцент+жүйе деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. АКЦЕНТНАЯ СИСТЕМА - АКЦЕНТЖҮЙЕ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің accentus «повышение голоса» деген мағынадағы сөзін білдіреді, әрі қарай дами келе ad «к, на» + cantus «пение» сөзінің бірігуі арқылы жаңасөз қалыптасқан, әрі қарай дамыған соң canere «петь» сөзі туындаған, сөз өз кезегінде түрлі даму кезеңін басынан кешіріп, праүндіеуропа тілінің келесі *kan- «петь» сөзінің қалыптасуына негіз болған. Сөз бастауын«выделывать» (выделать) етістігінен алады, соданвы- + делать, әрі қарай праслав. *dělati, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің дѣлати (греч. ἐργάζεσθαι, γεωργεῖν)делать, украин тілінің ділати, болгар тілінің дя́лам «обтёсываю», әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал:дjе̏лати «делать, работать, строгать», словен тілінің délati, чех тілінің dělat «делать, работать», поляк тілініңdziałać «действовать», жоғарғы луганск тілінің dźěłać, төменгі луганск тілінің źěłaś; праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *dhe- «делать, класть». ср. англ. do, deed, нем. tun, Tat, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: facere, греч. θέτω, орыс тілінің «деть» сөзінің туындауына мұрындық болады. Екпін екпіні - бұл белгілеу, мүмкін, сәтсіз де, фразадағы кез-келген сөзді прозалық тәсілмен қабылдауды қабылдау үшін белсенді: сізде баратын адамыңыз жоқ па? Хеленді шақырыңыз. - Мен онымен барғым келмейді !; Бұл өте қарапайым. - Сіз үшін және т.б. Мұндай екпіннің болуы және / немесе орны сипатталған әлемнің бейнесін өзгертетіні белгілі, ол тіпті мәтіннің ішіне нақты енгізілмеген. Ағылшын тіліндегі материалға баса назар аударуға арналған С.Шмерлингтің қызықты кітабында мысалдар келтірілген (Шмерлинг, 1976), Джон Мэриді республикашы деп атады, содан кейін ол оны қорлады - екінші сөйлемге баса назар аудару байланысты. республикалық деп саналу - бұл қорлау немесе жоқ; егер солай болса, онда оған баса назар аударылады; егер жоқ болса, ағылшын фразалық прозодиясының ережелеріне сәйкес, фразалық екпін етістікке қойылады. Тағы бір мысалды қарастырыңыз: бұл мен айтқан адам; Бұл мен айтқан дәрігер (Шмерлинг, 1974, 72). Ер адамды және дәрігерді бөлу керек пе? Кәдімгі жағдайларда ер адамды дәрігердің ауруханасына орналастырудың қажеті жоқ екендігі белгілі болды. Бірақ ер адам (немесе дәрігер) сирек болатын жерде, бұл нақты, С.Шмерлинг жазғандай, адамның немесе дәрігердің бөлінуі. Осылайша, акцент айналасында коммуникативті коннотация аурасы жасалады. Әрине, мәтіннің лингвистикасы аясында акцентациямен мысалдар осындай үлкен орын алады (қараңыз: Николаева, 1978). «Біз оқыған формадағы әртүрлі перцептивтік айырмашылықты дәл интонациялық шектеулермен байланыстыруға болатындығы бізді олардан бастау керектігін алға тартады». 2. Әзірбайжан: vurğu 3. Қырғыз: басым бөлүштүрүү 4. Өзбек: urg`u 5. Түрік: vurgu ayırma 6. Ағылшын: emphasis 7. Испан: énfasis 8. Неміс: Betonung 9. Француз: accent 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлу нұсқасы түрлі бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында бөлу сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлу түрлі бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін бөлу тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлу нұсқасы түрлі бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бөлу құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) бөлу нұсқасы түрлі бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлунұсқасында бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ бөлу нұсқасында бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: акцентное выделение - акценттік ерекшелену Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Акценттік деген үш түрлі аударылып ұсынылған: АКЦЕНТТІК; АКЦЕНТТІ; ЕКПІНДІ. Түрлі жағдайға байланысты бір сөздің түрліше аударылуы тіл-тілде кездесетін жәйт. Ол өзге тілде де кездеседі. Дегенмен бір жүйеге келуі керек деп санаймыз, акцент пен екпіннің ұқсас тұстары бар шығар, дегенмен екпін-ударение аудармасы реінде жұмсалғандықтан, оған қосымша акценттің баламасын ашуды жүктеу артық деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе акцент+ерекшелік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. АКЦЕНТНОЕ ВЫДЕЛЕНИЕ - АКЦЕНТТІК ЕРЕКШЕЛІК немесе АКЦЕНТ ЕРЕКШЕЛІК немесе АКЦЕНТЕРЕКШЕЛІК

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің accentus «повышение голоса» деген мағынадағы сөзін білдіреді, әрі қарай дами келе ad «к, на» + cantus «пение» сөзінің бірігуі арқылы жаңасөз қалыптасқан, әрі қарай дамыған соң canere «петь» сөзі туындаған, сөз өз кезегінде түрлі даму кезеңін басынан кешіріп, праүндіеуропа тілінің келесі *kan- «петь» сөзінің қалыптасуына негіз болған. Праславян тілінің мына сөзінен бастауын алады: *čьrkati, одан әрі қарай олдами келе, өзге де сөздердің ішінен: орыс тілінің «черкать», «черкнуть», украин тілінің «черкати», словен тілінің «čŕkati» сөздері туындаған. Әрі қарай дами келе čьrtati (орыс тіліндегі черта, чертить) сөзінің қалыптасуына негіз болады. Сөзге баса назар аударудың когнитивті-семантикалық сипаты, сөз тапшысының ассоциативті-вербальды желісінде, сөздік қорында сөз тіркестерінің бірі ретінде қолданылады. Осыған байланысты материалды талдау орыс ауызша ғылыми сөйлеуінде сөздің екпіні мен сөздің мағынасы арасындағы байланыстың жүйелік құраушы параметрлерін іздеуге бағытталды. 2. Әзірбайжан: vurğu vurğusu 3. Қырғыз: accent accent 4. Өзбек: urg‘u urg‘u 5. Түрік: aksan aksanı 6. Ағылшын: accent accent 7. Испан: acento acento 8. Неміс: Akzent Akzent 9. Француз: accent accent 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: акцентное подчеркивание - акценттік айқындау Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Акценттік деген үш түрлі аударылып ұсынылған: АКЦЕНТТІК; АКЦЕНТТІ; ЕКПІНДІ. Түрлі жағдайға байланысты бір сөздің түрліше аударылуы тіл-тілде кездесетін жәйт. Ол өзге тілде де кездеседі. Дегенмен бір жүйеге келуі керек деп санаймыз, акцент пен екпіннің ұқсас тұстары бар шығар, дегенмен екпін-ударение аудармасы реінде жұмсалғандықтан, оған қосымша акценттің баламасын ашуды жүктеу артық деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе акцент+айқындау деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. АКЦЕНТНОЕ ПОДЧЕРКИВАНИЕ - АКЦЕНТТІК АЙҚЫНДАУ немесе АКЦЕНТ АЙҚЫНДАУ немесе АКЦЕНТАЙҚЫНДАУ немесе мүлдем басқа сөзбен тіркестіру керек.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің accentus «повышение голоса» деген мағынадағы сөзін білдіреді, әрі қарай дами келе ad «к, на» + cantus «пение» сөзінің бірігуі арқылы жаңасөз қалыптасқан, әрі қарай дамыған соң canere «петь» сөзі туындаған, сөз өз кезегінде түрлі даму кезеңін басынан кешіріп, праүндіеуропа тілінің келесі *kan- «петь» сөзінің қалыптасуына негіз болған. Көне орыс тілі, көне славян тілінен бастау алатын сөз - стихъ, әрі қарай дами келе көне грек тілінің мына сөзі пайда болған: στίχος «ряд, строка, стих», әрі қарай дами келе көнеүнді еуропа тілінің мына сөзі пайда болған: *steigh- «идти, шагать». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: с- + ложить, Әрі қарай сөз дами келе пра славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған:*ložiti, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: орыс тіліндегі мына сөз:-церк.-слав.ложити, ложѫ, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:ложи́ти, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:поло̀жити, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:iz-ložíti «выгрузить», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:-ložiti, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:łożyć, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:ɫožić. Кауз. от лежать; гот тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:lagjan, көне скандинав тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:leggia «класть», көне неміс тілінің осы legganсөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды. Жолдағы кернеулер санының (жуық) теңдігіне негізделген таза тоникалық нұсқаулар; стрессті буындар арасындағы интервалдарға (долник пен тактикаға қарағанда) кез-келген жол беріледі, оның ішінде 3 слогдан асады. Екпінді өлең тек рифмамен жазылған (немесе көне германдық және кельт поэзиясында аллитеративті); Болжалды фонетикалық қолдаусыз мұндай өлең тегін немесе ауызша деп саналады. Екпін өлеңі фольклорда кеңінен қолданылады, расникте (әдеби еліктеу - Ертегі және оның жұмысшысы Балда Пушкин); қазіргі мәдениетте рэп - негізінен тактика түріндегі екпіннің мысалы. Әдеби акцент өлеңі 19-шы ғасырдың аяғынан бастап ең жемісті дамыды; Гиппсиус, Блок, Андрей Белы, оның үлгілері бар, әсіресе Кузьмин, Саша Черны, Маяковский, Шершеневич, Есенин. ХХ ғасырдың екінші жартысында Евгений Рейн мен Джозеф Бродский арасында екпіндік өлең сирек кездеседі. 2. Әзірбайжан: vurğu versiyası 3. Қырғыз: accent versification 4. Өзбек: Urg`u versiyasi 5. Түрік: aksan gösterimi 6. Ағылшын: accent versification 7. Испан: versificación de acento 8. Неміс: Akzentversifikation 9. Француз: accentuation versification 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында құрылым сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін құрылым тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ құрылым нұсқасында бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. 11. Ұсыныстар: акцентное стихосложение - екпінді өлең қүрылысы Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Акценттік деген үш түрлі аударылып ұсынылған: АКЦЕНТТІК; АКЦЕНТТІ; ЕКПІНДІ. Түрлі жағдайға байланысты бір сөздің түрліше аударылуы тіл-тілде кездесетін жәйт. Ол өзге тілде де кездеседі. Дегенмен бір жүйеге келуі керек деп санаймыз, акцент пен екпіннің ұқсас тұстары бар шығар, дегенмен екпін-ударение аудармасы реінде жұмсалғандықтан, оған қосымша акценттің баламасын ашуды жүктеу артық деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе екпінді+өлең деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Аталмыш тіркесте қателік көп емес, баспапқы кемшілік жұмыс сөзінің көптік формада алынуы, (жұмыс сөзінің сөздікте жүмыс болып қате жазылып кетуін де айта кету керек* жалпы осындай олқылық (ұ, ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездеседі). АКЦЕНТНОЕ СТИХОСЛОЖЕНИЕ - ЕКПІНДІ ӨЛЕҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің accentus «повышение голоса» деген мағынадағы сөзін білдіреді, әрі қарай дами келе ad «к, на» + cantus «пение» сөзінің бірігуі арқылы жаңасөз қалыптасқан, әрі қарай дамыған соң canere «петь» сөзі туындаған, сөз өз кезегінде түрлі даму кезеңін басынан кешіріп, праүндіеуропа тілінің келесі *kan- «петь» сөзінің қалыптасуына негіз болған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: просодия көне грек тілінің осы προσωδία «припев; ударение» сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:structura «строение». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік высказать (высказывать), из вы- + сказать, праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *kazati (sę), өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав.казати, кажѫ (др.-греч. δεικνύναι, λέγειν), орыс тіліндегі мына сөз:казать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:казати «говорить», өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі:ка́жа, ка́звам «говорю», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ка́зати, ка̑же̑м «сказать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kázati, kâžem «показывать», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kázat «читать проповедь, наставлять; показывать, приказывать», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kazać, każę «читать проповедь, приказывать», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kazać «показывать, называть», н.-луж. kazaś. Үндіеуропа тіліндегі әріптердің алмасуы болды деген тұжырым барын да айта кету керек ǵ и ḱ в конце к. (ср. греч. δίκη «предначертание, указание»; δεῖγμα «доказательство» и т. д.) көне үнді тілдерімен туыстас болды деген тұжырым барын да айта кету керек. kā́c̨atē «появляется, блистает, светит», ākāc̨ya «увидел», авест. ākasat̃ «увидел», жаңа парсы тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: āgāh «сведущий», сөз дам келе көне үнді тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: cáṣṭē «появляется, видит», саkṣаs ср. р. «блеск, сияние, лицо», авест. čašāite «учит, наставляет», сөз дами келе орта ғасырдағы парсы тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: čāšītаn «учить», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: τέκμαρ «знак». 2. Әзірбайжан: nitqin vurğu-prosodik quruluşu 3. Қырғыз: акцент-прозодикалык түзүлүш 4. Өзбек: nutqning urg`u-prosodik tuzilishi 5. Түрік: vurgunun aksan-prosodik yapısı 6. Ағылшын: accent-prosodic structure of utterance 7. Испан: estructura de enunciado acento-prosódica 8. Неміс: akzentprosodische Struktur der Äußerung 9. Француз: structure accent-prosodique de l`énoncé 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында құрылым сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін құрылым тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құрылым нұсқасы структура, строй, конструкция мағынасында түрлі формада бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылым нұсқасында бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ құрылым нұсқасында бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. 11. Ұсыныстар: акцентно-просодичская структуравысказывания - сөйленімніңакцентті-просодикалыққүрылымы Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Акценттік деген үш түрлі аударылып ұсынылған: АКЦЕНТТІК; АКЦЕНТТІ; ЕКПІНДІ. Түрлі жағдайға байланысты бір сөздің түрліше аударылуы тіл-тілде кездесетін жәйт. Ол өзге тілде де кездеседі. Дегенмен бір жүйеге келуі керек деп санаймыз, акцент пен екпіннің ұқсас тұстары бар шығар, дегенмен екпін-ударение аудармасы реінде жұмсалғандықтан, оған қосымша акценттің баламасын ашуды жүктеу артық деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе акцент+ерекшелік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Тағы бір кемшілік ретінде ұ/ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездесетіндігін атап өту керек. Бұл сөздіктің түпнұсқасында кеткен олқылық. Әріпқате деп қарамай, кетіп қалған кемшін тұс десек болар. Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы акцентно-просодичская жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады: акцентті-просодикалық екі сөздің арасына сызықша керек емес, себебі екі сөз де толыққанды еш қысқармай берілген. АКЦЕНТНО-ПРОСОДИЧСКАЯ СТРУКТУРАВЫСКАЗЫВАНИЯ - СӨЙЛЕНІМ АКЦЕНТ ПРОСОДИКАЛЫҚҚҰРЫЛЫМЫ немесе СӨЙЛЕНІМ АКЦЕНТПРОСОДИКАҚҰРЫЛЫМЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: франц.actant «действующий». Термин ввёл в обиход француз тілінің лингвист Л. Теньер в 1930—50-х гг. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік понять, әрі қарай дами келе иметь, әрі қарай дами келе прасвлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: *jьmǫ : jęti, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: имѣти, имамь, сонымен қатар әрі қарай туындаған сөздер: възѩти, възьмѫ. Осыдан барып дами келе туындаған келесі сөзіміз: взять, снять, изъять секілді приставкалары бар етістіктер, ол приставкалар: -нять/-ять (-емлю). Салыстырамыз: латыш тіліндегі мына сөздер: im̃ti, imù, ėmiaũ «брать», Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: еmō, ēmī, ēmptum, -еrе «брать». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.κατηγορία «высказывание, обвинение», из κατηγορέω «обвинять, говоритьпротив кого-либо»; одан әрі дами келе туындайтыны: κατά «вниз, под; против», из праиндоевр. *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народноесобрание». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:categoria. Орыс тіліндегі мына сөз: категория кірме саналады, ғалымдардың пікіріне сүйенер болсақ, ол неміс тілініңKategorie немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: catégorie. Акционал-актантты үғымдық категория («кепіл» саласын құратын) диатездің қатынасына негізделген [белсенділік - тұрақтылық, өтпелілік - интранситивтілік (өтпелі интрансивтілік категориясын қараңыз), рефлексивтілік, өзара түсіністік және т.б. тіл білімінде, жалпы сипаттағы семантикалық компоненттерге тән жеке сөздер мен олардың формаларының жүйелері және әр түрлі тәсілдермен табиғи тілде берілген сөздердің кең кластары. Жасырын категориялар мен грамматикалық категориялардан айырмашылығы, тұжырымдамалық категориялар белгілі бір білдіру әдісімен байланыссыз қарастырылады (тікелей немесе жанама, айқын немесе жасырын, лексикалық, морфологиялық немесе синтаксистік). 2. Әзірбайжан: fəaliyyət-aktiv konseptual kateqoriya 3. Қырғыз: аракет-жигердүү концептуалдык категория 4. Өзбек: harakat-faol kontseptual kategoriya 5. Түрік: eylem etkin kavramsal kategori 6. Ағылшын: action-active conceptual category 7. Испан: categoría conceptual activa de acción 8. Неміс: aktionsaktive konzeptionelle Kategorie 9. Француз: catégorie conceptuelle action-active 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым нұсқасы түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында ұғым сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ұғым тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым нұсқасы түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Ұғым құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ұғым нұсқасы түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: акционально-актантная понятийнаякатегория - акционал-актантты үғымдық категория Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе акцент+ерекшелік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Тағы бір кемшілік ретінде ұ/ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездесетіндігін атап өту керек. Бұл сөздіктің түпнұсқасында кеткен олқылық. Әріпқате деп қарамай, кетіп қалған кемшін тұс десек болар. АКЦИОНАЛЬНО-АКТАНТНАЯ ПОНЯТИЙНАЯКАТЕГОРИЯ – АКЦИОНАЛДЫҚ АКТАНТТЫҚҰҒЫМДЫҚ КАТЕГОРИЯ немесе АКЦИОНАЛАКТАНТ ҰҒЫМДЫҚ КАТЕГОРИЯ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: «Алфавит» сөзі гректің ἀλφάβητος (алфавит, алфавит) сөзінен шыққан. Бұл сөз грек алфавитінің алғашқы екі әрпінен құралған: альфа және бета (грекше «вита» деп аталады). Орыс тіліне XV ғасырда келді. Басында бұл «сөздік», «анықтамалық кітап» дегенді білдіреді. Ескі орысша оқуда: альфа-вита. Сөздегі екпін француз сөз алфавитінің әсерінен 18 ғасырда екінші буынға ауысты. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: праслав. формы, родств. ст.-слав. гнѣздо, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: гніздо́, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: гнездо́, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: гниjѐздо, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: gnė́zdo, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: hnízdo, словацк. hniezdo, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: gniazdo, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: hnězdo, н.-луж. gnězdo. Родство с синонимичными др.-инд. nīḍás, nīḍám «место отдыха, стоянка, сеть», арм. nist «положение, сидение», Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: nīdus, ирл. net, көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, ср.-в.-неміс тілінің nest очевидно. Эти слова происходят из и.-е. *ni-zdos «сидение». Но слав. ě и g остаются при этом необъясненными. Младенов пытается связать слав. gnězdo (с первонач. знач. «сидение в навозе») с гной и s(e)d-. Вайан допускает влияние формы *gnьs- «марать» и пытается связать ě с gnězditi. Бернекер предполагает исходное *nē(i)zdos, первую часть которого он относит к греч. νη- «внизу, вниз», νηδύ̄ς «живот, чрево», νήιστα ̇ ἔσχατα, κατώτατα (Гесихий), а g- объясняет влиянием gnetǫ. Сомнительно, как и мысль о влиянии нов.-в.-неміс тілінің Geniste. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничныйкамень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. «Алфавит» сөзі орыс алфавитінің алғашқы 2 әрпінің ежелгі атауларынан: az және beeches-тен ұқсас түрде жасалады. Бұл сөзбе-сөз жазбада бір-бірімен тығыз байланысты сөздер біріктірілетін осы орналастыру әдісі. 2. Әзірбайжан: alfasayısal terminoloji lüğət 3. Қырғыз: алфавиттик-сандык терминологиялык сөздүк 4. Өзбек: nomaqbul terminologik lug`at 5. Түрік: alfasayısal terminolojik sözlük 6. Ағылшын: alphanumeric terminological dictionary 7. Испан: diccionario terminológico alfanumérico 8. Неміс: alphanumerisches terminologisches Wörterbuch 9. Француз: dictionnaire terminologique alphanumérique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: алфавитно-гнездовой терминологическийсловарь - әліпбилік-үялық терминологиялық сөздік Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе әліпби-ұялық деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Тағы бір кемшілік ретінде ұ/ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездесетіндігін атап өту керек. Бұл сөздіктің түпнұсқасында кеткен олқылық. Әріпқате деп қарамай, кетіп қалған кемшін тұс десек болар. АЛФАВИТНО-ГНЕЗДОВОЙ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЙСЛОВАРЬ – ӘЛІПБИЛІК ҰЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК немесе ӘЛІПБИҰЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *ęzykъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ, көне славян тілінің ѩзꙑкъ (көне грек тілінің γλώσσα, ἔθνος), орыс тілінің язык, украин тілінің язик, белорус тілінің язык, болгар тілінің език, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:jeзик (жатыс септігінің мн. jе̏зи̑ка), диал. jа̀зик, словен тілінің jézik, чех тілінің , словак тілінің jazyk, поляк тілініңjęzyk, жоғарғы луганс тілініңjazyk, төменгі луганс тілініңjězyk, полабск.jǫzĕk. Праслав. *ęzykъ — расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, ол өз кезегінде көне прус тілінің мына сөзімен туыстас деген пікір бар:insuwis «язык», лит. liežùvis (бұнда l- от liẽžti «лизать»), көне латын тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: tuggô «язык», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: zunga, тохар. А käntu «язык» *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-. Фонетикалық қатысы бар деген ғалымдар тұжырымымен келісу қиынға соғады: көне үнді тілінің jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, авест. hizvā, hizū- — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Бұл жерден тілдік табу (тегерім) әрекетінің бары байқалады. Көне славян тілінің , шіркеу славян тілінің мына сөзінен әрі қарай дамыған деген пікірге қосылуға болады: «народ» осы сөздің латын тіліндегі сөздің калькасы деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. linguа «народ», ол өз кезегінде француз тіліндегі сөзден қалыптасқан деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. Languedoc — Оңтүстік Франциядағы облыс атауын білдіреді. Осы орайда айта кететін бір қызықжәйт, көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ «переводчик, лазутчик» деген мағынасын білдіреді деген де қызықты деректер де кездеседі. Аморфты-синтетикалық тіл құрылымы - грамматикалық мағынаны білдірудің синтетикалық формалары басым болатын тілдердің типологиялық класы. Синтетикалық тілдер грамматикалық мағыналары қызметтік сөздер мен полисинтетикалық тілдердің көмегімен айтылатын аналитикалық тілдермен қарама-қайшылыққа ие, оларда күрделі құрылымның құрамына бірнеше номиналды және вербальды лексикалық мағыналар біріктірілген (сөзге ұқсас). Тілдерді синтетикалық, аналитикалық және полисинтетикалық деп бөлудің негізі синтаксистік болып табылады, сондықтан бұл бөлім тілдердің морфологиялық жіктелуімен қиылысады, бірақ сәйкес келмейді. Тілдердің синтетикалық және аналитикалық болып бөлінуін Август Шлейхер ұсынды (бастапқыда тек инфекциялық тілдер үшін, кейінірек оны агглютинативті тілдерге дейін созды). 2. Әзірбайжан: amorf-sintetik dil quruluşu 3. Қырғыз: аморфтук-синтетикалык тилдин түзүлүшү 4. Өзбек: amorf-sintetik til tuzilishi 5. Түрік: amorf-sentetik dil yapısı 6. Ағылшын: amorphous-synthetic language structure 7. Испан: estructura del lenguaje amorfo-sintético 8. Неміс: amorph-synthetische Sprachstruktur 9. Француз: structure du langage amorphe-synthétique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында құрылыс формасы 34 рет түрлі нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылыс формасында түрлі нұсқада сөздермен тіркесіп 42 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы»тіркестерінде жалпы саны 7 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: аморфно-синтетический строй языка - тілдің аморфтық-синтетикалық қүрылысы Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аморф-синтетикалық деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Тағы бір кемшілік ретінде ұ/ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездесетіндігін атап өту керек. Бұл сөздіктің түпнұсқасында кеткен олқылық. Әріпқате деп қарамай, кетіп қалған кемшін тұс десек болар. АМОРФНО-СИНТЕТИЧЕСКИЙ СТРОЙ ЯЗЫКА - ТІЛДІҢ АМОРФТЫҚ СИНТЕТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ немесе ТІЛ АМОРФСИНТЕТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.άναλυτικά «буквально: искусство анализа», әрі қарай дами келе др.-греч.ἀνάλυσις «разложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:analysis. Орыс тіліндегі мына сөз: анализ (стар. анализис) — со времени Петра I; заимств., предположительно, в начале XVIII века через франц.analyse Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:integratio «восстановление, возобновление», одан әрі дами келе туындайтыны: гл. integrāre «восстанавливать», одан әрі дами келе туындайтыны: integer «нетронутый, целый», из in- «не-, без-» + tangere «трогать, касаться», әрі қарай дами келе көнеүнді еуропа тілінің мына сөзі пайда болған: *tag- «трогать, касаться». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: гл. деять (делать) и -тель, Әрі қарай сөз дами келе пра славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған:*dělati, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав.дѣлати (греч. ἐργάζεσθαι, γεωργεῖν), баскск.делать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:ділати, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі:дя́лам «обтёсываю», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:дjе̏лати «делать, работать, строгать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:délati, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:dělat «делать, работать», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:działać «действовать», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: dźěłać, н.-луж. źěłaś; восходит к праиндоевр. *dhe- «делать, класть». ср. англ. do, deed, неміс тілінің tun, Tat, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: facere, греч. θέτω, орыс тіліндегі мына сөз: деть. Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Түпнұсқаның (ақпараттық бағдар) семантикалық мазмұнын талдамай, аударма мүмкін емес деген мағынада аналитикалық болып табылады, ал интегративті мағынада аударма тек ақпараттың бөлінуін ғана емес, сонымен бірге оны кеңейтілген қызмет түрлеріне біріктіруді де білдіреді. 2. Әзірбайжан: bir tərcüməçinin analitik və inteqrativ fəaliyyəti 3. Қырғыз: котормочунун аналитикалык жана интегративдик иши 4. Өзбек: tarjimonning analitik va integrativ faoliyati 5. Түрік: bir çevirmenin analitik ve bütünleştirici faaliyeti 6. Ағылшын: analytic and integrative activity of a translator 7. Испан: actividad analítica e integradora de un traductor 8. Неміс: analytische und integrative Tätigkeit eines Übersetzers 9. Француз: activité analytique et intégrative d`un traducteur 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аударма нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында анализ сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализнұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: аналитико-интегративная деятельность переводчика - аудармашыныңталдама-интегративтікқызметі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе талдама-интегратив деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Аналитико –талдау; ал кей тұста аналитико-талдама деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. АНАЛИТИКО-ИНТЕГРАТИВНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬПЕРЕВОДЧИКА - АУДАРМАШЫ ТАЛДАМАИНТЕГРАТИВТІКҚЫЗМЕТІ немесе АУДАРМАШЫ ТАЛДАУИНТЕГРАТИВҚЫЗМЕТІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.άναλυτικά «буквально: искусство анализа», әрі қарай дами келе др.-греч.ἀνάλυσις «разложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:analysis. Орыс тіліндегі мына сөз: анализ (стар. анализис) — со времени Петра I; заимств., предположительно, в начале XVIII века через франц.analyse «Синтез» — «добытый, полученный при помощи химического синтеза» (т.е. соединения нескольких веществ). Теперь в этот термин вкладывается значение «искусственно воссозданное природное вещество»: «синтетический каучук», «синте́тика». 2. Әзірбайжан: analitik sintetik təsnifat 3. Қырғыз: аналитикалык синтетикалык классификация 4. Өзбек: analitik sintetik tasniflash 5. Түрік тілі: analitik sentetik sınıflandırma 6. Ағылшын: analytical synthetic classification 7. Испан: clasificación analítica sintética 8. Неміс: analytische synthetische Klassifikation 9. Француз: classification synthétique analytique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: аналитико-синтетическая классификация - талдама-жинақтамалы жіктелім Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе талдама-жинақтама деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Аналитико-синтетический –талдау-жікктеу; ал аналитико-синтетическая - талдама-жинақтамалы деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. АНАЛИТИКО-СИНТЕТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ –ТАЛДАМА ЖИНАҚТАМАЛЫ ЖІКТЕЛІМ немесе ТАЛДАУЖИНАҚТАМА ЖІКТЕЛІМ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.άναλυτικά «буквально: искусство анализа», әрі қарай дами келе др.-греч.ἀνάλυσις «разложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:analysis. Орыс тіліндегі мына сөз: анализ (стар. анализис) — со времени Петра I; заимств., предположительно, в начале XVIII века через франц.analyse «Синтез» — «добытый, полученный при помощи химического синтеза» (т.е. соединения нескольких веществ). Теперь в этот термин вкладывается значение «искусственно воссозданное природное вещество»: «синтетический каучук», «синте́тика». Сөздің туындауына негіз болған ОБ+ приставкасы мен служить сөзі, одан әрі қарай дами келе праслвян тілінің сөзінен, содан соң өзге де сөздердің қатарында туындаған көне славян тілінің мына сөзі болды-мыс: слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыс тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: служи́ть, -жу́, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: служи́ти, белор. служы́ць, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: слу́жа «служу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: слу́жити, слу̑жи̑м, әрі қарай дами келе словен тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: slúžiti, -im, әрі қарай дами келе чех тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: sloužit, әрі қарай дами келе словак тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: slúžiť, өз кезегінде әрі қарай дами келе поляк тіліндегі мына сөзден туындаған деген көзқарас та бар: służyć, жоғары луганск тіліндегі мына сөзден туындады: słužić, сонымен қатар төменгі луганск тіліндегі мына сөзден туындады: słužyś. Мына сөзбен туыстас деген ғылыми қағида да жоқ емес: жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать, помогать», paslaugìnti «заменять кого-либо на работе», slaugà «услужение; слуга», pãslauga «помощь, услуга», Дами келе ирланд тіліндегі мына: sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-) сөз бен тіркестерге негіз болғаны анықталды. Происходит латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай дами келе informare «придаватьвид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тіліндегі мына сөз: информация — начиная с Петра I; заимств. Поляк тілінің informacja. Қазіргі қоғам кез-келген қызмет саласының кәсіпқойына жоғары талаптар қояды. Университетте алынған негізгі білім кәсіби мансаптың алғашқы 3-5 жылы үшін жеткілікті екенін мойындауымыз керек. Осы уақыттан кейін алынған ақпараттың көп бөлігі ескіреді. Қызметкер «толқынның шыңында» болу үшін, бәсекеге қабілетті болып қалу үшін өзінің қызмет аясындағы білімдерін үнемі жаңартып отыруы керек, яғни. өзін-өзі тәрбиелеумен айналысады. Өзін-өзі тәрбиелеу процесі адамның кітаптан да, электронды нұсқадан да бұрыннан бар ақпараттардан білім алу үшін өзіндік жұмысын талап етеді. Бұл проблема ақпаратпен ұтымды жұмыс істеудің бірқатар дағдылары мен қабілеттерін талап етеді. Негізгі сәттерге ақпарат көздерін іздеу, табылған көздерден қажетті ақпаратты алу және оны болашақта пайдалану үшін өңдеу дағдылары кіреді. Осы үш дағды бір-бірімен тығыз байланысты және ақпаратты коагуляциялау (орналастыру) әдістерін білуді қажет етеді. 2. Әзірбайжан: analitik və sintetik məlumatların emalı 3. Қырғыз: маалыматты аналитикалык жана синтетикалык иштетүү 4. Өзбек: Axborotni analitik va sintetik qayta ishlash 5. Түрік: analitik ve sentetik bilgi işleme 6. Ағылшын: analytical and synthetic information processing 7. Испан: procesamiento de información analítica y sintética 8. Неміс: analytische und synthetische Informationsverarbeitung 9. Француз: traitement de l`information analytique et synthétique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында ақпар, ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып информация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өңдеу, әрлеу, жөндеу, ұқсату нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында өңдеу, әрлеу, жөндеу, ұқсату сөзі жеке түрлі формада тұрып обработка сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өңдеу, әрлеу, ұқсату түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін өңдеу, әрлеу, жөндеу, ұқсату тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өңдеу, жөндеу, ұқсату нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) өңдеу, әрлеу, жөндеу, ұқсату нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализнұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: аналитико-синтетическая обработкаинформации - ақпараттың талдама-жинақтамалы өңделуі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе талдама-жинақтама деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Аналитико-синтетический –талдау-жікктеу; ал аналитико-синтетическая - талдама-жинақтамалы деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. АНАЛИТИКО-СИНТЕТИЧЕСКАЯ ОБРАБОТКАИНФОРМАЦИИ - АҚПАРАТ ТАЛДАМА ЖИНАҚТАМА ӨҢДЕЛУІ немесе АҚПАРАТ ТАЛДАУЖИНАҚТАМА ӨҢДЕЛУІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.άναλυτικά «буквально: искусство анализа», әрі қарай дами келе др.-греч.ἀνάλυσις «разложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:analysis. Орыс тіліндегі мына сөз: анализ (стар. анализис) — со времени Петра I; заимств., предположительно, в начале XVIII века через франц.analyse «Синтез» — «добытый, полученный при помощи химического синтеза» (т.е. соединения нескольких веществ). Теперь в этот термин вкладывается значение «искусственно воссозданное природное вещество»: «синтетический каучук», «синте́тика». Из др.-греч.μέθοδος «метод, наука», одан әрі дами келе туындайтыны: μετά (варианты μετ-, μέθ-) «между, среди; после» + ὁδός «дорога, путь», из праиндоевр. *ked-/*sed- «ходить». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:methodus. Орыс тіліндегі мына сөз: ме́тод, судя по ударению, заимств. Поляк тілінің mеtоd или англ. method; вариант мето́да — Поляк тілінің metoda, неміс тілінің Меthоdе (XVII в.) немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: méthode. Синтетикалық аналитикалық әдіс барлық дыбыстық әдістердің ішіндегі ең көп таралған. Алайда, бұл әдістің мұндай анықтамасы біршама уақыттан кейін, оны етістіктік мектепте қолдану практикасынан кейін пайда болды. Алдымен бұл әдіс «дыбыстық әдіс» (К.Д. Ушинский) деп аталды, содан кейін жазу және оқу әдісі (Германияда бұл белгілі болды), сонымен қатар оқу мен жазуды бірлесіп оқыту әдісі. Германияда оны қалыпты сөздердің әдісі деп те атайды. Соңғы атау көрнекі оқытудың біртіндеп жеке пәннен оқыту принципіне айналған, сауаттылықпен ұштасуының моделін көрсетті: дыбыстық талдау жасауға арналған сөздер, содан кейін бастапқы оқуға арналған сөздер визуалды сөйлесулерге бірдей қолайлы болды. 2. Әзірбайжан: analitik sintetik metod 3. Қырғыз: аналитикалык синтетикалык ыкма 4. Өзбек: analitik sintetik usul 5. Түрік: analitik sentetik yöntem 6. Ағылшын: analytical synthetic method 7. Испан: método analítico sintético 8. Неміс: analytische Synthesemethode 9. Француз: méthode de synthèse analytique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында анализ сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін анализ тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Анализ құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализнұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: аналитико-синтетический метод - талдау-жинақтау әдісі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе талдама-жинақтама деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Аналитико-синтетический –талдау-жікктеу; ал аналитико-синтетическая - талдама-жинақтамалы деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. АНАЛИТИКО-СИНТЕТИЧЕСКИЙ МЕТОД - ТАЛДАУ-ЖИНАҚТАУ ӘДІСІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.άναλυτικά «буквально: искусство анализа», әрі қарай дами келе др.-греч.ἀνάλυσις «разложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:analysis. Орыс тіліндегі мына сөз: анализ (стар. анализис) — со времени Петра I; заимств., предположительно, в начале XVIII века через франц.analyse Язы́к род. п. -а́, мн. языки́, нередко с семинаристским ударением язы́ки, диал. лязы́к «язык», новгор., белозерск. (где л- - от лиза́ть), язычо́к, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: язи́к, блр. язы́к, др.-орыс тіліндегі мына сөз: ꙗзыкъ, ст.-слав. ѩзыкъ γλώσσα, ἔθνος (Остром., Клоц., Супр.), өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: ези́к, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jѐзик, род. п. мн. jе̏зи̑ка̑, диал. jа̀зик, словен. jézik, чеш., слвц. jazyk, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: język, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jazyk, н.-луж. jězyk, полаб. jǫzek. Праслав. *językъ - расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, которое родственно др.-порыс тіліндегі мына сөз: insuwis «язык», лит. liežùvis (где l- от liẽžti «лизать»), др.-Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), гот. tuggô «язык», д.-в.-н. zunga, тохар. А käntu «язык» из *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-; см. И. Шмидт, Kritik 77; Бецценбергер, GGA, 1896, 951 и сл.; ВВ 3, 135; Мейе, Ét. 335; Бернекер I, 270; Траутман, ВSW 104; Арr. Sprd. 347; Шпехт, KZ 62, 255 и сл. Затруднительно фонетически отношение к др.-инд. jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) - то же, авест. hizvā, hizū- - то же; см. Уленбек, Aind. Wb. 101; Вальде-Гофм. I, 806 сл. Здесь предполагали действие языкового табу. Ст.-слав., цслав. знач. «народ» представляет собой, возм., кальку Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа «народ», которое представлено во франц. Languedoc - название области в Южной Франции; см. Мейе - Вайан 515. Любопытно др.-орыс тіліндегі мына сөз: языкъ «переводчик, лазутчик» (напр., в I Соф. летоп. под 1342 г., Сказ. Мам. поб., 3 ред.; см. Шамбинаго, ПМ 56 и др.; Срезн.). [См. еще Якобсон, IJSLP, I/2, 1959, стр. 277; Мартине, «Word», 12, 1956, стр. 3. Сюда же относит Пизани (IF, 61, 1954, стр. 141 и сл.) и греч. γλῶσσα, γλῶττα, ион. γλάσσα «язык». - Т.] Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: итал.modello, из вульг. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: *modellus, уменьш. от Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:modulus «мера, мелодия; модуль», в свою очередь являющегося уменьш. от modus «мера, положение, предел». В ряде языков слово заимств. через франц. modèle. Орыс тіліндегі мына сөз: модель — впервые в 1703 г., у Петра I; заимств. через неміс тілініңМоdеll (с 1600 г.) или прямо из франц.modèle. Математиканың бір түрі - талдайтын тілдік модель. табиғи тілдердің құрылымын сипаттау үшін математикалық лингвистикада қолданылатын құрылыстар. Бұл құрылыстар лингвистиканың негізгі категорияларын, сонымен қатар лингвистикалық процестің өзін формальды модельдеуге қызмет етеді. зерттейді, басқаша айтқанда, тіл туралы «тәртіпсіз» мәліметтер жиынтығына сәйкес (дәлірек айтқанда, сөйлеу туралы) тіл механизмінің құрылымы туралы, яғни сөздің кең мағынасында оның грамматикасы туралы біршама ақпарат алу. Мұндай үлгінің «жұмысы» әрқашан тиімді құрылыстың сипатында бола бермейді, өйткені бастапқы деректердің жиынтығы конструктивті нысан болмауы мүмкін; Негізінде бұл мұндай модельдердің құнын төмендетпейді. 2. Әзірбайжан: dil analitik modeli 3. Қырғыз: тил аналитикалык модели 4. Өзбек: til analitik modeli 5. Түрік: dil analitik modeli 6. Ағылшын: language analytic model 7. Испан: Sprachanalysemodell 9. Француз: modèle analytique du langage 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: аналитическая модель языка - талдама тіл үлгісі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аналитическая–талдау; ал кей тұста аналическая - талдама деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аналитическая модель языка - талдама тіл үлгісі сонымен қатар сөздердің орын тәртібі бұзылған. Қазақ тіл білімі үшін бұл –өте өзекті мәселе. Сөз орны бұзлса, мағына да өзгереді, ол орыс тілінде қатаң сақталмайды, ал қазақ тілі үшін бұл өте күрделі мәселе. Сөйлеу барысында аталмыш мәселеге көп көңіл бөле бермейміз, дегенмен тілиесі үшін маңызды болмақ. Талдама тіл үлгісі орыс тіліне аударылғанда Модель (образец) аналитического языка болады. Сондықтан Тілдің талдама үлгісі деп берілуі керек. АНАЛИТИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ ЯЗЫКА - ТІЛДІҢ ТАЛДАМА ҮЛГІСІ немесе ТІЛ ТАЛДАМАҮЛГІСІ.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.άναλυτικά «буквально: искусство анализа», әрі қарай дами келе др.-греч.ἀνάλυσις «разложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:analysis. Орыс тіліндегі мына сөз: анализ (стар. анализис) — со времени Петра I; заимств., предположительно, в начале XVIII века через франц.analyse. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:forma «форма, вид, образ», далее, предположительно, связано с греч. μορφή — то же. Орыс тіліндегі мына сөз: форма — с XVII века, заимств. Поляк тілінің forma. Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *golgolъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің глаголъ (греч. ῥῆμα), орыс тілінің глагол (Шіркеу слаян тілінің сөзінен мына сөздің орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: орыс тілінің *гологол), чех тілінің hlahol «звон, гомон», hlaholit «звучать». Зат есіммен туыстас қос түбірлі сөздің орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: голос және орта ғасыр ирландия тілінің сөзі орнына алынған деген ғылыми тұжырым бар: gall «слава; лебедь», кимрск. galw «звать», және орта ғасыр ирланд тілінен бастау алған сөзіміз: kalla «звать, петь», неміс тілінің мына сөзімен салыстырамыз: kalzen, kelzen «болтать, хвастать». Аналитикалық форма дегеніміз - бұл грекше analitikos - бөлінбеген) жеке форма, төмендегілер мен ажыратылатын белгі. Салыстырмалы дәреженің аналитикалық түрі. Әдемі. Жетілдірудің аналитикалық формасы. Ең әдемі. Болашақ уақыттың аналитикалық формасы.. 2. Әзірбайжан: felin analitik forması 3. Қырғыз: этиштин аналитикалык формасы 4. Өзбек: fe`lning analitik shakli 5. Түрік : fiilin analitik formu 6. Ағылшын : analytical form of the verb 7. Испан: forma analítica del verbo 8. Неміс: analytische Form des Verbs 9. Француз: forme analytique du verbe 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында анализ сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін анализ тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Анализ құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализнұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: аналитическая форма етістік - етістіктің аналитикалық түлғасы Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аналитическая–талдау; ал кей тұста аналическая - талдама, аналитическая - аналитикалық деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Тағы бір кемшілік ретінде ұ/ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездесетіндігін атап өту керек. Бұл сөздіктің түпнұсқасында кеткен олқылық. Әріпқате деп қарамай, кетіп қалған кемшін тұс десек болар. АНАЛИТИЧЕСКАЯ ФОРМА ГЛАГОЛА - ЕТІСТІК АНАЛИТИКАЛЫҚ ТҰЛҒАСЫ немесе ЕТІСТІК ТАЛДАМА ТҰЛҒАСЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.άναλυτικά «буквально: искусство анализа», әрі қарай дами келе др.-греч.ἀνάλυσις «разложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «развязывание, разрешение, освобождение; растворение». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:analysis. Орыс тіліндегі мына сөз: анализ (стар. анализис) — со времени Петра I; заимств., предположительно, в начале XVIII века через франц.analyse «Синтез» — «добытый, полученный при помощи химического синтеза» (т.е. соединения нескольких веществ). Теперь в этот термин вкладывается значение «искусственно воссозданное природное вещество»: «синтетический каучук», «синте́тика». Латын тілінің мына сөзінен туындаған: teхtus «ткань; сплетение, связь, сочетание (слов)», от texere «ткать; плести» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *tek- «делать»). Орыс тілінің текст неміс тілінен келген деген ғылыми тұжырым бар: Техt немесе латын тілінен тура туындаған деген пікірді ұстанушылардың көзқарасымен толықтай келісуге болады. Мәтіннің аналитикалық-синтетикасы - мәтінді аналитикалық және синтетикалық схемалар негізінде құру. Бұл жағдайда нақты адамнан жалпыға қарай қозғалыс генералдан нақтыға қарай келе жатқан қозғалыспен қатар жүреді. Бұл категорияны жалпылау-ерекшелігі категориясы ретінде қарастыруға болады. 2. Әзірбайжан: mətn analitikliyi 3. Қырғыз: тексттин аналитикасы 4. Өзбек: matnni tahlil qilish 5. Түрік: metin analitiği 6. Ағылшын: text analyticity 7. Испан: analiticidad del texto 8. Неміс: Textanalyse 9. Француз: analyse de texte 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында анализ сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін анализ тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Анализ құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) анализ нұсқасы түрлі талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама анализін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) анализ нұсқасы ретінде кездесіп талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған.Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализнұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ анализ нұсқасында талдау, анализ, саралау сирек жағдайда сараптау мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: аналитичность-синтетичность текста - мәтіннің талдама-жинақтамалылығы Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аналитическая–талдау; ал кей тұста аналическая - талдама, аналитическая – аналитикалық, синтетикалық – жинақтама, синтетикалық - синтетикалық деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Тағы бір кемшілік ретінде ұ/ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездесетіндігін атап өту керек. Бұл сөздіктің түпнұсқасында кеткен олқылық. Әріпқате деп қарамай, кетіп қалған кемшін тұс десек болар. АНАЛИТИЧНОСТЬ-СИНТЕТИЧНОСТЬ ТЕКСТА - МӘТІН ТАЛДАМАЖИНАҚТАМАЛЫҒЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *ęzykъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ, көне славян тілінің ѩзꙑкъ (көне грек тілінің γλώσσα, ἔθνος), орыс тілінің язык, украин тілінің язик, белорус тілінің язык, болгар тілінің език, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:jeзик (жатыс септігінің мн. jе̏зи̑ка), диал. jа̀зик, словен тілінің jézik, чех тілінің , словак тілінің jazyk, поляк тілініңjęzyk, жоғарғы луганс тілініңjazyk, төменгі луганс тілініңjězyk, полабск.jǫzĕk. Праслав. *ęzykъ — расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, ол өз кезегінде көне прус тілінің мына сөзімен туыстас деген пікір бар:insuwis «язык», лит. liežùvis (бұнда l- от liẽžti «лизать»), көне латын тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: tuggô «язык», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: zunga, тохар. А käntu «язык» *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-. Фонетикалық қатысы бар деген ғалымдар тұжырымымен келісу қиынға соғады: көне үнді тілінің jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, авест. hizvā, hizū- — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Бұл жерден тілдік табу (тегерім) әрекетінің бары байқалады. Көне славян тілінің , шіркеу славян тілінің мына сөзінен әрі қарай дамыған деген пікірге қосылуға болады: «народ» осы сөздің латын тіліндегі сөздің калькасы деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. linguа «народ», ол өз кезегінде француз тіліндегі сөзден қалыптасқан деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. Languedoc — Оңтүстік Франциядағы облыс атауын білдіреді. Осы орайда айта кететін бір қызық жәйт, көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ «переводчик, лазутчик» деген мағынасын білдіреді деген де қызықты деректер де кездеседі. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: гл. ведать, әрі қарай дами келе прасвлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: *vědti, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: вѣдѣти, орыс тіліндегі мына сөз: ведать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: відати, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: védeti, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: vědět, словацк. vedieť, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: wiedzieć, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: wjedźeć, н.-луж. wjeźeś «знать». Осыдан барып дами келе туындаған келесі сөзіміз: наст. вр. ст.-слав. вѣмь, вѣси, вѣстъ / вѣ и т. д., чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: vím, víš и т. д., далее, әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: вѣдѣ «я знаю». Чередование гласных представлено в видеть. Древний перф. ст.-слав. вѣдѣ с индоевр. окончанием ср. з. -ai, как в Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: vīdī, соответствует греч. οἶδα «я знаю», др.-инд. vḗda — то же, авест. vaēda, гот тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ???? (wait) «я знаю», арм. gitem — то же. Ср., далее, вѣдѣти с др.-порыс тіліндегі мына сөз: waidimai «мы знаем», лит. véiʒdmi «я вижу». Другая ступень гласного представлена в көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: wiʒʒan «знать», готск (witan), др.-инд. vidā́ «знание», vidvā́n «знающий», авест. viđvā̊, греч. εἰδώς. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: прил. античный, одан әрі дами келе туындайтыны: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: antiquus, из ante «перед». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:traditio «передача, вручение, предание, давняя привычка», от trādere «передавать, вручать, завещать» из trans «через, за» + dāre «давать» (восходит к праиндоевр. *do- «давать»). Ежелгі лингвистикалық дәстүр (грек-латын дәстүрі, Жерорта теңізі дәстүрі) - 7 ғасырда грек-латын мәдени аймағында дамыған және өмір сүрген тілді зерттеу және сипаттау дәстүрі. Б.з.д. е. - 6 дана. n е. Ежелгі лингвистикалық дәстүр Жерорта теңізінде ежелгі грек философиясының қалыптасу дәуірінде басталады. Ежелгі ғалымдар, бір жағынан, тілдің табиғатын («зат» пен «заттың» байланысы, тілдің шығу тегі) қызықтырса, екінші жағынан, олар оқу мен жазуды (грамматика) үйрету үшін жазбаша белгілерді зерттеді. Бұл екі бағыт белгілі бір дәрежеде ежелгі әлемдегі тіл білімінің қалыптасуы мен дамуын анықтайды. 5 ғасырда Б.з.д. е. Ежелгі грек философтары Гераклит, Элеа, Эмпедоклдар, Демокрит, Протагоралар, Горгий, Продиктерден келген парменидтер тіл проблемаларына көп көңіл бөлді. Платон шығармаларынан бұрын грек тілінің дыбыстық және грамматикалық құрылымы, оның лексикалық құрамы туралы белгілі бір білім жүйесі қалыптасты. Платон әріптермен және бірқатар диалогтармен тілдің проблемаларын шешеді («Кратил», «Тетет», «Софист») (...). Бірақ оның құрылымы мен негізгі бағыттарын қалыптастырған ежелгі тілдік дәстүрдің нақты негізін қалаушы - Аристотель. «Категориялар», «Интерпретация туралы», «1 және 2-аналитиктер», «Тақырып», «Поэтика», «Риторика» трактаттарында ежелгі, содан кейін еуропалық ғылымда одан әрі дамыған тілді оқытудың логикалық және грамматикалық принциптері бар. . Ежелгі лингвистикалық дәстүрді эллиндік дәуірдің философиялық мектептері 3 - I ғасырларда жалғастырды. Б.з.д. е. Стоиктер тіл проблемаларына үнемі қызығушылық танытты. Ежелгі лингвистикалық дәстүрдің даму шыңы Александрия мектебі деп санауға болады. Серияға дейін ежелгі Римдегі тіл білімі. 2 c. Б.з.д. е. жазбаша мәдениеттің негіздерін түсінумен шектелген; Кейін грек тілін, әдебиетін, поэтикасы мен гректердің риторикасын қарқынды зерттеу басталады. Осы кезеңде Римде көптеген грек ғалым-филологтары жұмыс істей бастады. Ежелгі рим филологиясының ірі өкілдері: Варрон, тіл туралы көптеген трактаттардың авторы Марк Туллиус Цицерон, Гай Юлий Цезарь (...). Цезарьдың «Аналогия туралы» трактаты (б.э.д. 54 ж.) - бұл латын тілі мен күйінің «дұрыстығы» мәселелерінің өзектілігін дәлелдей отырып, тілдің грамматикалық сипаттамасы мен рационалдылық принциптерін әзірлеу әрекеті. тілді стандарттау. 4 ғасырда Грамматикалық нұсқаулықты Элиа Доната құрды, ол Еуропада латын тілінің негізгі оқулығы ретінде мың жылдан астам уақыт қызмет етті. Ілияс Донаттың грамматикасы моделінде көптеген басқа тілдердің грамматикасы құрылды, олар канондық та, «вульгар» да (халықтық негіздегі «жаңа» еуропалық тілдер). Илияс Донатус (Донатус) есімі ғасырлар бойы еуропалық дәстүрде «грамматика» сөзімен синоним болып келді. 476 жылы Рим құлағаннан кейін, ежелгі лингвистикалық дәстүр әлі күнге дейін сақталған грек-латын білімінің бірқатар орталықтарында, атап айтқанда Шығыс Рим империясының астанасы Константинопольде жалғасуда және дамуда. 6 ғасырдың басында ол ежелгі грамматикалық шығармалардың ішіндегі ең маңыздысын жасайды - Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: Присцянның грамматикалық курсы, 18 кітаптан тұрады. Бұл грамматика рим грамматикасының байқаулары мен жетістіктерін қатыстыра отырып, Александрия мектебінің дәстүрлерінде жасалды. Присцянның грамматикасы ежелгі лингвистикалық дәстүрдің дамуын толықтай аяқтайды, бірақ бұл дәстүр Батыс Еуропада тривиа жүйесінде канонизацияланған. Шығыс Еуропада, атап айтқанда, оңтүстік шығыс славяндарда, ежелгі стипендия христиан дінінің таралуына байланысты Византия грек тіліндегі дәстүрге енген (...). Ежелгі лингвистикалық дәстүр ежелгі грек дүниетанымының негізгі философиялық мәселелерінің бірі - «зат», «сөз» және «ой» арасындағы қарым-қатынас мәселесін қарастыру барысында пайда болды. Бұл кезеңде ойдан бөлек бір субъект ретінде тіл ұғымы әлі де жоқ. Ақыл мен сөйлеу біртұтас логотип ретінде түсініледі. 2. Әзірбайжан: antik dilçilik ənənəsi 3. Қырғыз: антикалык тилдик салт 4. Өзбек: antik tilshunoslik an`anasi 5. Түрік: antik dil geleneği 6. Ағылшын: antique linguistic tradition 7. Испан: tradición lingüística antigua 8. Неміс: antike Sprachtradition 9. Француз: tradition linguistique antique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дәстүрнұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дәстүр еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Ұғым құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) дәстүр нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ұғымін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) дәстүр нұсқасы еш аударылмастан түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. 11. Ұсыныстар: античная языковедческая традиция - антикалық тіл білімі дәстүрі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. АНТИЧНАЯ ЯЗЫКОВЕДЧЕСКАЯ ТРАДИЦИЯ - АНТИКАЛЫҚ ТІЛБІЛІМ ДӘСТҮРІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:aspectus «взгляд; вид», от гл. aspicere «смотреть, взирать», одан әрі дами келе туындайтыны: a- «к» + spicere (specere) «смотреть». "Значит, есликорабльдоберетсядочернойдыры, многообразнодеформирующейпространство-время, онможетвплытьвбрадихронивэтойобластизамедленноговременинаходитьсягодами - чтобызатемпокинутьтемпоральныйпорт" Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік понять, әрі қарай дами келе иметь, әрі қарай дами келе прасвлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: *jьmǫ : jęti, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: имѣти, имамь, сонымен қатар әрі қарай туындаған сөздер: възѩти, възьмѫ. Осыдан барып дами келе туындаған келесі сөзіміз: взять, снять, изъять секілді приставкалары бар етістіктер, ол приставкалар: -нять/-ять (-емлю). Салыстырамыз: латыш тіліндегі мына сөздер: im̃ti, imù, ėmiaũ «брать», Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: еmō, ēmī, ēmptum, -еrе «брать». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.κατηγορία «высказывание, обвинение», из κατηγορέω «обвинять, говоритьпротив кого-либо»; одан әрі дами келе туындайтыны: κατά «вниз, под; против», из праиндоевр. *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народноесобрание». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:categoria. Орыс тіліндегі мына сөз: категория кірме саналады, ғалымдардың пікіріне сүйенер болсақ, ол неміс тілініңKategorie или франц.catégorie. («кепіл» саласын құратын) диатездің қатынасына негізделген [белсенділік - тұрақтылық, өтпелілік - интранситивтілік (өтпелі интрансивтілік категориясын қараңыз), рефлексивтілік, өзара түсіністік және т.б. тіл білімінде, жалпы сипаттағы семантикалық компоненттерге тән жеке сөздер мен олардың формаларының жүйелері және әр түрлі тәсілдермен табиғи тілде берілген сөздердің кең кластары. Жасырын категориялар мен грамматикалық категориялардан айырмашылығы, тұжырымдамалық категориялар белгілі бір білдіру әдісімен байланыссыз қарастырылады (тікелей немесе жанама, айқын немесе жасырын, лексикалық, морфологиялық немесе синтаксистік). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: aspektiv-müvəqqəti konseptual kateqoriyalar 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: аспект-убактылуу концептуалдык категориялар 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: intellektual-vaqtinchalik kontseptual kategoriyalar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: görünüş-zamansal kavramsal kategoriler 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: aspectual-temporal conceptual categories 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: categorías conceptuales aspecto-temporales 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: aspektuell-zeitliche konzeptuelle Kategorien 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: catégories conceptuelles aspect-temporelles 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым нұсқасы түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында ұғым сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ұғым тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ұғым нұсқасы түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Ұғым құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ұғым нұсқасы түрлі түсінік, мағлұмат, пиғыл сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категориямағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: аспектуально-темпоральные понятийныекатегории - аспектуал-темпорал үғымдық категориялар Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аударма+сөздік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы аспектуально-темпоральные жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады: аспектуал-темпорал екі сөздің арасына сызықша керек емес, себебі екі сөз де толыққанды еш қысқармай берілген. Тағы бір кемшілік ретінде ұ/ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездесетіндігін атап өту керек. Бұл сөздіктің түпнұсқасында кеткен олқылық. Әріпқате деп қарамай, кетіп қалған кемшін тұс десек болар. АСПЕКТУАЛЬНО-ТЕМПОРАЛЬНЫЕ ПОНЯТИЙНЫЕКАТЕГОРИИ – АСПЕКТУАЛТЕМПОРАЛ ҰҒЫМДЫҚ КАТЕГОРИЯ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:associatio (associationem) «товарищество, общество», из associare «присоединять, приобщать», одан әрі дами келе туындайтыны: ad «к, на» + sociare «соединять, объединять», әрі қарай дами келе socius «общий, совместный (также товарищ, спутник)», родств. sequi «следовать; провожать» (восходит к праиндоевр. *sekw- «сопровождать») Орыс тіліндегі мына сөз: ассоциация, вероятно, заимств. через франц. association или неміс тілінің Assoziation. Благозвучие, или эвфония (греч. εὐφωνόα) — проявление фоники, основанное на повторяемости звуков, звуковая организация художественной речи, чаще всего стихотворной, хотя данное понятие может относиться и к прозе. Антонимичным понятием является какофония. В литературоведении так называется раздел поэтики, изучающий в стихотворениях качественную сторону речевых звуков, которая определяет конкретную эмоциональную окраску художественного произведения. Эвфонией можно назвать различные стилистические приёмы: ритм стиха, рифма, анафора, эпифора, аллитерация, ассонанс, диссонанс, сонымен қатар әрі қарай туындаған сөздер: все виды звуковых повторов. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничныйкамень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin. Сөйлеудің экспрессивтілігінің белгілі бір көрінісі (қараңыз), оның фонетикалық жағына қойылатын жалпы стилистикалық талап: оның дыбысының табиғиға және сұлулығына қойылатын талап. Үйлесімді сөйлеу сөйлеушінің айтылуында ыңғайлы және қабылдаушы үшін жағымды. Үйлесімділік белгілі бір сөйлеу өнімінің дыбыстық құрамын тарихи түрде тілде қалыптасқан және орыстар табиғи, ыңғайлы, әдемі деп түсіндіретін дыбыстық үлгілер мен дыбыстық тіркесімдерге сәйкестендіру арқылы қол жеткізіледі. 2. Әзірбайжан: terminin assosiativ harmoniyası 3. Қырғыз: терминдин ассоциативдик гармониясы 4. Өзбек: atamaning assosiativ uyg`unligi 5. Түрік: dönemin birleştirici uyumu 6. Ағылшын: associative harmony of the term 7. Испан: armonía asociativa del término 8. Неміс: assoziative Harmonie des Begriffs 9. Француз: harmonie associative du terme 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: ассоциативная благозвучность термина - терминнің ассоциативтік үндестігі Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аударма+сөздік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Ұсынылатын нұсқасы: АССОЦИАТИВНАЯ БЛАГОЗВУЧНОСТЬ ТЕРМИНА - ТЕРМИН АССОЦИАТИВ ҮНДЕСТІГІ немесе ТЕРМИН БАЛАМА ҮНДЕСТІГІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:associatio (associationem) «товарищество, общество», из associare «присоединять, приобщать», одан әрі дами келе туындайтыны: ad «к, на» + sociare «соединять, объединять», әрі қарай дами келе socius «общий, совместный (также товарищ, спутник)», родств. sequi «следовать; провожать» (восходит к праиндоевр. *sekw- «сопровождать») Орыс тіліндегі мына сөз: ассоциация, вероятно, заимств. через франц. association или неміс тілінің Assoziation. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничныйкамень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin. Из не- + благозвучие, одан әрі дами келе туындайтыны: от благой + звук. Первая часть — әрі қарай дами келе прасвлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: *bòlgъ «хороший», өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз: *бологъ, ст.-слав. благъ, орыс тіліндегі мына сөз: благо, благой (церк.-слав. заимств.), украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: бо́лого, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: благо́ «еда, запретная во время поста», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: бла̑г «благой, хороший», бла̑го «имущество; деньги; домашний скот», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: blȃg «благородный», blagȏ «имущество; скот», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: blahý «блаженный», blaho, blaze «хорошо», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: błogi «блаженный, приятный», н.-луж. błožki «блаженный»; восходит к праиндоевр. *bhalgh- «хороший». Вторая часть — әрі қарай дами келе прасвлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: *zvǫkъ, Пайда болған өзге де сөздердің ішінен орыс тілінің әрі шіркеу славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған: звѹкъ (др.-греч.ἦχος), орыс тіліндегі мына сөз:, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:звук, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, словацк.zvuk, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н.-луж.zuk. Вероятно, из *zvǫkъ; ср. с другой ступенью чередования *zvęk- в звя́кать (см.), сербск.-церк.-слав. звѧкъ (ἠχος, φωνή), сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: зве̑к (род. п. зве̏ка) «звон», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: dźwięk «звук» (со звукоподражательным dz). Далее ср. звон, звенеть. Орыс тіліндегі сөздердің келіспеушілігі - бұл транскрипцияланған сөздердің орыс тілінің кез келген өрескел лексикасына немесе басқа қабылданбайтын сөздеріне сәйкестігі. Әдетте, кез-келген сөздердің диссонанциясы салдарынан транскрипциядан, егер бұл үйлесімділік принципімен негізделген болса ауытқу жасалады. 2. Әзірбайжан: terminin assosiativ dissonansı 3. Қырғыз: терминдин ассоциативдик диссонансы 4. Өзбек: atamaning assosiativ dissonansi 5. Түрік: dönemin birleştirici uyumsuzluğu 6. Ағылшын: associative dissonance of the term 7. Испан: disonancia asociativa del término 8. Неміс: assoziative Dissonanz des Begriffs 9. Француз : dissonance associative du terme 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: : ассоциативная неблагозвучность термина - терминнің ассоциативтік бейүндестігі Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Осы принципті негізге ала келе аударма+сөздік деп біріктіріп қалдыруға да болады. Басы артық жұрнақты қолданбау қабылдаушыға кедергі келтірмейді. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. Ұсынылатын нұсқасы: АССОЦИАТИВНАЯ НЕБЛАГОЗВУЧНОСТЬ ТЕРМИНА - ТЕРМИН АССОЦИАТИВ БЕЙҮНДЕСТІГІ немесе ТЕРМИН БАЛАМА БЕЙҮНДЕСТІГІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: прил. аутентичный из франц.authentique, әрі қарай дами келе др.-греч.αὐθεντικός «подлинный, главный», әрі қарай дами келе αὐθέντης «собственноручный; самовластныйповелитель». Латын тілінің мына сөзінен туындаған: teхtus «ткань; сплетение, связь, сочетание (слов)», от texere «ткать; плести» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *tek- «делать»). Орыс тілінің текст неміс тілінен келген деген ғылыми тұжырым бар: Техt немесе латын тілінен тура туындаған деген пікірді ұстанушылардың көзқарасымен толықтай келісуге болады. Түпнұсқа мәтін (гр. Αὐθεντικός - түпнұсқа) - ресми құжаттың мәтіні, ол басқа тілдегі мәтінге сәйкес келеді және бірдей заңды күшке ие, өйткені көптілді мәтіндер өздерінің логикалық мазмұнында бір-біріне сәйкес келуі керек. Халықаралық құқықта түпнұсқа мәтін термині келісімшарттың мәтіні бір тілде жасалған, келісілген және қабылданған жағдайларда қолданылады, бірақ пайдаланудың қарапайымдылығы үшін келісімшарттың мәтіні екі немесе одан да көп тілдерде берілген. Бұл жағдайда, жалпы ережеге сәйкес, келісімнің әр тілдегі мәтіні бірдей түпнұсқалы және бірдей жарамды, яғни бірдей түпнұсқа болып саналады (мәтіннің түпнұсқалығы екі немесе одан да көп тілдерде белгіленеді). Сонымен бірге, келісім-шартта осы құжатты түсіндіруде келіспеушіліктер туындаған жағдайда қандай тілде (немесе тілде) басым болатын мәтін тікелей көрсетілуі мүмкін. 2. Әзірбайжан: orijinal mətn 3. Қырғыз: накта текст 4. Өзбек: haqiqiy matn 5. Түрік: orijinal metin 6. Ағылшын: authentic text 7. Испан : texto auténtico 8. Неміс: authentischer Text 9. Француз: texte authentique 10.Заңнамадағы қолданысы 11. Ұсыныстар: аутентичный текст - түпнүсқалық мәтін Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздердің екі түрлі баламасы ұсынылған. Аутентичный –түпнұсқалық; ал кей тұста аутентичный-тепе-теңдік деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аударманың түпнұсқаға сәйкестігі туралы сөз болады, сондықтан оны тепе-тең деп беру жеткіліксіз болмақ. АУТЕНТИЧНЫЙ ТЕКСТ - ТҮПНҮСҚАЛЫҚ МӘТІН

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: прил. аутентичный из франц.authentique, әрі қарай дами келе др.-греч.αὐθεντικός «подлинный, главный», әрі қарай дами келе αὐθέντης «собственноручный; самовластныйповелитель». Переводить, етістігінен туындаған, әрі қарай водить, вести, етістігі, одан өте келе праславян тілінің *vedti сөзіне айналған, басқа да сөздің қатарынан туындағаны: көне славянның ведѫ, вести (грек тілінің ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (*вѣдсъ), орыс тілінің, украин тілінің веду́, вести́, болгар тілініңведа́, словен тілініңvesti, чех тілінің vedu, vést, словак тілінің vediem, viesť, поляк тілініңwieść, ұлы луган тілінің wjesć. сөзі туындаған. Әдеби тілдегі vedù, vedžiau, vèsti, сөзімен туыстас, латыш тілінің vedu, vest «вести, жениться» (көне орыс тілінің вести жену «жениться» салыстырамыз:), көне прусс тілінің weddē (көне славян тілінің өткен шақ формасынның негізімен салыстырамыз: ведѣаше), әдеби тілдегі vẽdė, латыш тілінің диалектіндегі vede сөзімен, көне үнді тілінің vadhū́ṣ ж. «невеста, (молодая) жена», авест. vađu- — бұл сөз ирланд тіліндегіfedim «веду, несу» сөзімен ұштас, авест. vāđayeiti «ведёт, приводит», сөзінен туындауы мүмкін, сонымен қатар албан тілініңvjeth «краду, ворую» (аор. vodha) сөзінен бастау алуы да ықтимал. Осыдан барыпводить, обод, сол секілді көне орыс тілініңводимая «жена, супруга», орыс тілініңповод, воевода; сөзінен туындаған болуы ықтимал.Әдеби тілдегіvadà «повод, причина», jaut-vadá «повод, за который ведут вола» сөзінің туындауына негіз болған. Бұл түпнұсқа сияқты бірдей заңды күші бар аударма. Мысалы, келісім мәтіні бір тілде әзірленіп, қабылдануы мүмкін, бірақ оның түпнұсқалығы басқа тілдерде бекітілген. 2. Әзірбайжан: orijinal tərcümə 3. Қырғыз: накта котормо 4. Өзбек: haqiqiy tarjima 5. Түрік: otantik çeviri 6. Ағылшын: authentic translation 7. Испан : traducción auténtica 8. Неміс: authentische Übersetzung 9. Француз: traduction authentique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін аударма тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аударма нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ аударма нұсқасында 3 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: аутентичный перевод- тепе-теңдік аударма Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздердің екі түрлі баламасы ұсынылған. Аутентичный –түпнұсқалық; ал кей тұста аутентичный-тепе-теңдік деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аударманың түпнұсқаға сәйкестігі туралы сөз болады, сондықтан оны тепе-тең деп беру жеткіліксіз болмақ. АУТЕНТИЧНЫЙ ПЕРЕВОД - ТҮПНҮСҚАЛЫҚ АУДАРМА

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: От латинского статус – положение, состояние; итальянского стато – понятие государство; слово статистик (статиста) возникло в Италии в эпоху Возрождения – человек, искусный в политики, знаток различных государств. Происходит латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай дами келе informare «придаватьвид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тіліндегі мына сөз: информация — начиная с Петра I; заимств. Поляк тілінің informacja. Статистикалық талдаудың негізгі объектісі - статистикалық мәліметтер, яғни. көрсеткіштер, кейбір атрибуттың мәні, зерттелетін жүйенің (объектінің) қасиеттері. Бұл мәліметтерді екі түрде білдіруге болады: 1. сандық (метрикалық, сандық) деректер - яғни біз есептеп, өлшей алатын көрсеткіштер. Мысалы, жұмысшылар саны, өнім қоспасы, сату көрсеткіштері және т.б. Сандық статистика дегеніміз сандар, векторлар, функциялар. Оларды қосуға, коэффициенттерге көбейтуге болады. Сондықтан сандық статистикада әртүрлі сандардың маңызы зор. 2. сандық емес (метрикалық емес, сапалық) индикаторлар, яғни сандық мәліметтерге аударылған сезімдер, эмоциялар деңгейінде алынған, біз «жақсы - нашар», «көп - аз» т.б. бағалауға болатын қасиеттер. .. Мысалы, қызмет көрсету деңгейі, тағам сапасы, түс таңдауы және т.б. Сандық емес статистика - бұл санаттарға бөлінген деректер, гетерогенді атрибуттардың векторлары, екілік қатынастар, жиындар, анық емес жиынтықтар және т.б.. 2. Әзірбайжан: statistika bazası 3. Қырғыз: статистика базасы 4. Өзбек : statistika ma`lumotlar bazasi 5. Түрік : istatistik veritabanı 6. Ағылшын: statistics database 7. Испан: base de datos estadísticos 8. Неміс: Statistikdatenbank 9. Француз: base de données statistiques 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында дерек сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін дерек тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерекнұсқасында мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ дерек нұсқасында мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында дерек сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалықнұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ базалық нұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 1. Ұсыныстар: база статистических данных - статистикалық дерекқор Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовыйдың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Біздің ойымызша база статистических данных - статистикалық дерекқор өте ұтымды аударма. БАЗА СТАТИСТИЧЕСКИХ ДАННЫХ - СТАТИСТИКАЛЫҚ ДЕРЕКҚОР

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.φωνητικός «звуковой, голосовой», одан әрі дами келе туындайтыны: φωνή «голос, звук». Происходит латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай дами келе informare «придаватьвид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тіліндегі мына сөз: информация — начиная с Петра I; заимств. Поляк тілінің informacja. Фонетикалық мәліметтер базасына сүйене отырып, фонетикалық процессор сөйлеу синтезі жүйелерінде жұмыс істейді, олардың негізгі функциялары орфографиялық мәтінді фонема мәтініне түрлендіру, сонымен қатар позициялық және комбинаторлық аллофондардың генерациясы болып табылады. Фонетикалық процессордың маңыздылығын асыра бағалау немесе бағалау мүмкін емес, өйткені бұл жүйенің ажырамас элементі, онсыз синтезатордың жұмысы мүмкін емес. 2. Әзірбайжан: fonetik verilənlər bazası 3. Қырғыз: фонетикалык маалыматтар базасы 4. Өзбек: fonetik ma`lumotlar bazasi 5. Түрік: fonetik veritabanı 6. Ағылшын: phonetic database 7. Испан: base de datos fonética 8. Неміс: phonetische Datenbank 9. Француз: base de données phonétique 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында дерек сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін дерек тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дерек құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерекнұсқасында мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ дерек нұсқасында мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін базалық тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалық нұсқасы түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) базалық нұсқасы түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалықнұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ базалық нұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: база фонетических данных- фонетикалық дерекқор Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовыйдың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Біздің ойымызша база фонетических данных - фонетикалық дерекқор өте ұтымды аударма. БАЗА СТАТИСТИЧЕСКИХ ДАННЫХ - ФОНЕТИКАЛЫҚ ДЕРЕКҚОР

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: Происходит латын тілінің expertus «знающий по опыту», из experiri «пробовать, испробовать, испытывать»; одан әрі дами келе туындайтыны: ex- «из-, от-» + perior (встречается только в перф. форме) «испытать». Происходит латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай дами келе informare «придаватьвид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тіліндегі мына сөз: информация — начиная с Петра I; заимств. Поляк тілінің informacja. Сараптамалық мәліметтер базасы - бұл қарастырылып отырған объектідегі объектілердің жай-күйін және олардың қатынастарын көрсететін мәліметтердің аталған жиынтығы. 2. Әзірбайжан: ekspert məlumat bazası 3. Қырғыз: эксперттер базасы 4. Өзбек: ekspertlar bazasi 5. Түрік: uzman veritabanı 6. Ағылшын: expert database 7. Испан: base de datos de expertos 8. Неміс: Expertendatenbank 9. Француз: base de données d`experts 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында дерек сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін дерек тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерек нұсқасы түрлі мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) дерекнұсқасында мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ дерек нұсқасында мағлұмат, мәлімет мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының базалық рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) базалық нұсқасында кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл с сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалықнұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ базалық нұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: база экспертных данных - сараптамалық дерекқор Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовыйдың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Біздің ойымызша база экспертных данных - сараптамалық дерекқор өте ұтымды аударма. БАЗА ЭКСПЕРТНЫХ ДАННЫХ - САРАПТАМАЛЫҚ ДЕРЕКҚОР

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничныйкамень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. Ғылымның, техниканың және өндірістің дамуы қазіргі білімнің шекарасын кеңейтеді. Жаңа ғылымдар пайда болды, бұрыннан бар ғылымдардың жекелеген салалары пайда болды, арнайы атаулармен аталған терминдер пайда болды. Терминологиялық лексиканың көмегімен адамзат жинаған тәжірибе жинақталады және таратылады. Сондықтан, терминология қазіргі тілдердің лексикасының ең қызықты және ауқымды қабаттарының бірі болып табылады. 2. Әзірбайжан: əsas terminlər 3. Қырғыз: asosiy atamalar 4. Өзбек: asosiy atamalar 5. Түрік: temel terimler 6. Ағылшын: basic terms 7. Испан: términos básicos 8. Неміс: Grundbegriffe 9. Француз: termes de base 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының базалық рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) базалық нұсқасында кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл с сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалықнұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ базалық нұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: базовые термины - базалық терминдер Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовыйдың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Біздің ойымызша базовые термины - базалық терминдер де ұтымды аударма. БАЗОВЫЕ ТЕРМИНЫ - БАЗАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР немесе НЕГІЗГІ ТЕРМИНДЕР

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: Происходит латын тілінің functio «исполнение, обязанность, взнос», от fungi «осуществлять, выполнять»; предполож. родств. санскр. bhunkte «любит, пользуется». Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *ęzykъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ, көне славян тілінің ѩзꙑкъ (көне грек тілінің γλώσσα, ἔθνος), орыс тілінің язык, украин тілінің язик, белорус тілінің язык, болгар тілінің език, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:jeзик (жатыс септігінің мн. jе̏зи̑ка), диал. jа̀зик, словен тілінің jézik, чех тілінің , словак тілінің jazyk, поляк тілініңjęzyk, жоғарғы луганс тілініңjazyk, төменгі луганс тілініңjězyk, полабск.jǫzĕk. Праслав. *ęzykъ — расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, ол өз кезегінде көне прус тілінің мына сөзімен туыстас деген пікір бар:insuwis «язык», лит. liežùvis (бұнда l- от liẽžti «лизать»), көне латын тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: tuggô «язык», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: zunga, тохар. А käntu «язык» *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-. Фонетикалық қатысы бар деген ғалымдар тұжырымымен келісу қиынға соғады: көне үнді тілінің jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, авест. hizvā, hizū- — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Бұл жерден тілдік табу (тегерім) әрекетінің бары байқалады. Көне славян тілінің , шіркеу славян тілінің мына сөзінен әрі қарай дамыған деген пікірге қосылуға болады: «народ» осы сөздің латын тіліндегі сөздің калькасы деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. linguа «народ», ол өз кезегінде француз тіліндегі сөзден қалыптасқан деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. Languedoc — Оңтүстік Франциядағы облыс атауын білдіреді. Осы орайда айта кететін бір қызық жәйт, көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ «переводчик, лазутчик» деген мағынасын білдіреді деген де қызықты деректер де кездеседі. Бұл функция тілдің тұлға арасындағы қарым-қатынас құралы екендігіне байланысты, ол бір адамға өз ойын білдіруге және оны басқасына беруге, ал екіншісіне өз кезегінде оларды түсінуге және реакция жасауға мүмкіндік береді. Шын мәнінде, тіл арнайы қарым-қатынас жасау үшін пайда болды, яғни байланыс, ақпарат алмасу. Коммуникативті функция тіл белгісінің арқасында жүзеге асырылады. Коммуникативті функция аясында эмоционалды функцияны ажыратуға болады, мұны тілдің көмегімен сезімдер, тілектер, күйлер жеткізе алатындығымен түсіндіруге болады. Сөздерді айта алмайтын жануарлар эмоцияны дәл жеткізу үшін байланысады. Сөзіміздің эмоционалды қызметі, әрине, жануарларға қарағанда күрделі. 2. Әзірбайжан: əsas dil xüsusiyyətləri 3. Қырғыз: тилдин негизги белгилери 4. Өзбек: tilning asosiy xususiyatlari 5. Түрік: temel dil özellikleri 6. Ағылшын: basic language features 7. Испан: características básicas del lenguaje 8. Неміс: grundlegende Sprachfunktionen 9. Француз: fonctionnalités linguistiques de base 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында қызмет сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ базалық нұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: базовые функции языка - тілдің негізгі қызметтері Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовый+дың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БАЗОВЫЕ ФУНКЦИИ ЯЗЫКА - ТІЛДІҢ НЕГІЗГІ ҚЫЗМЕТІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: Происходит латын тілінің componens (род. п. componentis) «составляющий» от componere «складывать; строить; сочинять», одан әрі дами келе туындайтыны: cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе» + pōnere «класть, ставить», из праиндоевр. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:grammatica «учениеословесности», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.γραμματική «словесность, грамматика», одан әрі дами келе туындайтыны: γραμμή «черта, линия, грамота», из γράφω «пишу, рисую, описываю», әрі қарай дами келе көнеүнді еуропа тілінің мына сөзі пайда болған: *gerbh- «царапать» (ср.: орыс тіліндегі мына сөз:жребий, латышск.gripsta «царапина», көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:kerban «вырезать», неміс тілініңKerbe «насечка», англ.carve «вырезать», др.-греч.γράφω «писать»). Барлық сөздер морфемалардан тұрады. Қызылша морфемасынан тұратын сөздер бар: пальто, жағалау, алаң; префикс пен түбірден тұратын сөздер бар: пісірілген, сақтандырғыш; түбір мен жұрнақтан (жұрнақтардан) тұратын сөздер бар: орманшы, білді; түбір мен соңынан тұратын сөздер бар: көктем, ақ, мен жазамын; аффикстердің толық жиынтығы берілген сөздер бар: сәйкес келу; орыс тілінде түбір морфемасын оның құрамына кіргізбейтін сөздер жоқ, өйткені ол лексикалық мағынаны жеткізуші болып табылады. Сөз құру элементтері - префикстер, суффикстер, постфикстер де белгілі бір грамматикалық емес мағыналардың тасымалдаушысы болып табылады. 2. Әзірбайжан: əsas qrammatik komponent 3. Қырғыз: негизги грамматикалык компонент 4. Өзбек: asosiy grammatik tarkibiy qism 5. Түрік: temel dilbilgisi bileşeni 6. Ағылшын: basic grammar component 7. Испан: componente gramatical básico 8. Неміс: grundlegende Grammatikkomponente 9. Француз: composante de grammaire de base 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Дерек құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама дерекін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) компонент еш аударылмастан құрамдас, құрайыш, сыңар нұсқасы түрлі формада бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалық нұсқасы түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалықнұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ базалық нұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: базовый компонент грамматики - грамматиканың негізгі қүрамдасы Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовый+дың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БАЗОВЫЙ КОМПОНЕНТ ГРАММАТИКИ - ГРАММАТИКА НЕГІЗГІ ҚҰРАМДАСЫ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: О́трасль- отдельная сфера науки, знаний, производства. Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. Ғылым мен техниканың кез-келген саласына арналған сөздік. 2. Әзірбайжан: əsas sənaye lüğəti 3. Қырғыз: негизги өнөр жай лексикасы 4. Өзбек: asosiy sanoat lug`ati 5. Түрік: temel endüstri kelimeleri 6. Ағылшын: basic industry vocabulary 7. Испан: vocabulario básico de la industria 8. Неміс тіліндегі: Grundwortschatz der Branche 9. Француз: vocabulaire de base de l`industrie 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалық нұсқасы түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында базалық сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес базалықтер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалық түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін базалық тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалық нұсқасы түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) базалық нұсқасы түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының базалық рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) базалық нұсқасында кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл с сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалықнұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ базалық нұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: базовый отраслевой словарь - негізгі салалық сөздік Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовый+дың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Қазақ тілбілімінде иерерхия заңдылығы қатаң сақталатыны белгілі: (1) преподаватель Казахской академии искусства, кафедры музыки, факультета истории искусств; (2) преподаватель кафедры музыки Казахской академии искусства, факультета истории искусств; (3) преподаватель факультета истории искусств, кафедры музыки Казахской академии искусства деп жазыла да, айтыла да беріледі, бұл – қателік емес. Ал қазақ тілінде иерерхия қатаң сақталуы тиіс. Егер орын ауысып кетсе, аудармасы дұрыс болмайды. Қазақ өнер академиясы өнер тарихы факультеті музыка кафедрасының оқытушысымын тәртібімен ғана жазылады. Өкінішке орай, көп жағдайда осы заңдылық сақтала бермейді. Аталмыш қателік осы заңдылықты дұрыс сақтамау салдарынан болатынын жадымыздан шығармауымыз қажет. БАЗОВЫЙ ОТРАСЛЕВОЙ СЛОВАРЬ - САЛАЛЫҚ НЕГІЗГІ СӨЗДІК

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничныйкамень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:fundus «дно, основание» (восходит к праиндоевр. *bhu(n)d- «дно»). Орыс тіліндегі мына сөз: фонд — уже у Куракина; заимств. через неміс тілінің Fonds — то же (уже в 1700 г.) или, скорее всего, через франц. fonds — то же. Қазіргі уақытта ғылым мен техниканың әртүрлі салаларының қарқынды өсуі кезеңінде ұлттық тілдердің эволюциясы да байқалады. Әрбір жеке тіл өзінің сөздік қорын әскери және азаматтық салада техникалық революцияның басталуымен бірге пайда болған жаңа терминдер, сөздер мен сөз тіркестерін қосу арқылы кеңейтеді. Өндірісті модернизациялау және техникалық базаны жаңарту процесінің бүкіл әлемдегі әсерінің нәтижесінде тар мамандандыруға, күрделілікке ие және кәсіби бағдарланған мүлдем жаңа ұғымдар мен терминдер пайда болды. Осының нәтижесінде техникалық лексиканы аударуда табиғи қиындықтар мен ерекшеліктер туындайды, бұл кез-келген тілге барабар аударманы одан әрі көбейту үшін тілдің терминологиялық қорының полисиллабикалық, полисиллабиялық лексикалық бірліктерін жетілдіру және терең талдау мен салыстыру қажеттілігі туралы мәселеге әкеледі. 2. Әзірбайжан: əsas terminologiya fondu 3. Қырғыз: негизги терминологиялык фонд 4. Өзбек: asosiy terminologiya fondi 5. Түрік: temel terminoloji fonu 6. Ағылшын: basic terminology fund 7. Испан: fondo de terminología básica 8. Неміс: Grundterminologiefonds 9. Француз: fonds de terminologie de base 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының базалық рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) базалық нұсқасында кездесіп түсінік, мағлұмат, пиғыл с сирек жағдайда парасат мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалықнұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ базалық нұсқасында негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: базовый терминологический фонд - негізгі терминологиялық қор Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовый+дың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Қазақ тілбілімінде иерерхия заңдылығы қатаң сақталатыны белгілі: (1) преподаватель Казахской академии искусства, кафедры музыки, факультета истории искусств; (2) преподаватель кафедры музыки Казахской академии искусства, факультета истории искусств; (3) преподаватель факультета истории искусств, кафедры музыки Казахской академии искусства деп жазыла да, айтыла да беріледі, бұл – қателік емес. Ал қазақ тілінде иерерхия қатаң сақталуы тиіс. Егер орын ауысып кетсе, аудармасы дұрыс болмайды. Қазақ өнер академиясы өнер тарихы факультеті музыка кафедрасының оқытушысымын тәртібімен ғана жазылады. Өкінішке орай, көп жағдайда осы заңдылық сақтала бермейді. Аталмыш қателік осы заңдылықты дұрыс сақтамау салдарынан болатынын жадымыздан шығармауымыз қажет. БАЗОВЫЙ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЙ ФОНД - ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗГІ ҚОР

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:basis «основание, подножие», одан әрі дами келе туындайтыны: др.-греч.βάσις «ход, шаг; основание», от гл. βαίνω «ходить», из праиндоевр. *gwem-. Орыс тіліндегі мына сөз: база встречается со времени Петра I, заимств. через неміс тілінің Base немесе француз тілінің мына сөзінің пайда болуына түрткі болған деседі: base из Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: прилагательного ровный, далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *оrvьnъ, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-русск ровьнъ, ст.-слав. равьнъ, орыс тіліндегі мына сөз: ровный, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: рíвний, рівно, белор. ро́ўны, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: ра́вен, ра́вна, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ра́ван, ра́вна, ра́вно; ра̑внӣ, ра̑внā, ра̑внō, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: rávǝn, rávna, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, словацк. rovný, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: równy, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: runy, диал. równy, н.-луж. rowny, полабск. ruovnė. Форма ра́вный заимств. из церк.-слав. Праслав. *оrvьnъ — производное от *оrvо- (основа на -еs-, судя по рове́сник). Ср. др.-порыс тіліндегі мына сөз: arwis «настоящий, определённый», авест. ravah- ср. р. «свободное пространство, простор», ravasčarāt- «то, что движется на свободе», ирл. róe, rói «ровное поле» (*rovesi̯ā), Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: rūs, rūris «земля, поле, сельское поместье, деревня», англос., көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: rûm «помещение». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.κατηγορία «высказывание, обвинение», из κατηγορέω «обвинять, говоритьпротив кого-либо»; одан әрі дами келе туындайтыны: κατά «вниз, под; против», из праиндоевр. *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народноесобрание». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:categoria. Орыс тіліндегі мына сөз: категория кірме саналады, ғалымдардың пікіріне сүйенер болсақ, ол неміс тілініңKategorie или франц.catégorie. Санатқа бөлу процесі сана белсенділігі негізделген негізгі танымдық процестердің бірі болып табылады. Автор әртүрлі категориялау теорияларын түсіну және түсіндіру эволюциясын қадағалайды. 2. Әзірбайжан: 3. Қырғыз: 4. Өзбек: 5. Түрік: 6. Ағылшын: 7. Испан: 8. Неміс: 9. Француз: 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалық нұсқасы түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында базалық сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп негізгі, негізді мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес базалықтер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) базалық түрлі негізгі, негізді мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категориямағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: базовый уровень категоризации - категорияландырудың негізгі деңгейі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. База – дерек; ал кей тұста базовый-базалық деп, ал басқа жерде базовый –негізгі деп аударылу себебі түсініксіз. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда база данных тіркесі – дерекқор біріккен сөзімен берілген, оны базовый+дың негізі деп алу, әрине қиын. Дегенмен база сөзі түбірі болғандықтан, осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БАЗОВЫЙ УРОВЕНЬ КАТЕГОРИЗАЦИИ - КАТЕГОРИЯЛАНУ НЕГІЗГІ ДЕҢГЕЙІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: существительного лицо, далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *lice, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: лицє (род. п. личесе или лица; др.-греч. πρόσωπον), орыс тіліндегі мына сөз: лицо, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: лице́, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ли́це, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: líсе, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, словацк. líce «челюсть, щека», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: lice «щека, лицо», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н. луж. lico «щека». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:praedicativus «утвердительный, категорический», одан әрі дами келе туындайтыны: praedicāre «провозглашать, объявлятьво всеуслышанье», из prae- «перед» (восходит к праиндоевр. *prai-) + dicere «говорить, произносить», из праиндоевр. *deik- «указывать». Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. Үнді-еуропалық сипаттағы жалпы славян сөзі даңқымен бірдей негізге алынған, әйгілі. Еліктеу-предикативті сөздер бір мағынамен сипатталады - етістіктің көрінісі немесе оны бағалау. Бұл тірі табиғаттың, психикалық немесе физикалық, табиғаттың және қоршаған ортаның жағдайы, түсі қалыпты етістік, моральдық-этикалық тұрғыдан, уақыт, кеңістік және т.б. дәрежесі бойынша етістік бағалауы болуы мүмкін. Сөздердің осы категориясымен білдіретін шарт тек жекелей ойластырылған: Бала ауырады (с.а. сын есім мен етістікті етістіктің білдіруі: Бала ауыру, ал бала ауырады). 2. Әзірбайжан: əsas təsnifat səviyyəsi 3. Қырғыз: категориялоонун негизги деңгээли 4. Өзбек: tasniflashning asosiy darajasi 5. Түрік: temel sınıflandırma seviyesi 6. Ағылшын: basic level of categorization 7. Испан: nivel básico de categorización 8. Неміс: Grundstufe der Kategorisierung 9. Француз: niveau de catégorisation de base 10.Заңнамадағы қолданысы 11. Ұсыныстар: безлично-предикативные слова - жақсыз-предикат сөздер Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы мысалы: акцентно-просодичская жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады: акцентті-просодикалық екі сөздің арасына сызықша керек емес, себебі екі сөз де толыққанды еш қысқармай берілген. БЕЗЛИЧНО-ПРЕДИКАТИВНЫЕ СЛОВА – ЖАҚ+СЫЗ ПРЕДИКАТ СӨЗДЕР

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: существительного лицо, далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *lice, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: лицє (род. п. личесе или лица; др.-греч. πρόσωπον), орыс тіліндегі мына сөз: лицо, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: лице́, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ли́це, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: líсе, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, словацк. líce «челюсть, щека», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: lice «щека, лицо», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н. луж. lico «щека». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.κατηγορία «высказывание, обвинение», из κατηγορέω «обвинять, говоритьпротив кого-либо»; одан әрі дами келе туындайтыны: κατά «вниз, под; против», из праиндоевр. *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народноесобрание». Еуропаның көптеген еліндегі тілдерде осы сөз кірме саналады. Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:categoria. Орыс тіліндегі мына сөз: категория кірме саналады, ғалымдардың пікіріне сүйенер болсақ, ол неміс тілініңKategorie или франц.catégorie. Тілдің әмбебап семантикалық-синтаксистік категориясы, сөйлем тақырыбын сыртқы әлемдегі кез-келген тақырыпқа (референтке) тағайындаумен сипатталады, сонымен бірге кеңістіктегі және уақыттағы осы тақырыптың оқшаулану (бөліну) дәрежесі. Еліктеушіліктің жасанды тілдерінде жеке тұлға мүлдем көрінбейді және логикалық және семантикалық категорияларға қарағанда (мысалы, тақырып пен предикат) логикада қарастырылмайды; ерекшелік қатынастардың кейбір жүйелерінде жасалады (мысалы, С. Серрюс, мұнда орыс тіліндегі сөйлемдер. «Аяз» жалпы сөйлемдердің ең көп кездесетін жағдайы болып саналады). Еліктеушілік-жекелік түрлерінің арасында категория әрқашан жеке, жеке, белгілі, міндетті түрде және кейбір тілдерде бірнеше рет - тақырыпта және предикативті етістіктің индикаторында (мысалы, орыс тілінде) болатын «Мен» тақырыбымен жеке сөйлемдермен салыстырылады. «Мен айтамын») және сөйлемдер жеке емес, жергілікті емес табиғи құбылыстарды білдіреді, олардың тақырыбы әрқашан жеке емес, жеке емес, түсініксіз және түсіндірілмеген - тақырып жоқ (мысалы, орысша «Аяз»; «Қара»), бұл контраст біртіндеп, яғни оның экстремалды мүшелері арасында әр түрлі тілдерде әр түрлі болуы мүмкін, аралық мүшелер саны болуы мүмкін. Сонымен, үнді-еуропалық тілдер үшін, сөйлемдерді тақырып түрі бойынша келесі градациялау тән, олардың соңғысы мыналар болуы мүмкін: 1) «Мен» («Мен сөйлеймін»), 2) жеке тұлға, «Мен» («Бала сөйлейді») қоспағанда , 3) жеке тұлға емес («Тас құлады»), 4) жеке тұлғалардың белгілі бір жиынтығы («Бәрі келді»; «Барлық тастар құлады»), 5) белгісіз жеке тұлғалардың - тұлға немесе тұлға емес («Олар күзде тауықтарды санайды») 6) «бірдеңе құйылып жатыр», 6) кеңістік-уақытша шекарамен анықталған ішкі немесе сыртқы әлем құбылысы («Мені шайқайды»; «Бүгін таңертең қатып қалады»;«Мәскеуде күн азаяды»), 7) кеңістіктік уақытша шекаралармен анықталмайтын табиғи құбылыс («Суық»;«Қараңғы»;«Нашар»). 3-тұлғаның сингуляры көбінесе бейтараптандыру ұстанымы болып табылады. 2. Әзірбайжан: şəxsiyyətsizlik-şəxsiyyət kateqoriyası 3. Қырғыз: жекеликсиздик-инсандык категория 4. Өзбек: shaxssizlik-shaxs kategoriyasi 5. Түрік: kişiliksizlik-kişilik kategorisi 6. Ағылшын: impersonality-personality category 7. Испан: categoría de personalidad-personalidad 8. Неміс: Unpersönlichkeit-Persönlichkeitskategorie 9. Француз: impersonnalité-catégorie de personnalité 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында категория сөзі жеке түрлі формада тұрып қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес категориятер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория түрлі мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін категория тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) категория нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама категорияін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) категория нұсқасы мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының категория рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категориямағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: безличности-личности категория - жақсыз-жақты категория Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Қазақ тілбілімінде иерерхия заңдылығы қатаң сақталатыны белгілі: (1) преподаватель Казахской академии искусства, кафедры музыки, факультета истории искусств; (2) преподаватель кафедры музыки Казахской академии искусства, факультета истории искусств; (3) преподаватель факультета истории искусств, кафедры музыки Казахской академии искусства деп жазыла да, айтыла да беріледі, бұл – қателік емес. Ал қазақ тілінде иерерхия қатаң сақталуы тиіс. Егер орын ауысып кетсе, аудармасы дұрыс болмайды. Қазақ өнер академиясы өнер тарихы факультеті музыка кафедрасының оқытушысымын тәртібімен ғана жазылады. Өкінішке орай, көп жағдайда осы заңдылық сақтала бермейді. Аталмыш қателік осы заңдылықты дұрыс сақтамау салдарынан болатынын жадымыздан шығармауымыз қажет. Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы мысалы: акцентно-просодичская жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады: акцентті-просодикалық екі сөздің арасына сызықша керек емес, себебі екі сөз де толыққанды еш қысқармай берілген. КАТЕГОРИЯ БЕЗЛИЧНОСТИ-ЛИЧНОСТИ – ЖАҚТЫ ЖАҚ+СЫЗКАТЕГОРИЯ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:obiectum (objectum) «предмет (буквально «брошенный обо что-то»)», от objectus «лежащий (находящийся) впереди», одан әрі дами келе туындайтыны: objicere «бросатьвперёд», одан әрі дами келе туындайтыны: ob «к, против, перед» + jacere «бросать», из праиндоевр. *ye-. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік спрягать, әрі қарай дами келе с- + -прягать, далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *pręgǫ, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз: напрягу, напрячи, сербск.-церк.-слав. напрѧшти, напрѧгѫ, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: прягти́ «запрягать», пряжу́, белор. впрэгцí, впрэгу́, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: запря́гам, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: спре́ħи, спре́гнути, спре̑гне̑м «стягивать», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sрřеž «упряжка», spřáhnout, spřahat «стягивать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: vprẹ́či, vpréžem «запрячь», словацк. sрriаhаť, sрriаhnuť «соединить», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sprząg «упряжка», sprzęgać «сцеплять, стягивать», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sрřаh «упряжка», рřаhаć «натягивать», н.-луж. pśěg, pśěgaś. Калька Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:conjugo «сочетать, спрягать». Етістіктерді шақ, сан, тұлға және жынысына қарай өзгерту (өткен шақ пен субъективті көңіл-күй), көңіл-күй және басқа да грамматикалық категориялар. Кейбіреулер етістіктің формасын инфекциялық категория ретінде қарастырады. Орыс тілінде етістіктер қазіргі және болашақ шақтарда тек индикативті көңіл-күйде кездеседі. Өткен шақта және шартты көңіл-күйде етістіктер жынысы мен санына қарай өзгереді. Тілдің парадигмасындағы вербальды инфляция ретінде конъюгация декларация жүйесіне қарсы. Конъюгация формалары синтетикалық және аналитикалық болуы мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі: linzasız konjugasiya 3. Қырғыз: линзасыз конъюгация 4. Өзбек: ob`ektiv konjugatsiya 5. Түрік: lenssiz konjugasyon 6. Ағылшын: lensless conjugation 7. Испан: conjugación sin lente 8. Неміс: linsenlose Konjugation 9. Француз: conjugaison sans lentille 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: безобъективное спряжение - бейобъективті жіктеу Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Орыс тіліндегі қос сөздердің бірінші сыңары қысқарғандықтан сызықша арқылы мысалы: акцентно-просодичская жазылады да, қазақ тіліне аударылғанда осы мәселе бұрыс қабылданады: акцентті-просодикалық екі сөздің арасына сызықша керек емес, себебі екі сөз де толыққанды еш қысқармай берілген. Сонымен бірге лы/лі, ды/ді, ты/ті – лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарына қатысты айта кететін бір жәйт. Алғашқы лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғанған кезде заттың бойында қандай да бір қасиеттің бары не жоғы туралы сөз қозғалады, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары жалғанған кезде ондай қасиетке жол берілмейді, сондықтан бұл мысалда автомат+тың не бар/ не жоқ екендігі туралы мәселе жоқ, сол себепті дұрыс нұсқасы лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Осыны естен шығармау керек. Сонымен қатар кей жағдайда лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын қолданбай жұмсауға да болады, ол тіркестің мағынасына еш кедергі келтермейді. БЕЗОБЪЕКТИВНОЕ СПРЯЖЕНИЕ – БЕЙ+ОБЪЕКТИВТІК ЖІКТЕУ немесе БЕЙ+ОБЪЕКТИВ ЖІКТЕУ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Общеслав. Суф. производное от остатъ «оставшийся», страдат. прич. прош. вр. от остати «остаться» (см. останки). Останки — остатки (с суф. -н- и -т-) аналогично убитый — убиенный, скрытый — сокровенный и т. п. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: гл. выделывать (выделать), из вы- + делать, Әрі қарай сөз дами келе пра славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған:*dělati, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав.дѣлати (греч. ἐργάζεσθαι, γεωργεῖν), баскск.делать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:ділати, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі:дя́лам «обтёсываю», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:дjе̏лати «делать, работать, строгать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:délati, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:dělat «делать, работать», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:działać «действовать», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: dźěłać, н.-луж. źěłaś; восходит к праиндоевр. *dhe- «делать, класть». ср. англ. do, deed, неміс тілінің tun, Tat, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: facere, греч. θέτω, орыс тіліндегі мына сөз: деть. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч.μορφή «вид, наружность, форма» + -μα (др.‑греч. суффикс, обознач. следствие, результат действия). Термин введён И. А. Бодуэном де Куртене. Сөзде бөлінген морфемалар, олардың орны, қызметі, репродуктивтілік дәрежесі әртүрлі. Морфемалардың сөздегі орнына, олардың мағыналары мен қызметіне қарай, олар сөздің лексикалық мағынасының семантикалық өзегін құрайтын түбірге, аффиксивті немесе ресми болып бөлінеді. Қызметтік морфемалардың жіктелуі олардың тек тамыр морфемасына қатысты орналасуын ғана емес, сонымен бірге олардың атқаратын қызметін де, сонымен қатар сол деңгейдегі басқа элементтермен үйлесу мүмкіндігін де ескереді. 2. Әзірбайжан: morfemin qalıq ayrılması 3. Қырғыз: морфеманын калдыктык бөлүнүшү 4. Өзбек: morfemaning qoldiq ajralishi 5. Түрік: biçimin artık ayrılabilirliği 6. Ағылшын: residual separability of morpheme 7. Испан: separabilidad residual del morfema 8. Неміс: Resttrennbarkeit von Morphem 9. Француз: séparabilité résiduelle du morphème 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлу нұсқасы түрлі бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында бөлу сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлу түрлі бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының бөлу рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) бөлу нұсқасында кездесіп бөліс, шығу, айқындау, с сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бөлунұсқасында бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ бөлу нұсқасында бөліс, шығу, айқындау, сирек жағдайда ерекшілену мағынасындағы сөз ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: безостаточная выделимость морфемы - морфемалардың қалдықсыз бөлінгіштілігі Ұсынылатын нұсқасы:Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БЕЗОСТАТОЧНАЯ ВЫДЕЛИМОСТЬ МОРФЕМЫ - МОРФЕМА ҚАЛДЫҚ+СЫЗ БӨЛІНУІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік ударить, әрі қарай дами келе существительного удар, праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: , өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: оударити (греч. κρούειν), орыс тіліндегі мына сөз: удар, ударить, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: уда́р, ударити, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: úder, udeřit. Связано с деру́, драть, раздор; отражает индоевр. *dōr-; ср.: греч. δῆρις ж. «спор», др.-инд. dāras «трещина, щель, дыра», dr̥ṇā́ti «раскалывает». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік сочетать, от церк.-слав. съчетати, от *чета «толпа, группа». Орыс әдеби тілінде дауысты дыбыстардың тіркесімі анық айтылған морфемалардың түйіспесінде көп сөздер бар, мысалы: буржуазия, дәретхана, тротуар, бас тарту, авиация, радио, кітапхана, плеоназм, поэзия, пион. Алайда, мұның бәрі шетелдік сөздер. Орыс тіліндегі сөздерде сол морфеманың ішінде әдетте дауысты дыбыстардың тіркесімдері болмайды (паук сияқты сирек кездесетін жағдайларды салыстырыңыз). Орыс тілінде префикстің және түбірдің түйісуіндегі дауысты дыбыстардың тіркесуі (мысалы, сабақ үйрету, ойнау, қайрау), сондай-ақ предлог пен келесі сөздің түйісуінде (мысалы, аралдарда бір-бірлеп, иненің айналасында) немесе бас тарту (емес, емес) екі) және келесі сөз. 2. Әзірбайжан: şoksuz birləşmə 3. Қырғыз: шоксуз айкалыштыруу 4. Өзбек: zarbasiz kombinatsiya 5. Түрік: şoksuz kombinasyon 6. Ағылшын: shockless combination 7. Испан: combinación sin golpes 8. Неміс: stoßfreie Kombination 9. Француз: combinaison sans choc 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: безударное сочетание - екпінсіз тіркес Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БЕЗУДАРНОЕ СОЧЕТАНИЕ – ЕКПІН+СІЗ ТІРКЕС

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Образовано из с- + казать, праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *kazati (sę), өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав.казати, кажѫ (др.-греч. δεικνύναι, λέγειν), орыс тіліндегі мына сөз:казать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:казати «говорить», өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі:ка́жа, ка́звам «говорю», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ка́зати, ка̑же̑м «сказать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kázati, kâžem «показывать», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kázat «читать проповедь, наставлять; показывать, приказывать», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kazać, każę «читать проповедь, приказывать», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kazać «показывать, называть», н.-луж. kazaś. Үндіеуропа тіліндегі әріптердің алмасуы болды деген тұжырым барын да айта кету керек ǵ и ḱ в конце к. (ср. греч. δίκη «предначертание, указание»; δεῖγμα «доказательство» и т. д.) көне үнді тілдерімен туыстас болды деген тұжырым барын да айта кету керек. kā́c̨atē «появляется, блистает, светит», ākāc̨ya «увидел», авест. ākasat̃ «увидел», жаңа парсы тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: āgāh «сведущий», сөз дам келе көне үнді тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: cáṣṭē «появляется, видит», саkṣаs ср. р. «блеск, сияние, лицо», авест. čašāite «учит, наставляет», сөз дами келе орта ғасырдағы парсы тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: čāšītаn «учить», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: τέκμαρ «знак». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: гл. предлагать (предложить), из пред- + -ложить, Әрі қарай сөз дами келе пра славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған:*ložiti, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: орыс тіліндегі мына сөз:-церк.-слав.ложити, ложѫ, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:ложи́ти, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:поло̀жити, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:iz-ložíti «выгрузить», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:-ložiti, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:łożyć, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:ɫožić. Кауз. от лежать; гот тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:lagjan, көне скандинав тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:leggia «класть», көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:leggan. 1. Бір реттік сөйлем, оның негізгі мүшесі екі реттік сөйлеммен (номинативті сөйлем) сәйкес келуі мүмкін. Сыбырлау, аздап тыныс алу, тұздың, күмістің және қоңыр құстың шырқауы ... (F et). 2. Эллиптикалық ұсыныс нөлге тең. Бұрышта ескі былғары диван (Симонов) орналасқан. 2. Әзірбайжан: izah edilməmiş cümlə 3. Қырғыз: айтыла элек сүйлөм 4. Өзбек: aytilmagan jumlalar 5. Түрік: anlatılmamış cümle 6. Ағылшын: untold sentence 7. Испан: oración no contada 8. Неміс: unbeschreiblicher Satz 9. Француз: phrase incalculable 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 35 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлем тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 46 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлем нұсқасында 103 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: бессказуемное предложение - баяндауышы жоқ сөйлем Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БЕССКАЗУЕМНОЕ ПРЕДЛОЖЕНИЕ – БАЯНДАУЫШ+СЫЗ СӨЙЛЕМ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *ęzykъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ, көне славян тілінің ѩзꙑкъ (көне грек тілінің γλώσσα, ἔθνος), орыс тілінің язык, украин тілінің язик, белорус тілінің язык, болгар тілінің език, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:jeзик (жатыс септігінің мн. jе̏зи̑ка), диал. jа̀зик, словен тілінің jézik, чех тілінің , словак тілінің jazyk, поляк тілініңjęzyk, жоғарғы луганс тілініңjazyk, төменгі луганс тілініңjězyk, полабск.jǫzĕk. Праслав. *ęzykъ — расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, ол өз кезегінде көне прус тілінің мына сөзімен туыстас деген пікір бар:insuwis «язык», лит. liežùvis (бұнда l- от liẽžti «лизать»), көне латын тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: tuggô «язык», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: zunga, тохар. А käntu «язык» *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-. Фонетикалық қатысы бар деген ғалымдар тұжырымымен келісу қиынға соғады: көне үнді тілінің jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, авест. hizvā, hizū- — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Бұл жерден тілдік табу (тегерім) әрекетінің бары байқалады. Көне славян тілінің , шіркеу славян тілінің мына сөзінен әрі қарай дамыған деген пікірге қосылуға болады: «народ» осы сөздің латын тіліндегі сөздің калькасы деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. linguа «народ», ол өз кезегінде француз тіліндегі сөзден қалыптасқан деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. Languedoc — Оңтүстік Франциядағы облыс атауын білдіреді. Осы орайда айта кететін бір қызық жәйт, көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ «переводчик, лазутчик» деген мағынасын білдіреді деген де қызықты деректер де кездеседі. Из о- + сознать, одан әрі дами келе туындайтыны: со- + знать (знание); калька Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:conscire (conscientia). Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік мыслить, далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *mysliti, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав. мыслити, мышлѬ (др.-греч. βούλεσθαι, φρονεῖν), орыс тіліндегі мына сөз: мыслить, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: мислити, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: ми́сля, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ми̏слити, ми̏сли̑м, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: mísliti, mȋslim, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: myslit, myslet, словацк. mуsliеť, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: myśleć, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: myslić, н.-луж. mysliś; производное от мысль, далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *myslь, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз:мысль ж. (ср. украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:мисль), әрі қарай дами келе ст.-слав.мысль ж. (др.-греч. διάνοια, λογισμός), өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі:ми́съл, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:мисао (род. п. ми̑сли), словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: misǝl (род. п. mȋsli), чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:mysl, словацк.mysel, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:myśl, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н.-луж.mуsľ; предположительно из *myd-slь или *myd-tlь «Ауызша санасыз» теориясын осы баяндаманың авторы тіл мен ойлаудың арақатынасы туралы бірқатар зерттеулерде жасаған. Бұл теория 1990-2000 жылдары жинақталған түсініктеме беру әрекеті. когнитивтік ғылымның тәжірибелік фактілері және психолингвистика, когнитивтік лингвистика және когнитивтік антропология сияқты байланысты салалар. Негізгі идея - әртүрлі тілдердің спикерлерінің танымдық стильдеріндегі айырмашылықтарды көрсететін алынған нәтижелер танымды қайта құрылымдау арқылы емес, сонымен бірге қабылдау құрылымындағы «құрылымдаудың» онлайн тетігі арқылы түсіндірілуі керек. Мұндай механизм - бұл сыртқы сөйлеуді ішкі ету нәтижесінде қалыптасқан лингвистикалық спецификалық ішкі сөйлеу (Выготский және оның ізбасарлары көрсеткендей). Перцептивтік тәжірибені құрылымдау белгілі бір тілдің заңдылықтарына сәйкес жүреді, ал бұл 1) ішкі сөйлеуді толық орналастыруды қажет етпейді; 2) бірден бірнеше деңгейде орындалады; 3) интроспекция арқылы толық бекітуге берілмейді. Шындығында, біз «вербальды бейсаналық» анықтамасы қабылданатын жасырын вербализацияның көп қабатты ағымымен айналысамыз. 2. Әзірбайжан: dil düşüncəsində şüursuz 3. Қырғыз: лингвистикалык ой жүгүртүүсүндө эсин жоготуу 4. Өзбек: lingvistik tafakkurda behush 5. Түрік: dilbilimsel düşüncede bilinçsiz 6. Ағылшын: unconscious in linguistic thinking 7. Испан: inconsciente en el pensamiento lingüístico 8. Неміс: unbewusst im sprachlichen Denken 9. Француз: inconscient dans la pensée linguistique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: бессознательное в языковом мышлении - тілдік ойлаудағы бейсаналылық Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БЕССОЗНАТЕЛЬНОЕ В ЯЗЫКОВОМ МЫШЛЕНИИ - ТІЛДІК ОЙЛАУДАҒЫ БЕЙ+САНАЛЫЛЫҚ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:subjectivus «добавляемый, присоединяемый», одан әрі дами келе туындайтыны: subjectus «лежащий внизу; подчинённый, подданный», одан әрі дами келе туындайтыны: subicere (subjicere) «подкладывать, подставлять; подчинять», одан әрі дами келе туындайтыны: sub- «под, ниже» + jacere «бросать», из праиндоевр. *ye-. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: гл. предлагать (предложить), из пред- + -ложить, Әрі қарай сөз дами келе пра славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған:*ložiti, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: орыс тіліндегі мына сөз:-церк.-слав.ложити, ложѫ, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:ложи́ти, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:поло̀жити, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:iz-ložíti «выгрузить», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:-ložiti, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:łożyć, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:ɫožić. Кауз. от лежать; гот тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:lagjan, көне скандинав тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:leggia «класть», көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:leggan. Бұл ұсыныс, бұл жағдайда объект жоқ - акцияны өндіруші. «Нысан» термині логикадағы негізгі логикада қолданылады. Ағылшын грамматикасында оны қолдану шет тілінің терминологиясын көрсететін дәстүрмен байланысты: көптеген тілдерде «cybject» термині «иә» дегенді білдіреді. бірінші жағдайда - мерзімнің шарттары ретінде, екіншіден - ұсыныс шарттары ретінде. Терминдер тұрғысынан «объект» термині өнім туралы ақпаратпен байланысты. А. А. анда-санда мен былай жаздым: «Мен объектінің грамматикасын тек нақты мағынада түсінемін, яғни chto, егер сіз клавианскиц пен цподница языкакс ppedctavlyaetcya ppoizvoditel deyctviya, vypazhennogo ckazyemym, шынымен не inache, kak in RESIDENCE cybctantsii - cyschectva, oznachaemogo imenem ... Нет спецификалық спецификалық спецификтер және спецификалық спецификтер қолдау көрсетілмейді. Мысалы, Learning типінде инфинитив әрқашан берілген функцияда пайда болады, бірақ ол жоғарыда айтылған объект емес. 2. Әзірбайжан: əsassız təklif 3. Қырғыз: негизсиз сунуш 4. Өзбек: asossiz taklif 5. Түрік: asılsız teklif 6. Ағылшын: insubstantial offer 7. Испан: oferta insustancial 8. Неміс: unwesentliches Angebot 9. Француз: offre insignifiante 10.Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 35 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлем тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 46 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлем нұсқасында 103 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: бессубъективное предложение - жақсыз сөйлем Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БЕССУБЪЕКТИВНОЕ ПРЕДЛОЖЕНИЕ – ЖАҚ+СЫЗ СӨЙЛЕМ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:suffixus «прикреплённый», от гл. suffigere «прикреплять, приколачивать», одан әрі дами келе туындайтыны: sub- «под, ниже» + figere «вбивать, укреплять» (восходит к праиндоевр. *dhigw-). Орыс тіліндегі мына сөз: суффикс заимств. через неміс тілініңSuffix. От формы, родств. чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: způsob, словацк. sроsоb; ср.: украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: спо́сiб (род. п. спо́собу); связано с пособие, от әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: пособь (Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: «alius alium sequentes»), пособие (греч. συμμαχία), ср.: украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, белор. посо́ба «помощь, поддержка». Алдымен слово сөзінен туындаған, одан әрі келе праславян тіліндегі мына сөзден негіз алған деген тұжырым бар: *slovo, одан бара келе басқа да сөздермен бірге пайда болған көне орыс әрі көне славян тілдерінің слово сөзі (жатыс септікте словесе; көне грек тілінің мына сөзінің бастау алуына негіз болған: λόγος, ῥῆμα), орыс әрі украин тілдерінің слово, белорус тілінің слово, болгар тілінің слово, сербі әрі хорват тілдерінің слово «буква», словен тілінің slovô (жатыс септіктегі нұсқасы -esа) «прощание», slóvo (жатыс септіктегі жалғауы - а) «буква, слово», slòv (жатыс септіктегі нұсқасы - slóvа) «зов, имя», чех тіліндегі нұсқасы slovo «слово», sloveso «глагол», словак тіліндегі нұсқасы slovo «слово», поляк тілінде ол еш өзгерместен słowo нұсқасында қолданылған, төменгі әрі жоғарғы луганс тілдеріндегі денұсқасы słowo «слово», slüvǘ (дауысты дыбыстардың кезектесуі нәтижесінде туындаған сөздер - слава, слыть). Праславян тілінің мына сөзі *slovo (негізі -еs-) ол өз кезегінде латыш тілінің slava, slave «молва; репутация; похвала, слава» сөздерімен туыстас, әдеби тілдегі šla͂ve «честь, почесть, слава» сөздерімен, šla͂vinti «славить, почитать», көне үнді тіліндегі çrávas «слава, похвала, уважение, зов», авестин тіліндегі sravah- «слово, учение, изречение», грек тіліндегі κλέος «слава», және көне ирланд тіліндегі clú «слава» сөздерінің туындауына негіз болса керек. Осылайша, сөздер жұрнақ арқылы жасалады. Бұл нені білдіреді? Суффикс нөл деп аталады, ол сөйлеу түрінде де, жазбаша түрде де көрсетілмейді, бірақ оның болмауы маңызды - ол жаңа сөз немесе сөз формасын құрайды. Мұндай жұрнақты Ø арқылы белгілеуге болады. Мысалы, нөлдік жұрнақты қолдана отырып, сөздер қалыптасады - кәсібилік: астарлау, ату. Осындай жолмен внукулярлы сөздер пайда болады: өлім, шабуыл. Біздің уақыттағы ұқсас сөздер БАҚ арқасында тез таралады: сындарлы, позитивті, интимді және т.б. 2. Әзірбайжан: söz əmələ gətirməyin sözsüz yolu 3. Қырғыз: сөз түзүүнүн сөзсүз жолу 4. Өзбек: so`z hosil qilishning so`zsiz usuli 5. Түрік: kelimesiz kelime oluşumu 6. Ағылшын: wordless way of word formation 7. Испан: forma sin palabras de formación de palabras 8. Неміс: wortlose Art der Wortbildung 9. Француз: mode de formation des mots sans mot 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: бессуффиксный способ словообразования - жүрнақсыз сөзжасам тәсілі Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде болымсыздық, зат не құбылыс, не әрекеттің жоқ екендігінен хабар беруші префикс, приставка без/бес екені белгілі. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда безличный сөзі – жақ+сыз сөзімен берілген, оны без+объективный бей+объектив+ті деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. Тағы бір кемшілік ретінде ұ/ү әріптерінің алсамып кетуі/не қателігі жиі кездесетіндігін атап өту керек. Бұл сөздіктің түпнұсқасында кеткен олқылық. Әріпқате деп қарамай, кетіп қалған кемшін тұс десек болар. Қазақ тілбілімінде иерерхия заңдылығы қатаң сақталатыны белгілі: (1) преподаватель Казахской академии искусства, кафедры музыки, факультета истории искусств; (2) преподаватель кафедры музыки Казахской академии искусства, факультета истории искусств; (3) преподаватель факультета истории искусств, кафедры музыки Казахской академии искусства деп жазыла да, айтыла да беріледі, бұл – қателік емес. Ал қазақ тілінде иерерхия қатаң сақталуы тиіс. Егер орын ауысып кетсе, аудармасы дұрыс болмайды. Қазақ өнер академиясы өнер тарихы факультеті музыка кафедрасының оқытушысымын тәртібімен ғана жазылады. Өкінішке орай, көп жағдайда осы заңдылық сақтала бермейді. Аталмыш қателік осы заңдылықты дұрыс сақтамау салдарынан болатынын жадымыздан шығармауымыз қажет. БЕССУФФИКСНЫЙ СПОСОБ СЛОВООБРАЗОВАНИЯ - СӨЗЖАСАМ ЖҰРНАҚ+СЫЗ ТӘСІЛІ

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Общеславянское слово имеет соответствия и в неславянских языках, например, в английском: back — «спина». род. п. бо́ка, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: бiк, бо́ку, блр. бок, орыс тіліндегі мына сөз:-цслав. бокъ πλευρόν, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: бȏк, род. п. бȍка, чеш. bok, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: bok, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: bok, н.-луж. bok Возм., родственно исходному знач. «ребро» — Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: baculum «палка, посох», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: βάκτρον «жезл, скипетр», ирл. bac, др.-ирл. bacc (из *bakn-) «крюк, клюка»; см. Цупица, KZ 36, 234; Бернекер 1, 68 и сл. Напротив, Младенов (40) сравнивает англ. back «спина», шв. backe «возвышенность, гора»; иначе Ельквист 45. Невозможно заимствование из герм.; ср. д.-в.-н. bah, др.-англ. bæc «спина» (ср. Хирт, РВВ 23, 331); этому противоречит знач. слав. слова (Преобр. 1, 34). Неправдоподобно также предположение Соболевского («Slavia», 5, 441) о первонач. знач. бок «яма, впадина». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: праслав. *zvǫkъ, Пайда болған өзге де сөздердің ішінен орыс тілінің әрі шіркеу славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған: звѹкъ (др.-греч.ἦχος), орыс тіліндегі мына сөз:, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: звук, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, словацк.zvuk, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н.-луж.zuk. Вероятно, из *zvǫkъ; ср. с другой ступенью чередования *zvęk- в звя́кать (см.), сербск.-церк.-слав. звѧкъ (ἠχος, φωνή), сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: зве̑к (род. п. зве̏ка) «звон», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: dźwięk «звук» (со звукоподражательным dz). Далее ср. звон, звенеть. Қыры (немесе бүйірі, латын тілінен аударғанда «жанама») дауыссыз дыбыстар - бұл тілдің ұшы саңылауының екі жағына (немесе бір жағынан) тістермен немесе альвеолалармен, сондай-ақ тілдің ортаңғы бөлігінде қатты таңдайы бар ауаның өтуімен қалыптасқан дыбыстар. Олар пайда болған кезде тілдің бұлшық еттері бойымен өтетін жолдың тарылуы байқалады, әдетте бұл қосымша шу тудырмайды. 2. Әзірбайжан: yan səs 3. Қырғыз: каптал үн 4. Өзбек: yon tovush 5. Түрік: yan ses 6. Ағылшын: side sound 7. Испан: sonido lateral 8. Неміс: Nebengeräusch 9. Француз: son latéral 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: боковой звук - жанама дыбыс Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде боковой – жанама, бүйір деп аударылған. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Аталмыш мысалда боковой сөзі-жанама сөзімен берілген, оны боковой-бүйір деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БОКОВОЙ ЗВУК - ЖАНАМА ДЫБЫС

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Общеславянское слово имеет соответствия и в неславянских языках, например, в английском: back — «спина». род. п. бо́ка, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: бiк, бо́ку, блр. бок, орыс тіліндегі мына сөз:-цслав. бокъ πλευρόν, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: бȏк, род. п. бȍка, чеш. bok, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: bok, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: bok, н.-луж. bok Возм., родственно исходному знач. «ребро» — Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: baculum «палка, посох», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: βάκτρον «жезл, скипетр», ирл. bac, др.-ирл. bacc (из *bakn-) «крюк, клюка»; см. Цупица, KZ 36, 234; Бернекер 1, 68 и сл. Напротив, Младенов (40) сравнивает англ. back «спина», шв. backe «возвышенность, гора»; иначе Ельквист 45. Невозможно заимствование из герм.; ср. д.-в.-н. bah, др.-англ. bæc «спина» (ср. Хирт, РВВ 23, 331); этому противоречит знач. слав. слова (Преобр. 1, 34). Неправдоподобно также предположение Соболевского («Slavia», 5, 441) о первонач. знач. бок «яма, впадина». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер:laterālis «боковой», от latus (lateris) «сторона, бок», восходит к праиндоевр. *telə- Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: праслав. *zvǫkъ, Пайда болған өзге де сөздердің ішінен орыс тілінің әрі шіркеу славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған: звѹкъ (др.-греч.ἦχος), орыс тіліндегі мына сөз:, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: звук, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, словацк.zvuk, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н.-луж.zuk. Вероятно, из *zvǫkъ; ср. с другой ступенью чередования *zvęk- в звя́кать (см.), сербск.-церк.-слав. звѧкъ (ἠχος, φωνή), сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: зве̑к (род. п. зве̏ка) «звон», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: dźwięk «звук» (со звукоподражательным dz). Далее ср. звон, звенеть. Қыры (немесе бүйірі, латын тілінен аударғанда «жанама») дауыссыз дыбыстар - бұл тілдің ұшы саңылауының екі жағына (немесе бір жағынан) тістермен немесе альвеолалармен, сондай-ақ тілдің ортаңғы бөлігінде қатты таңдайы бар ауаның өтуімен қалыптасқан дыбыстар. Олар пайда болған кезде тілдің бұлшық еттері бойымен өтетін жолдың тарылуы байқалады, әдетте бұл қосымша шу тудырмайды. 2. Әзірбайжан: yanal yanal səs 3. Қырғыз: каптал үн 4. Өзбек: yon tomondagi tovush 5. Түрік: yanal yanal ses 6. Ағылшын: lateral lateral sound 7. Испан: sonido lateral lateral 8. Неміс: seitlicher seitlicher Schall 9. Француз: son latéral latéral 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: боковой латеральный звук - бүйірлі латерал дыбыс Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде боковой – жанама, бүйір деп аударылған. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Қазақ тілбілімінде иерерхия заңдылығы қатаң сақталатыны белгілі: (1) преподаватель Казахской академии искусства, кафедры музыки, факультета истории искусств; (2) преподаватель кафедры музыки Казахской академии искусства, факультета истории искусств; (3) преподаватель факультета истории искусств, кафедры музыки Казахской академии искусства деп жазыла да, айтыла да беріледі, бұл – қателік емес. Ал қазақ тілінде иерерхия қатаң сақталуы тиіс. Егер орын ауысып кетсе, аудармасы дұрыс болмайды. Қазақ өнер академиясы өнер тарихы факультеті музыка кафедрасының оқытушысымын тәртібімен ғана жазылады. Өкінішке орай, көп жағдайда осы заңдылық сақтала бермейді. Аталмыш қателік осы заңдылықты дұрыс сақтамау салдарынан болатынын жадымыздан шығармауымыз қажет. Аталмыш мысалда боковой сөзі-жанама сөзімен берілген, оны боковой-бүйір деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БОКОВОЙ ЛАТЕРАЛЬНЫЙ ЗВУК - ЛАТЕРАЛ БҮЙІРЛІ ДЫБЫС

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Общеславянское слово имеет соответствия и в неславянских языках, например, в английском: back — «спина». род. п. бо́ка, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: бiк, бо́ку, блр. бок, орыс тіліндегі мына сөз:-цслав. бокъ πλευρόν, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: бȏк, род. п. бȍка, чеш. bok, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: bok, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: bok, н.-луж. bok Возм., родственно исходному знач. «ребро» — Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: baculum «палка, посох», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: βάκτρον «жезл, скипетр», ирл. bac, др.-ирл. bacc (из *bakn-) «крюк, клюка»; см. Цупица, KZ 36, 234; Бернекер 1, 68 и сл. Напротив, Младенов (40) сравнивает англ. back «спина», шв. backe «возвышенность, гора»; иначе Ельквист 45. Невозможно заимствование из герм.; ср. д.-в.-н. bah, др.-англ. bæc «спина» (ср. Хирт, РВВ 23, 331); этому противоречит знач. слав. слова (Преобр. 1, 34). Неправдоподобно также предположение Соболевского («Slavia», 5, 441) о первонач. знач. бок «яма, впадина». Заимствование из старославянского языка, где было образовано по методу кальки с греческого symphonos. Вторая часть слова восходит к той же основе, что и существительноеголос. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: праслав. *zvǫkъ, Пайда болған өзге де сөздердің ішінен орыс тілінің әрі шіркеу славян тілінің мына сөзінің туындауына негіз болған: звѹкъ (др.-греч.ἦχος), орыс тіліндегі мына сөз:, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: звук, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, словацк.zvuk, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н.-луж.zuk. Вероятно, из *zvǫkъ; ср. с другой ступенью чередования *zvęk- в звя́кать (см.), сербск.-церк.-слав. звѧкъ (ἠχος, φωνή), сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: зве̑к (род. п. зве̏ка) «звон», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: dźwięk «звук» (со звукоподражательным dz). Далее ср. звон, звенеть. Қыры (немесе бүйірі, латын тілінен аударғанда «жанама») дауыссыз дыбыстар - бұл тілдің ұшы саңылауының екі жағына (немесе бір жағынан) тістермен немесе альвеолалармен, сондай-ақ тілдің ортаңғы бөлігінде қатты таңдайы бар ауаның өтуімен қалыптасқан дыбыстар. Олар пайда болған кезде тілдің бұлшық еттері бойымен өтетін жолдың тарылуы байқалады, әдетте бұл қосымша шу тудырмайды. 2. Әзірбайжан: yan samit 3. Қырғыз: каптал үнсүз 4. Өзбек: yon undosh undosh 5. Түрік: yan ünsüz 6. Ағылшын: side consonant 7. Испан: consonante lateral 8. Неміс: Seitenkonsonant 9. Француз: consonne latérale 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: боковой согласный звук - жанама дауыссыз дыбыс Ұсынылатын нұсқасы: Талдауға түскен сөздің басқа тілдегі көрінісі бізді қызықтырады, сондықтан аталмыш тіркесте емес, басқа да жағдайда неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш терминге қатысты түрлі аударма берілген. Орыс тілбілімінде боковой – жанама, бүйір деп аударылған. Сол приставка көмегімен жазылған сөздердің қазақ тіліне түрліше аударылуы байқалады. Аталмыш мысалды бірнеше автор жинақтады десек, онда келісуге болады, себебі аялық білімі не аудару тәртібі, мектебіне сай осылай балама ретінде ұсынуы мүмкін. Дегенмен бір әріп, не бір дыбыстан айырмашылығы жоқ мысалды түрліше беруде еш қисын жоқ деп санаймыз. Сондықтан аталмыш мәселенің бір шешімін табу керек деп есептейміз. Осындай түрліше аудару талдауға түскен мысалда жиі кездеседі. Осы мәселеге аса зор назар аудару қажет. Қазақ тілбілімінде иерерхия заңдылығы қатаң сақталатыны белгілі: (1) преподаватель Казахской академии искусства, кафедры музыки, факультета истории искусств; (2) преподаватель кафедры музыки Казахской академии искусства, факультета истории искусств; (3) преподаватель факультета истории искусств, кафедры музыки Казахской академии искусства деп жазыла да, айтыла да беріледі, бұл – қателік емес. Ал қазақ тілінде иерерхия қатаң сақталуы тиіс. Егер орын ауысып кетсе, аудармасы дұрыс болмайды. Қазақ өнер академиясы өнер тарихы факультеті музыка кафедрасының оқытушысымын тәртібімен ғана жазылады. Өкінішке орай, көп жағдайда осы заңдылық сақтала бермейді. Аталмыш қателік осы заңдылықты дұрыс сақтамау салдарынан болатынын жадымыздан шығармауымыз қажет. Аталмыш мысалда боковой сөзі-жанама сөзімен берілген, оны боковой-бүйір деп аударыдған. Дәл осы үлгіде түрліше аударма кете береді. Осы сөздердің аудармасына қарап, тереңірек зерттеу жасаған дұрыс деп санаймыз. БОКОВОЙ СОГЛАСНЫЙ ЗВУК - ДАУЫССЫЗ ЖАНАМА ДЫБЫС