array(0) { }
немесе әлеуметтік желі арқылы кіріңіз
немесе тіркеліңіз
Почтаңызға құпия сөзді қалпына келтіруге арналған сілтеме жіберіледі.
# | Қазақша нұсқасы | Орысша нұсқасы | Рейтинг | |
---|---|---|---|---|
1. | 1) Өтініш; 2) Қолдаухат | Ходатайство | Ходатайство 1) Өтініш; 2) Қолдаухат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Зат есім ходатай түбірі, әрі қарай шіркеулік славяндардың тілінен пайда болған, ежелгі слав. ходатаи (πρέσβυς, μεσίτης; Клоц., Супр.), әрі қарай ход зат есімінен, көнеслав. *xodъ, одан көне слав. ходъ (көне грек. βάδισμα, δρόμος), орыстың жүріс, укр. хід (табыс септік жүрісу), болгардың ход, сербі мен хорваттың хо̑д (табыс септікте хо̏да), словеннің hòd (табыс септікте hódа) және көнеслаян hȏd (табыс септікте hоdа), чех. тілінің chod, словак. chod, поляк. chód (табыс септікте chodu), жоғарылужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуроп. түбір *sed- «жүру, отыру»; х- s- приставкадан соң реr-, pri-, u-; үнді инд. āsad- «басу, жүру, жету» салыстыр, utsad- «шегіну, шығу, жоғару», авест. āhad- «жақындау». Грек. ὁδός «жол», грек. ὁδίτης «жолаушы», грек. ὁδεύω «шарлаймын» байланысқан. Қоғамдық ұйым, мемлекеттік орган немесе кез-келген адам жоғары тұрған органға жіберетін ресми сұрау, өтініш немесе премия. Сот практикасында өтініш судьялардың, прокурорлардың, анықтау органдарының, тергеушілердің шешім қабылдау немесе белгілі бір іс жүргізу әрекеттерін жасау туралы сұранысы деп түсініледі. Өтініш соттың кез-келген сатысында берілуі мүмкін. Өтініш беру құқығы айыпталушыларға, күдіктілерге, азаматтық айыпталушыларға, олардың заңды өкілдеріне, адвокаттарға, прокурорларға, мемлекеттік айыптаушылар мен қоғамдық қорғаушыларға, талапкерлерге, өтініш берушілерге, үшінші тұлғаларға және сот отырысының басқа қатысушыларына, сондай-ақ мемлекеттік органдар, кәсіподақтар, уәкілеттік берген олардың өкілдеріне беріледі. мемлекеттік кәсіпорындар мен басқа да ұйымдар. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ərizə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: сураныч 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Iltimos 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: dilekçe 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Petition; intercession - жақтаушылық, өтінім, делдалдық; petition-өтінім, петиция, сұраным, өтініш, дұға, жалыныш; motion -қозғалыс, өтінім, жылжу, ұсыныс, жүріс, әрекет; solicitation - өтінім, азғырушылық, өжет өтініш, ер адамға далада жол бермеу; soliciting - өтінім, алымсақтық, сұраныс; pleading - жалыныш, қорғану, өтінім, жақтаушылық, жарысқағаз; suit - костюм, қуыным, түс, жиынтық, ер костюмі, өтінім. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Peticion 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Petition; Die Fürsprache - өтінім, жақтаушылық; Das Gesuch - өтініш, өтінім, сұраным, арыз; Die Intervention - килігу, кірігу, өтінім; Die Befürwortung - өтінім, қолдау, жақтаушылық, демеу; Der Antrag - өтінім, сұраным, ұсыныс, арыз; Der Bitt - өтініш, өтінім, сұраным, петиция. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Pétition; l`intercession - өтінім, жақтаушылық; lasollicitation - жүктеу, тиеу, қобалжу, өтінім, кернеу, әрекет; lademande - өтініш, талап, партия, өтінім, қуыным, сұраныс. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22-сәуірдегі бірінші отырысында өтініш-обращение нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 1998 жылғы 24-маусымдағы мәжілісінде қолдаухат - өтінім нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында – өтініш беруші (лицензиат) нұсқасында 106 жағдайдың (80) қолданылған. Бір жерде өтінішхат нұсқасында, басқа жерде өтініш, өтініштің, өтінішке және басқа да нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтініш жасау (арыз), (сұрау салу – сұраныс мағынасында) нұсқасында 5 рет қолданыдған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) атауында, Заңда өтініш жасау (арыз), (сұрау салу – сұраныс мағынасында)141 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Ходатайствоны өтініш деп аударуға негіз жоқ, себебі өтініш сөзінің бойында заявление, прошение секілді мағына үстелген. Қолдаухат орыс тіліндегі ходатайство+ның мағынасына жақын, қолдау сөзі поддержка мағынасы бар, оған қосылған +хат сөзі қосылуы әсерінен ходатайство сөзі туындаған. Ходатайство сөзінде өтініштен гөрі, жоғары, не қатардағы ұйым, мекеме және т.б. алдында қолдау сұрау, қолдау күту, қолдау көрсету және т.т.мағынасы басым екендігін ескеріп осындай ұсыныс айтамыз. | +9 |
2. | 1) Өтініш жасау; 2)Қолдаухат беру | Ходатайствовать | Ходатайствовать 1) Өтініш жасау; 2)Қолдаухат беру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Ход/жүріс сөзінен негіз алады, әрі қарай шіркеу-слав., көне-слав. ход/жүріс (πρέσβυς, μεσίτης; Клоц., Супр.), әрі қарай ход/жүріс, көне слав. *xodъ, өзгелердің ішінен туындағаны: көне славянның жүріс-ходъ (көне-грек. βάδισμα, δρόμος), орыс жүріс/, укр. хід (табыс септікте жүрісу), болгардың жүріс/ход, сербі мен хорваттың хо̑д (табыс септікте хо̏да), словен. hòd (табыс септікте hódа) және словеннің hȏd (табыс септікте hоdа), чех. тілінде chod, словак. chod, поляк. chód (табыс септікте chodu), Жоғарылужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуро. түбір *sed- «жүріс, отыру»; х- s- приставкасынан соң реr-, pri-, u-; көне үнді салыстырамыз āsad- «басу, жүру, жету», utsad- «жүріс, шығу, жоғалу», авест. āhad- «келу». Грек. ὁδός «жол», грек. ὁδίτης «кезгіш», грек. ὁδεύω «кеземін». Ресми сұраныс, сұраным немесе қоғамдық ұйымның, мемлекеттік органның немесе басқа біреудің жоғары тұрған органға жіберген марапаты. Сот практикасында петиция дегеніміз - судьяларға, прокурорларға, анықтау органдарына, тергеушілерге шешім қабылдау немесе белгілі бір іс жүргізу әрекеттерін орындау туралы жолданған өтініш. Өтініш соттың кез-келген сатысында берілуі мүмкін. Өтініш беру құқығы айыпталушыларға, күдіктілерге, азаматтық айыпталушыларға, олардың заңды өкілдеріне, адвокаттарға, прокурорларға, мемлекеттік айыптаушылар мен қоғамдық қорғаушыларға, талапкерлерге, өтініш берушілерге, үшінші тұлғаларға және сот отырысының басқа қатысушыларына, сондай-ақ мемлекеттік органдар, кәсіподақтар, уәкілеттік берген олардың өкілдеріне беріледі. мемлекеттік кәсіпорындар мен басқа да ұйымдар. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Tələb etmək 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: сураныч 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Talab qilish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Talep etmek 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: To solicit; intercede - өтінім, қолдау, қолдау көрсету, достасуға шақырау; petition – өтінім беру, сұрау, шағымдану, өтіну, сұраным беру, петиция жасау; solicit – өтінім ету, сұрану, талап ату, сұрап алу, қолдау, көлбеу; move - қозғалу, жылжу, жылжыту, қозғалу, қозғалту, өтінім ету; plead - жалыну, қиылу, жүгіну, өтінім ету, мойындау, жауап ұстау. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Para solicitar 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Zu erbitten; beantragen – өтінім сұрау, ұсныу, арыз беру; intervenieren – өтінім ету, қолдау, интервенция жүзеге асыру; sich verwenden – өтінім ету, қолдау көрсету; bitten – өтінім ету, шақыру, петициямен шығу, сұрану; ansuchen – өтінім айту; befürworten – өтінім білдіру, қолдау, демеу болу, қолдау көрсету; ersuchen – өтінім беру, сұраныс жасау, тілек ету; plädieren – өтінім ету, үшін , қорғау, сот алдында сөз алу. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Solliciter 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22-сәуірдегі бірінші отырысында өтініш-обращение нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 1998 жылғы 24-маусымдағы мәжілісінде қолдаухат - өтінім нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында – өтініш беруші (лицензиат) нұсқасында 106 жағдайдың (80) қолданылған. Бір жерде өтінішхат нұсқасында, басқа жерде өтініш, өтініштің, өтінішке және басқа да нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтініш жасау (арыз), (сұрау салу – сұраныс мағынасында) нұсқасында 5 рет қолданыдған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) атауында, Заңда 141 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Ходатайствоны өтініш деп аударуға негіз жоқ, себебі өтініш сөзінің бойында заявление, прошение секілді мағына үстелген. Қолдаухат орыс тіліндегі ходатайство+ның мағынасына жақын, қолдау сөзі поддержка мағынасы бар, оған қосылған +хат сөзі қосылуы әсерінен ходатайство сөзі туындаған. Ходатайство сөзінде өтініштен гөрі, жоғары, не қатардағы ұйым, мекеме және т.б. алдында қолдау сұрау, қолдау күту, қолдау көрсету және т.т. мағынасы басым екендігін ескеріп осындай ұсыныс айтамыз. | +10 |
3. | 1) Талап қою; 2) Талап-арыз | Иск | Иск 1) Талап қою; 2) Талап-арыз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сотқа жіберілген талап, сотқа жүгінген талапкердің сот әрекеті, жауапкерді өз құқығын мойындауға немесе өзіне жүктелген міндеттерді орындауға міндеттеу туралы. талап барлық азаматтық заңнамамен бірге жүреді, оның табиғи меншігі болып табылады; сот істерімен бірге жүрмейтін құқықтар сирек кездесетін жағдайлар болып табылады және заң мен мораль шекарасында болады. мысалы, карточкалық қарыз бойынша төлем алған адамдан ақшаны қайтару талап етілмейді, яғни оған құқығы бар, бірақ ол талап бойынша төлем жасауды талап ете алмайды (табиғи міндеттеме деп аталады). рим құқығында преторлық үкімдер үшін заңдар қарастырылған және олардың саны үкімдердің мазмұнымен шектелген. қазіргі заңдарда көптеген құқықтық қатынастар бар, өйткені құқықтық қатынастар да бар. талаптың мәні ерекшеленеді - талапкердің талаптарының мәні (қарызды өтеу, құқықты мойындау, залалды өтеу және т.б.) және талап қоюдың себебі - талап қоюға негіз болған жауапкердің әрекеті немесе әрекетсіздігі (келісім-шартты бұзу, зиян келтіру және т.б.). сот дауды талап арыздың бір бөлігі ретінде қарастырады, яғни, әдетте, ол талап қою шегінен тыс шыға алмайды. талап беруден бас тартылған жағдайда сотқа сол нысан мен негізі бар шағыммен қайта-қайта жүгінуге жол берілмейді. 2.Әзірбайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: dava 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: сотко арыз 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: sud jarayoni 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: dava 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: lawsuit; claim - қуыным, талап, арыз, сұраныс; suit - костюм, қуыным, түс, жиынтық, ерлер костюмі, комплект; lawsuit - қуыным, сот процесі, тартыс, сот ісі; action - әрекет, акция, қызмет, қуыным; plaint- жылау, қуыным арыз, қуыным. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: pleito 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: klage. die klage - қуыным, сұраным; die forderung - талап, сұраным, қуыным, сұраныс, дуэлге шығару. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: poursuite; l`action акция, влияние, қуыным, әрекет, эффект: lademande - өтініш, талап, партия, өтінім, қуыным, сұраныс. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде талап – қуыным, талап арыз – қуыным арыз, талап мерзімі – қуыным мерзім, истец-талапкер нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі мәжілісінде біліктілік талаптары – квалификационные требования нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде кері талап - қуыным регрессивный, ынтымақты талап, ортақ талап - солидарное талап нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында – талап нұсқасында 57 рет, талаптар 52 рет, талаптары нұсқасында 48 рет, талаптарын 35, талаптарына 28 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 3 рет, талаптары нұсқасында 4 рет, талаптарын 2, талаптарына 2 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 5 рет, талаптар 3 рет, талаптары, талаптарын, талаптарына бір бір нұсқада қолданылған. қазақстан республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-vі қрз талаптарды нұсқасы 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-іі заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) – талап нұсқасында 62 рет, талаптар 13 рет, талаптары нұсқасында 31 рет, талаптарын 10, талапты 8 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)талап түрлі нұсқада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 11 рет, талаптары нұсқасында 6 рет, талаптарын 7, талаптарына 9, талаптарды 10 нұсқада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қазақстан республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» қазақстан республикасының заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) талап нұсқасында 8 рет, талаптар 1 рет, талаптары нұсқасында 4 рет, талаптарын 3, талаптарға 2 нұсқада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» қазақстан республикасының заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талап нұсқасында 2 рет, талаптар 2 рет, талаптары нұсқасында 2 рет, талаптарын 2, талаптарға 1 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құжатта талаптарын нұсқасында 5 рет, талаптарды нұсқасыда 6 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талап – требование, талап қою – требовать, талап-арыз - барлық нұсқа исктің мағынасын ашпайды, сондықтан иск-қуыным деген нұсқаны қолдаймыз. Иск сөзінің бойында талап ету, арызданудан гөрі қуыну мағынасы басым. Сондықтан қуыну сөзі ұсынылады. | -3 |
4. | Талап қоюшы | Истец | Истец Талап қоюшы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Көне орыстың истьць.сөзінен шыққан. болгардың исте́ц, поляк. iściec «заңдыие», iścizna «капитал». Көне орыстың исто «капитал»сөзінен шықты деген де мағлұмат бар, олай болғанда бастапқы мағынасы — «меншік» болмақ. Азаматтық іс қозғалған субъективтік құқықтарды және (немесе) қорғалатын мүдделерді қорғаудағы азаматтық процестің қатысушысы. Кең мағынада «Талапкер» сөзі сот органдарына талап арызбен немесе шағыммен жүгінген кез келген адамға қолданылады. Қолданыстағы дауды шешу жолымен талапкердің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгіну сот ісі деп аталады және талап арызда ресімделеді. Талапкер әрдайым шағымның бастамашысы бола бермейді. Заңда көзделген жағдайларда прокурор немесе уәкілетті мемлекеттік органдар белгілі бір азаматтың құқықтары мен мүдделерін қорғау туралы шағыммен шағымдана алады. Егер кәмелетке толмағанның мүддесі үшін сот ісі қозғалса, оның атынан заңды өкіл өтініш беруші болады. Заңды тұлғаның мүддесі үшін сотқа оның уәкілетті лауазымды тұлғалары шағымданады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İddiaçı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: истеч эркек 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Da`vogar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: davacı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Claimant; Plaintiff – қуынушы; complainant - қуынушы, арызданушы; claimant - қуынушы, үміткер, құқын білдіруші; petitioner - қуынушы, өтінуші, петиция беруші; suitor - қуынушы, кавалер, сұраушы; demandant – қуынушы; pursuer - қуғыншы, ізіне түсуші, қуынушы. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Demandante 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ansprecher; Der Kläger - қуынушы, арызқой; der Regressant - регрессант, қуынушы. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Demandeur; Leplaignant - қуынушы, арызқой; ledemandeur - претендент, арызданушы, тапсырушы, өрескел жол, сұраныс бастамашысы, қуынушы; lepoursuivant – қуынушы. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде талап – қуыным, талап арыз – қуынымовое арыз, талап мерзімі – қуынымовый срок, истец-талапкер нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі мәжілісінде біліктілік талаптары – квалификационные требования нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде кері талап - қуыным регрессивный, ынтымақты талап, ортақ талап - солидарное талап нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) – талап қою нұсқасында 1 рет, талап қоюы 3 рет, талап қоюға нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құжатта талап қоюшылар нұсқасында 1 рет, талап қою нұсқасыда 3 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талап – требование, талап қою – требовать, талап-арыз - барлық нұсқа исктің мағынасын ашпайды, сондықтан истец-қуын+у+шы деген нұсқаны қолдаймыз. Истең сөзінің бойында талап ету+ші, арыздану+шыдан гөрі қуыну мағынасы басым. Сондықтан қуын+у+шы сөзі ұсынылады. | -5 |
5. | Талап арыз | Исковое заявление | Исковое заявление Талап арыз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. (ағыл. statement of claim) – азаматтық сот өндірісінде қуыным, жазбаша құжат, Талаптың нысанасына, негізіне және мазмұнына сәйкес келетін, заңда белгіленген мәліметтер. Сотқа жіберілген талап, талапкердің сот актісі, ол сотталушыға оның құқығын мойындауға немесе өзіне жүктелген міндеттерді орындауға міндеттеу туралы өтініш білдірді. Талап барлық азаматтық заңнамамен бірге жүреді, оның табиғи меншігі болып табылады; сот істерімен бірге жүрмейтін құқықтар сирек кездесетін жағдайлар болып табылады және заң мен мораль шекарасында болады. Мысалы, карточкалық қарыз бойынша төлем алған адамдан ақшаны қайтару талап етілмейді, яғни оған құқығы бар, бірақ ол талап бойынша төлем жасауды талап ете алмайды (табиғи міндеттеме деп аталады). Римдік заңдарда хұндар преторлық үкімдерді қарастырған және олардың саны үкімдердің мазмұнымен шектелген. Қазіргі заңдарда көптеген құқықтық қатынастар бар, өйткені құқықтық қатынастар да бар. Талаптың мәні ерекшеленеді - талапкердің талаптарының мәні (қарызды өтеу, құқықты мойындау, залалды өтеу және т.б.) және талап қоюдың себебі - талап қоюға негіз болған жауапкердің әрекеті немесе әрекетсіздігі (келісім-шартты бұзу, зиян келтіру және т.б.). Сот дауды талап арыздың бір бөлігі ретінде қарастырады, яғни, әдетте, ол талап қою шегінен тыс шыға алмайды. Талап беруден бас тартылған жағдайда, сотқа сол нысан мен себеп бар бірнеше рет шағымдануға жол берілмейді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İddia bəyanatı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: сураныч 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Da`vo arizasi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Talep Beyanı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Statement of claim; Plaint - шағым, жылау, ыңырсу, өкіну, қуыным-арыз, қуыным; declaration - арыз, декларация, хабарлау, сипаттау, кеден декларациясы, қуыным-арыз. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Declaración de reclamo 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Anspruchserklärung 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Déclaration de réclamation 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында – талап нұсқасында 57 рет, талаптар 52 рет, талаптары нұсқасында 48 рет, талаптарын 35, талаптарына 28 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 3 рет, талаптары нұсқасында 4 рет, талаптарын 2, талаптарына 2 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 5 рет, талаптар 3 рет, талаптары, талаптарын, талаптарына бір бір нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талаптарды нұсқасы 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) – талап нұсқасында 62 рет, талаптар 13 рет, талаптары нұсқасында 31 рет, талаптарын 10, талапты 8 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)талап түрлі нұсқада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 11 рет, талаптары нұсқасында 6 рет, талаптарын 7, талаптарына 9, талаптарды 10 нұсқада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) талап нұсқасында 8 рет, талаптар 1 рет, талаптары нұсқасында 4 рет, талаптарын 3, талаптарға 2 нұсқада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талап нұсқасында 2 рет, талаптар 2 рет, талаптары нұсқасында 2 рет, талаптарын 2, талаптарға 1 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құжатта талаптарын нұсқасында 5 рет, талаптарды нұсқасыда 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде талап – қуыным, талап арыз – қуынымовое арыз, талап мерзімі – қуынымовый срок, истец-талапкер нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі мәжілісінде біліктілік талаптары – квалификационные требования нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде кері талап - қуыным регрессивный, ынтымақты талап, ортақ талап - солидарное талап нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында – талап-арыз қос сөз нұсқасында сызықша арқылы 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талап – требование, талап қою – требовать, талап-арыз - барлық нұсқа исковое заявление мағынасын ашпайды, сондықтан иск-қуыным деген нұсқаны қолдай отырып, тірек сөз ретінде алуды ұсынамыз. Иск сөзінің бойында талап ету, арызданудан гөрі қуыну мағынасы басым. Сондықтан қуынымарыз біріккен сөзі ұсынылады. | +1 |
6. | 1)Талап қою талаптары; 2)Талап-арыз талаптары | Исковые требования | Исковые требования 1)Талап қою талаптары; 2)Талап-арыз талаптары СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Қанағаттандырылмаған қарыздар немесе борышкердің банкроттық туралы куәлігі (small claims). Азаматтық сот ісі аз мөлшерде талап етіледі (Ұлыбританияда - 500 фунт стерлингке дейін). Округтік соттарда мұндай шағымдарды жергілікті сот кеңсесі басшысының төрағалық етуімен төрелік сот заңды өкілдік шығындарын алып тастайтын жеңілдетілген тәртіпте қарайды. Сотқа жіберілген талап, талапкердің сот актісі, ол сотталушыға оның құқығын мойындауға немесе өзіне жүктелген міндеттерді орындауға міндеттеу туралы өтініш білдірді. Талап барлық азаматтық заңнамамен бірге жүреді, оның табиғи меншігі болып табылады; сот істерімен бірге жүрмейтін құқықтар сирек кездесетін жағдайлар болып табылады және заң мен мораль шекарасында болады. Мысалы, карточкалық қарыз бойынша төлем алған адамдан ақшаны қайтару талап етілмейді, яғни оған құқығы бар, бірақ ол талап бойынша төлем жасауды талап ете алмайды (табиғи міндеттеме деп аталады).Римдік заңдарда хұндар преторлық үкімдерді қарастырған және олардың саны үкімдердің мазмұнымен шектелген. Қазіргі заңдарда көптеген құқықтық қатынастар бар, өйткені құқықтық қатынастар да бар. Талаптың мәні ерекшеленеді - талапкердің талаптарының мәні (қарызды өтеу, құқықты мойындау, залалды өтеу және т.б.) және талап қоюдың себебі - талап қоюға негіз болған жауапкердің әрекеті немесе әрекетсіздігі (келісім-шартты бұзу, зиян келтіру және т.б.). Сот дауды талап арыздың бір бөлігі ретінде қарастырады, яғни, әдетте, ол талап қою шегінен тыс шыға алмайды. Талап беруден бас тартылған жағдайда, сотқа сол нысан мен себеп бар бірнеше рет шағымдануға жол берілмейді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İddialar 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: дооматтар 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Da`volar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: iddialar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Claim 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Reclamos 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ansprüche 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Réclamations 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде талап – қуыным, талап арыз – қуынымовое арыз, талап мерзімі – қуынымовый срок, истец-талапкер нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі мәжілісінде біліктілік талаптары – квалификационные требования нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде кері талап - қуыным регрессивный, ынтымақты талап, ортақ талап - солидарное талап нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында – талап нұсқасында 57 рет, талаптар 52 рет, талаптары нұсқасында 48 рет, талаптарын 35, талаптарына 28 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 3 рет, талаптары нұсқасында 4 рет, талаптарын 2, талаптарына 2 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 5 рет, талаптар 3 рет, талаптары, талаптарын, талаптарына бір бір нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талаптарды нұсқасы 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) – талап нұсқасында 62 рет, талаптар 13 рет, талаптары нұсқасында 31 рет, талаптарын 10, талапты 8 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)талап түрлі нұсқада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 11 рет, талаптары нұсқасында 6 рет, талаптарын 7, талаптарына 9, талаптарды 10 нұсқада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) талап нұсқасында 8 рет, талаптар 1 рет, талаптары нұсқасында 4 рет, талаптарын 3, талаптарға 2 нұсқада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талап нұсқасында 2 рет, талаптар 2 рет, талаптары нұсқасында 2 рет, талаптарын 2, талаптарға 1 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құжатта талаптарын нұсқасында 5 рет, талаптарды нұсқасыда 6 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талап – требование, талап қою – требовать, талап-арыз - барлық нұсқа исковое заявление мағынасын ашпайды, сондықтан иск-қуыным деген нұсқаны қолдай отырып, тірек сөз ретінде алуды ұсынамыз. Иск сөзінің бойында талап ету, арызданудан гөрі қуыну мағынасы басым. Сондықтан қуынымталап біріккен сөзі ұсынылады. | -3 |
7. | 1) Талап қою мерзімі; 2) Талап-арыз мерзімі | Срок исковой давности | Срок исковой давности 1) Талап қою мерзімі; 2) Талап-арыз мерзімі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Құқық бұзылған адамның талап ету құқығын қорғау үшін сотта немесе басқа юрисдикциялық органда заңмен белгіленген мерзім. Бұл анықтама өнімде бекітілген шектеудің тұжырымдамасына сәйкес келеді. ҚР Азаматтық кодексінің 195-бабында бұл тұжырымдама заң әдебиеттерінде өте сыни тұрғыдан бағаланады, өйткені көрсетілген мерзім тек құқықтары бұзылған адамдарға ғана қатысты емес, мысалы, прокурорлар, органдар, мүдделі тұлғалар, туыстар және т.б. сотқа жүгінуі мүмкін. рецепт - бұл императивті кезең, яғни тараптардың келісімі бойынша мерзім өзгертілмейді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Məhdudiyyət müddəti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Эскирүү мөөнөтү 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Cheklash muddati 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Sınırlama süresi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Limitation period 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Período de limitación 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Verjährungsfrist 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Délai de prescription 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде талап – қуыным, талап арыз – исковое арыз, талап мерзімі – исковый срок, истец-талапкер нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі мәжілісінде біліктілік талаптары – квалификационные требования нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде кері талап - қуыным регрессивный, ынтымақты талап, ортақ талап – солидарный талап нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында – талап нұсқасында 57 рет, талаптар 52 рет, талаптары нұсқасында 48 рет, талаптарын 35, талаптарына 28 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 3 рет, талаптары нұсқасында 4 рет, талаптарын 2, талаптарына 2 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 5 рет, талаптар 3 рет, талаптары, талаптарын, талаптарына бір бір нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талаптарды нұсқасы 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) – талап нұсқасында 62 рет, талаптар 13 рет, талаптары нұсқасында 31 рет, талаптарын 10, талапты 8 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)талап түрлі нұсқада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасында 11 рет, талаптары нұсқасында 6 рет, талаптарын 7, талаптарына 9, талаптарды 10 нұсқада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) талап нұсқасында 8 рет, талаптар 1 рет, талаптары нұсқасында 4 рет, талаптарын 3, талаптарға 2 нұсқада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талап нұсқасында 2 рет, талаптар 2 рет, талаптары нұсқасында 2 рет, талаптарын 2, талаптарға 1 нұсқада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құжатта талаптарын нұсқасында 5 рет, талаптарды нұсқасыда 6 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талап – требование, талап қою – требовать, талап-арыз - барлық нұсқа исковое заявление мағынасын ашпайды, сондықтан иск-қуыным деген нұсқаны қолдай отырып, тірек сөз ретінде алуды ұсынамыз. Иск сөзінің бойында талап ету, арызданудан гөрі қуыну мағынасы басым. Сондықтан қуыным мерзім ескіруі тіркесі ұсынылады, сонымен қатар, қуыным талап мерзімі нұсқасын алатын болсақ, давность мағынасы ашылмай қалады. | +4 |
8. | Ұрлау | Хищение | Хищение Ұрлау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. "Тонау" (бағалы қағазға сұранымды ынталандыру мақсатымен оны қайталама нарықта сатып алу жолымен осы бағалы қағаздың және оны шығарған компанияның тартымдылығын көтеру әрекеті) Ұрлық, үстемдікті бөтеннің қылмыстық иемденуі. қоғамдық меншік. 1. Бөтеннің - әдетте мемлекеттік немесе қоғамдық мүліктің қылмыстық жолмен табылуы; ұрлық, тонау, ұрлық. 2. ыдырату. Ұрланған нәрсе ұрланған. Бұл кінәлі адамның немесе басқа адамдардың пайдасына пайдакүнемдік мақсатта жасалған бөтеннің мүлкін заңсыз алып қою және/немесе осы мүліктің меншік иесіне немесе басқа иесіне зиян келтіруі. Қастандық жасалған мүліктің үш құрамдас бөлігін атап өту керек. Бұл материалдық аспект, бұзушылық материалдық дүниенің затына, экономикалық, оның белгілі бір мүлікке қатысты белгіленген мүлікке қатысты бағасы мен заңдылығы бар екендігін білдіреді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Oğurluq 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: уурулук 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: O`g`irlik 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: hırsızlık 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Theft; plunder - тонау, талан-таражға салу, ұрлық, қазба, ұрланған мүлік, барыш; 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Robo 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Diebstahl; Der Diebstahl - ұрлық, тонау, айдап әкету, жымқыру, талан таражға сану; Der Raub - ұрланған, тонау, ұрлау, талау, сес көрсету, тоналған; 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Le vol. Levol - ұрлық, жымқыру, тонау, . 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22-сәуірдегі бірінші отырысында, ҚР ҚК-нің 180-бабында «Ерекше құнды заттарды ұрлау» - «Хищение предметов, имеющих особую ценность» тіркесі нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: ҚР ҚК-нің 180-бабында «Ерекше құнды заттарды ұрлау» - «Хищение предметов, имеющих особую ценность» тіркесі нұсқасында қолданылған. 12.Ұсыныстар: Хищение – ұр+лық нұсқасын қалдыруды ұсынамыз, себебі бұл талдауға түскен тілдердің басым көпшілігінде осы нұсқа алынған. Хищение –жымқыру нұсқасы хищениенің бойындағы мәнді толықтай аша алмайды, себебі жымқыру семантикалық тұрғыдан кража сөзіне жақын. Кража, яғни жымқыру ашық түрде жүзеге аспайды, ал ұрлық-хищение ашық, салыстырмалы түрде, әрине, болатынын ескере отырып осы нұсқаны өзгеріссіз қалдыруды ұсынамыз. Жоғарыда заңнамада хищение-ұрлау нұсқасында қолданылған, тұйық етістік формасынан гөрі ұр+лық формасын ұсынған жөн деп есептейміз. Осы тұрғыдан «Ерекше құнды заттарды ұрлау» - «Хищение предметов, имеющих особую ценность» орнына «Хищение предметов, имеющих особую ценность - Ерекше құны бар зат ұрлығы» деген формада берілуі тиісдеп санаймыз. Зат+ты – зат+тар+ды деген көпше формада қолдану артық, себебі зат+тың бойында көптік мағына бар. | +10 |
9. | Іс жүргізу | Процессуальный | Процессуальный Іс жүргізу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. (лат.) Сот немесе әкімшілік процеске қатысты; іс жүргізу құқығы - сот ісін жүргізуді анықтайтын ережелер, сондай-ақ тергеу және әкімшілік органдардың істерді қарау тәртібі. Қатысты, зат есімге байланысты процесс; процесіне тән. Төрелік келісім бір уақытта іс жүргізу және мазмұнды акт ретінде әрекет етеді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Prosedur 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жол-жоболук 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Protsessual 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: prosedürel 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Procedural 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Procesal 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Verfahren 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Procédure 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 17-қазандағы мәжілісінде әкімшілік іс жүргізу - административное производство нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында – іс жүргізу нұсқасы қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) іс жүргізу нұсқасы қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) іс жүргізу нұсқасы қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) іс жүргізу нұсқасы қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) іс жүргізу нұсқасы 6 рет түрлі формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) іс жүргізу нұсқасы 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) құжатта іс жүргізу нұсқасы 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Процестік (Себебі: производство – іс жүргізу; судопроизводство – сот ісін жүргізу; делопроизводство – іс қағаздарын жүргізу; производ-ство по делу – іс бойынша іс жүргізу;оның үстіне, біз «процес-суальный» деген сөзді де «іс жүргізу» дейміз) деп ұсынылған. Талдауға түскен тілдердің басым көпшілігі процессуальный-процессуалдық нұсқасын аудармай ұсынған. Сол тұрғыдан қазақ тіл білімінде ісжүргізу, іс жүргізу, іс-жүргізу нұсқалары (дұрыс нұсқасы – ісжүргізу) делопроизводствоның аудармасы ретінде қалыптасқан, сондықтан процес+тік емес, процессуал+дық түрін алу: УПК-уголовно-процессуальный кодекс –ҚПК-қылмыстық-процессуалдық кодекс ұсынылады. Тағы да ұсыныс ретінде айта кетеріміз: орыс тілінде уголовно-процессуальный, учебно-методический, социально-индустриальный қос сөздерінің бірінші бөлігі қысқа формасында алынғандықтан сызықша-дефис арқылы жазылады, алқазақ тіліндегі аудармалары толық түрінде беріледі, сондықтан толыққанды сөздердің арасына сызықша қойып аударуға еш негіз жоқ. Уголовно-процессуальный – қылмыстық-процессуалдық емес қылмыстық процессуалдық, учебно-методический-оқу-әдістемелік емес, оқу әдістемелік; социально-индустриальный- әлеуметтік-индустриалдық емес, әлеуметтік индустриалдық деп сызықшасыз жазылуы керек. Сондықтан қылмыстық процессуалдық кодекс түрі ұсынылады. | -4 |
10. | 1) Қылмыстық қудалау; 2) Қылмыстық ізге түсу | Уголовное преследование | Уголовное преследование 1) Қылмыстық қудалау; 2) Қылмыстық ізге түсу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Қылмыс жасады деп айыпталған күдіктіні анықтау мақсатында прокуратура жүргізетін іс-шаралар. «Қылмыстық қудалау» ұғымы қылмыстық іс жүргізу құқығындағы негізгі ұғымдардың бірі болып табылады. Жасалған қылмыстың сипаты мен ауырлығына байланысты қылмыстық қудалау, оның ішінде сотта айыптау мемлекеттік, жеке-жария және жеке тәртіпте жүзеге асырылады. мақаланың 1 бөлімі Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 20-бабы. «Қылмыстық қудалау» ұғымы 1960 жылы РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бар, бірақ оның анықтамасы алғаш рет 2001 жылы Қылмыстық іс жүргізу кодексінде берілген. Қылмыстық қудалау - бұл қорғаудың және соттың іс жүргізу қызметімен қатар қылмыстық процестің бөлігі. Ресей заңы бойынша қылмыстық қудалау (қылмыстық қудалауға жататын) болуы мүмкін: прокурор, тергеуші, тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органы, анықтау бөлімінің бастығы, тергеуші, сондай-ақ жәбірленуші, жәбірленушінің заңды өкілі, жеке айыптаушы. Қылмыстық қудалау тек жеке адамға қатысты жүзеге асырылуы мүмкін. Қылмыстық қудалау алдын ала тергеу сатысында анықтама немесе алдын ала тергеу түрінде және соттың айыптау түрінде жүзеге асырылады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Cinayət təqibi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: соотук куугунтуктоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Jinoiy javobgarlik 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Cezai kovuşturma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Criminal prosecution 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Enjuiciamiento penal 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Strafverfolgung 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Poursuite pénale 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22-сәуірдегі бірінші отырысында «Жалпықылмыстық әрекет» - «Общеуголовное преступление» тіркесі нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қылмыстық қудалау нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қылмыстық қудалау нұсқасында қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қылмыстық қудалау нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қылмыстық қолсұғушылық, қылмыстық жазаланатын нұсқасында қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен заңнамалық құжатта уголовное преследование – қылмыстық қудалау деген нұсқада берілген, қылмыстық ізге түсу деген – встать на путь преступления деген мағынаға жуықтап кетеді. Сонымен қатар ізге түсу деген нұсқаны таңдаған жағдайдың өзінде формасын өзгертіп қылмыс+тың ізіне түсу деген нұсқада ұсынуға болады, алайда ол жағдайда да выйти на преступление (на преступников), «выйти» на преступный путь деген мағына меңзеледі. Сондықтан, уголовное преследование – қылмыстық қудалау нұсқасын қалдыру қажет деп санаймыз. | +9 |
11. | ????? | Уголовное преступление | Уголовное преступление ????? СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Адамға қылмыстық жауаптылық шараларын қолдануға әкеп соқтыратын құқық бұзушылық (әлеуметтік қауіпті әрекет). Қылмыстарды ресми негізде (оларға қылмыстық жаза белгілеу, қылмыстық заңға тыйым салу), сондай-ақ материалдық негізде (олардың қоғамға қауіптіліктің жоғары дәрежесі, олар тудырған заңдылық пен тәртіпті бұзудың маңыздылығы) қылмыстардың жалпы массасынан ажыратуға болады.«Қылмыс» атауында көрсетілгендей ... мұндай әрекетке ауысу, белгілі бір шектен асатын қылмыс, бір нәрсені қабылдамау немесе жою керек. Қазіргі заманғы қылмыстық кодексте не таза формальды («қылмыс дегеніміз - қылмыстық заңмен жазалау қаупі бар тыйым салынған әрекет») немесе қылмыстың формальды-материалдық анықтамасы, оның ішінде қоғамдық қауіптілік белгісі де бар. Сонымен қатар, субъективті есептеу принципін қолданатын елдерде бұл тұжырымдамаға (қылмыстық құқық бұзушылықтар ерекше назар аударатын елдерде) кінәлілік атрибуты қосылады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Cinayət 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: кылмыш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Jinoyat 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Cezai suç 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Criminal offense; criminal offense – қылмыстық әрекет; felony- қылмыс. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Delito penal 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Straftat 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Infraction pénale; lecrime - қылмыс, зұлымдық, қаскөйлік, жәбірлеу, криминал. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22-сәуірдегі бірінші отырысында «Жалпықылмыстық әрекет» - «Общеуголовное преступление» тіркесі нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен тілдердің басым көпшілігінде бір ғана сөзбен, немесе күрделі сөз ретінде ұсынылған. Тілбілімінде, сонымен қатар құжаттарда преступление де- қылмыс, уголовный да қылмыс+тық деп аударылып жүргені белгілі. Осы тұрғыдан Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22-сәуірдегі бірінші отырысында «Жалпықылмыстық әрекет» - «Общеуголовное преступление» тіркесінде бекітілген нұсқасын басшылыққа алып уголов+ный – қылмыс, қылмыс+тық, ал преступление (уголов+ный сөзімен тіркескен кезде) әрекет ретінде қабылдануы тиіс. Келесідей: «экономическое преступ-ление» – «экономикалық қылмыс», «коррупционное преступление» – «сыбайлас жемқорлық қылмыс» түрінде жұмсала берілуі тиіс. Сонымен қатар, уголов+ный проступок, уголов+ное дело, уголов+ная деятельность секілді тіркесте үш текте сын есім формасында, ал зат есім формасы тек адамға қатысты, яғни – уголов+ник нұсқасында жұмсалады. Ал преступ+ный, преступ+ная, преступ+ное, преступ+ник, преступ+лен+ие және түрлі формада жұмсалады. Осы ерекшелікті де басшылыққа ала отырып, аудару кезінде преступление сөзін уголов+ный сөзімен тіркескенде – әрекет; ал уголов+ный және т.с.с. формасын барлық жағдайда қылмыс+тық деп аудару ұсынылады. Сондықтан қылмыстық әрекет – уголовное преступление+нің аудармасы бола алады дей аламыз. | +4 |
12. | 1) Талқылау; 2) Қарау | Разбирательство | Разбирательство 1) Талқылау; 2) Қарау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Талқылау етістігінен туындаған. 1. Қандай да бір уақиғаны егжей-тегжейлі талқылап қарастыру. 2. Сот не қоғамдық ұйымда қандай дабір істі талқылау. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Məhkəmə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: угуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Sinov 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Duruşma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: The trial; hearing - сыбыс, тыңдау, талқылау, істі талқылау, отырыс хаттамасы. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: El juicio 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Der Prozess; Der Verhandlung – сот мәжілісі, талқылау, талдау, істі тыңдау; Der Untersuchung - зерттеу, зерделеу, талқылау, қарау, талдау, сынау. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Le procès 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қарау сөзі бірнеше сөзбен тіркесіп әрі жеке тұрып 37 рет, өзге формада 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қарау түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қарау нұсқасы түрлі формада 61 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қарау нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қарау нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қарау нұсқасы түрлі формада 17 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қарау нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қарау нұсқасы түрлі формада 26 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талқылау нұсқасы 1 рет, талқылауға нұсқасы 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талқылаулар нұсқасында 3 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) талқылаулар нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) талқылаулар нұсқасында қолданылған. 12.Ұсыныстар: Разбирательство – талқылау, қарау нұсқасында берілген. Разбирать – бөлшек-бөлшек етіп талдау дегенді меңзейді, сондықтан қарау (просмотреть, увидеть, проглядеь және т..т.) сөзінің бойында осы ойды, түсінікті беретіндей мән жеткіліксіз. Қазақ тілінде талқыға салу деген жақсы тіркес бар, аталмыш тіркес разбирательствоны ашатын бірден бір нұсқа дей аламыз. Тек талқылау күйінде қалдыратын болсақ, ол көп жағдайда разбор, обсуждение, рассмотрение+ге саяды. Біздің нұсқамыз – талқыға салу. | +5 |
13. | 1) Шағын ауырлықтағы қылмыс; 2) Кішігірім ауырлықтағы қылмыс; 3) Ауыр емес қылмыс; 4) Ауырлығы шағын қылмыс | Преступления небольшой тяжести | Преступления небольшой тяжести 1) Шағын ауырлықтағы қылмыс; 2) Кішігірім ауырлықтағы қылмыс; 3) Ауыр емес қылмыс; 4) Ауырлығы шағын қылмыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Асу етістігіген туындаған, пре- префиксі мен басу ентістігі, әрі қарай көне орыстың *stǫpati, көнерген ступити, көне слав. стѫпити (көне грек. πατεῖν), орыс. ступать, ступить, украинның ступати, ступи́ти, болгардың стъ́пям, сербі мен хорваттың сту́пати, сту̑па̑м, сту́пити, сту̑пи̑м, словеннің stȯ́pati, stȯ́pam, stȯ́piti, stọ̑pim, чехтың stoupat, stoupit, словактың stúраť, stúрiť, поляк. stąpać, stąpić, в.-луж. stupać, stupić, н.-луж. stupaś, stupiś. Туыстас грек. στέμβω «тебемін, жермен жексен етемін, ойранын шығарамын», στεμβάζειν ̇ λοιδορεῖν, χλευάζειν (Гесихий), көне исл. stарра «тығындау, төменге жаншу, тықпалау», көне нем. stampfôn «тығындау» (көнееуро. -b-), грек. ἀστεμφής «өршімес» (үндіеуро -bh-). Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 14-бабынасәйкес, абайсызда және абайсызда жасалған әрекеттер үшін, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде екі жылдан аспайтын мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. (англ. less grave crimes) - Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында қасақана және ұқыпсыздықпен жасалатын қылмыстардың санаттары, олардың жасалуы үшін Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген ең жоғары жаза 2 жылдан бас бостандығынан айыруға жатпайды. Кәмелетке толмаған құқық бұзушылықтар - осы Кодексте көзделген жазаның ең жоғары мөлшері екі жылдан бас бостандығынан айыруға әкеп соқтырмайтын қасақана жасалған әрекеттер, сондай-ақ осы ҚР ҚК 11-бабына сай көзделген ең жоғары жаза бес жылдан бас бостандығынан айыруға жатпайтын әрекеттер. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kiçik cinayətlər 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жашы жете элек укук бузуулар 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kichik huquqbuzarliklar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Küçük suçlar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Minor offenses 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Delitos menores 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kleinere Verstöße 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Infractions mineures 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде ауырлық - тяжесть нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1995 жылғы мәжілісінде ауырлық күші – сила тяжести нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1992 жылғы мәжілісінде шағын кәсіпорын – малое предприятие нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1994 жылғы төртінші мәжілісінде шағын – микро нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде шағын авиация – малая авиация нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде шағынжинақты мектеп – малокомплектная школа нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылғы 22-сәуірдегі бірінші отырысында «Жалпықылмыстық әрекет» - «Общеуголовное преступление» тіркесі нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қылмыстық қудалау нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қылмыстық қудалау нұсқасында қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қылмыстық қудалау нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қылмыстық қолсұғушылық, қылмыстық жазаланатын нұсқасында қолданылған. 12.Ұсыныстар: Көріп отырғанымыздай, аудармасы ретінде төрт нұсқа: 1) Шағын ауырлықтағы қылмыс – преступления малой тяжести*/*; 2) Кішігірім ауырлықтағы қылмыс –преступления с минимальной тяжестью*/*; 3) Ауыр емес қылмыс – не тяжелое преступление*/*; 4) Ауырлығы шағын қылмыс – преступление с малой тяжестью*/* (аударған біз - */*) ұсынылған. Алдымен анықтап алатынымыз, Преступления небольшой тяжести: преступление+ден кейінгі негізгі тірек сөз тяжесть, сондықтан аударма кезінде басыңқы сөзге басымдылық береміз: талдауға түскен тілдердің ішінде аудармасы мейлінше ұтымды тілдердің ішінен неміс тілін атап өтеміз. Өкінішке орай екі сөзден тұратын тіркес құру мүмкіндігі шектеулі, олқазақ тілінің ішкі заңдылығына байланысты екенін түсінікті. Ұсынылған 4 нұсқаның ішінен жарамдысын ала алмадық, берілген аударманың өзі оған дәлел. Не себепті ауырлықтағы (екі нұсқада) алынғаны түсініксіз, ауырлықтағы - в тяжести+дің аудармасы, ал бізге (в) предлогын+сыз нұсқасы керек. Ауырлығы шағын – с малой тяжестью дегеннің аудармасы, ауыр емес – не тяжелый, бұл жерде мәселенің ауыр емес, ауырлығы туралы айтылатыны түсінікті. Мейлінше ұтымды нұсқа ретінде шағын ауырлықты қылмыс деп ұсынамыз. | -3 |
14. | 1) Орта ауырлықтағы қылмыс; 2) Орташа ауырлықтағы қылмыс; 3) Орташа ауыр қылмыс; 4) Ауырлығы орташа қылмыс | Преступления средней тяжести | Преступления средней тяжести 1) Орта ауырлықтағы қылмыс; 2) Орташа ауырлықтағы қылмыс; 3) Орташа ауыр қылмыс; 4) Ауырлығы орташа қылмыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Асу етістігіген туындаған, пре- префиксі мен басу ентістігі, әрі қарай көне орыстың *stǫpati, көнерген ступити, көне слав. стѫпити (көне грек. πατεῖν), орыс. ступать, ступить, украинның ступати, ступи́ти, болгардың стъ́пям, сербі мен хорваттың сту́пати, сту̑па̑м, сту́пити, сту̑пи̑м, словеннің stȯ́pati, stȯ́pam, stȯ́piti, stọ̑pim, чехтың stoupat, stoupit, словактың stúраť, stúрiť, поляк. stąpać, stąpić, в.-луж. stupać, stupić, н.-луж. stupaś, stupiś. Туыстас грек. στέμβω «тебемін, жермен жексен етемін, ойранын шығарамын», στεμβάζειν ̇ λοιδορεῖν, χλευάζειν (Гесихий), көне исл. stарра «тығындау, төменге жаншу, тықпалау», көне нем. stampfôn «тығындау» (көнееуро. -b-), грек. ἀστεμφής «өршімес» (үндіеуро -bh-). Орташа ауырлықтағы қылмыстар қасақана жасалған әрекеттер болып табылады, олардың жасалуы үшін осы Кодексте көзделген ең жоғары жаза бес жылдан бас бостандығынан айыруға, сондай-ақ, ҚР ҚК 11-бабына сай бес жылдан асатын мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланатын абайсыз әрекеттер жатады. Орташа қылмыстар дегеніміз - жасағаны үшін кемінде 3 жыл бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалған, заң шығарушы 5 жылдан аспайтын мерзімге бас бостандығынан айыру және саналы түрдегі теріс қылықтар. Мұндай қылмыстарға, мысалы, жаңа туған баласын анасы өлтірген кезде немесе одан кейін бірден өлтіру, сондай-ақ егер әйел сау болса, бірақ психикалық бұзылысы немесе психикасына зақым келтірген жағдайда кіреді (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 106-бабы). Немесе, мысалы, құмарлық күйінде жасалған кісі өлтіру (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 107-бабы). Әсер дегеніміз жәбірленушінің қорлауынан, зорлауынан немесе зорлық-зомбылықпен қорлауынан (басқа да осындай әрекеттерден) немесе жәбірленушінің адамгершілікке жатпайтын, заңсыз әрекеттеріне байланысты ұзақ психо-травматикалық жағдайдан туындаған үлкен психикалық алаңдаушылық. 106-бапта көзделген қылмыс 2-4 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе мәжбүрлі еңбекке немесе 5 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Ал 107-бапта көзделген қылмыс - екі жылға дейінгі түзеу жұмыстары немесе 3 жылға дейін бас бостандығынан айыру / мәжбүрлі еңбек / бас бостандығынан айыру. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Orta Cinayətlər 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: анча оор эмес кылмыш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: O`rta jinoyatlar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Orta Suçlar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Medium Crimes 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Delitos medianos 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Mittlere Verbrechen 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Crimes moyens 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде ауырлық - тяжесть нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1995 жылғы мәжілісінде ауырлық күші – сила тяжести нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22-сәуірдегі бірінші отырысында «Жалпықылмыстық әрекет» - «Общеуголовное преступление» тіркесі нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қылмыстық қудалау нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қылмыстық қудалау нұсқасында қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қылмыстық қудалау нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қылмыстық қолсұғушылық, қылмыстық жазаланатын нұсқасында қолданылған. 12.Ұсыныстар: Жоғарыдағы мысалдағыдай, аудармасы ретінде төрт нұсқа: 1) Орта ауырлықтағы қылмыс; 2) Орташа ауырлықтағы қылмыс; 3) Орташа ауыр қылмыс; 4) Ауырлығы орташа қылмыс ұсынылған. Алдымен анықтап алатынымыз, Преступления средней тяжести: преступление+ден кейінгі негізгі тірек сөз тяжесть, сондықтан аударма кезінде басыңқы сөзге басымдылық береміз, ол қазақ тілінің ішкі заңдылығына байланысты екенін түсінікті. Ұсынылған 4 нұсқаның ішінен жарамдысын ала алмадық, берілген аударманың өзі оған дәлел. Не себепті ауырлықтағы (екі нұсқада) алынғаны түсініксіз, ауырлықтағы - в тяжести+дің аудармасы, ал бізге (в) предлогын+сыз нұсқасы керек. Ауырлығы орташа – со средней тяжестью дегеннің аудармасы, орташа ауыр – средне тяжелая, бұл жерде мәселенің ауыр емес, ауырлығы туралы айтылатыны түсінікті. Мейлінше ұтымды нұсқа ретінде орташа ауырлықты қылмыс деп ұсынамыз. | -5 |
15. | 1) Жеңілірек қылмыс; 2) Онша ауыр емес қылмыс | Менее тяжкое преступление | Менее тяжкое преступление 1) Жеңілірек қылмыс; 2) Онша ауыр емес қылмыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Асу етістігіген туындаған, пре- префиксі мен басу ентістігі, әрі қарай көне орыстың *stǫpati, көнерген ступити, көне слав. стѫпити (көне грек. πατεῖν), орыс. ступать, ступить, украинның ступати, ступи́ти, болгардың стъ́пям, сербі мен хорваттың сту́пати, сту̑па̑м, сту́пити, сту̑пи̑м, словеннің stȯ́pati, stȯ́pam, stȯ́piti, stọ̑pim, чехтың stoupat, stoupit, словактың stúраť, stúрiť, поляк. stąpać, stąpić, в.-луж. stupać, stupić, н.-луж. stupaś, stupiś. Туыстас грек. στέμβω «тебемін, жермен жексен етемін, ойранын шығарамын», στεμβάζειν ̇ λοιδορεῖν, χλευάζειν (Гесихий), көне исл. stарра «тығындау, төменге жаншу, тықпалау», көне нем. stampfôn «тығындау» (көнееуро. -b-), грек. ἀστεμφής «өршімес» (үндіеуро -bh-). Онша ауыр емес қылмыстарға заңмен алты жылдан аспайтын мерзімге бас бостандығынан айырудың ең жоғары жазасы қарастырылған қасақана жасалған қылмыстар, сондай-ақ немқұрайлылықпен жасалған қылмыстар жатады, сол үшін заңда екі жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Daha az ağır cinayət 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Анча оор эмес кылмыш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kamroq og`ir jinoyat 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Daha az ciddi suç 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Less serious crime 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Delito menos grave 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Weniger schweres Verbrechen 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Crime moins grave 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде ауырлық - тяжесть нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1995 жылғы мәжілісінде ауырлық күші – сила тяжести нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22-сәуірдегі бірінші отырысында «Жалпықылмыстық әрекет» - «Общеуголовное преступление» тіркесі нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қылмыстық қудалау нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қылмыстық қудалау нұсқасында қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қылмыстық қудалау нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қылмыстық қолсұғушылық, қылмыстық жазаланатын нұсқасында қолданылған. 12.Ұсыныстар: Жоғарыдағы мысалдағыдай, аудармасы ретінде екі нұсқа: 1) жеңілірек қылмыс; 2) Онша ауыр емес қылмыс ұсынылған. Алдымен анықтап алатынымыз, Менее тяжкое преступление,: преступление+ден кейінгі негізгі тірек сөз тяжесть, сондықтан аударма кезінде басыңқы сөзге басымдылық береміз, ол қазақ тілінің ішкі заңдылығына байланысты екенін түсінікті. Ұсынылған 2 нұсқаның ішінен жарамдысын ала алмадық, берілген аударманың өзі оған дәлел. Жеңілірек, онша ауыр емес нұсқалары ауызекі сөйлеу стиліне тән, сондықтан ресми стильге тән нұсқасын таңдауды ұйғардық. Мейлінше ұтымды нұсқа ретінде ауырлығы аз қылмыс деп ұсынамыз. | +9 |
16. | 1) Игеру; 2) Әзірлеу; 3) Қазу | Разработка | Разработка 1) Игеру; 2) Әзірлеу; 3) Қазу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Разрабатывать (әзірелеу, игеру) етістігінен туындаған, раз- приставкасы + работать, (жұмыс, әрекет) кейін праславяндық *orbota, одан барып: көнеорыс. робота «жұмыс, жалдану, жалшылық», көне слав. работа.жұмыс слав. *orbota праүндіеуропалық *orbhos туындаған; туыстас готск. arbaiþs «нужда/мұқтаждық», көне жоғарғы нем. аrbеit (аrаbеit) ж. «работа/жұмыс, мұқтаждық, азаптану». 1) кең мағынада, мемлекеттік қауіпсіздік органдарын қызықтыратын жекелеген азаматтардың, топтардың, ұйымдардың және жау институттарының барлау және қарсы барлау мақсаттары үшін жан-жақты жан-жақты зерттеу процесі. Бұл мағынада жедел дамыту тұжырымдамасы жедел қызметкерлердің КГБ-ға қызығушылық танытқан адам туралы ақпаратты алуға және тексеруге бағытталған операциялық есепке алу мәселелеріндегі қызметін қамтиды; капиталистік мемлекеттердің азаматтарынан жұмысқа қабылдау үшін үміткерлерді мұқият зерттеу (жалдауды дамыту); барлау, үгіт-насихат және жаудың басқа диверсиялық орталықтарының диверсиялық қызметінің мақсаттарын, құралдары мен әдістерін ашу (орталықтарды дамыту); капиталистік мемлекеттердің елшіліктерінің қызметі туралы ақпарат алу (елшіліктерді дамыту) және т.б. 2) тар мағынада - мемлекеттік қылмыстарды жасауға немесе жасауға қатысуға немесе оған тартылған деп күдіктелген нақты адамдарға (топтарға) қатысты жүзеге асырылатын және мақсаты жасалып жатқан адамдардың қылмыстық әрекетін неғұрлым толық ашу және оның алдын алу жөніндегі шараларды дайындау болып табылатын жедел іс-әрекет нысаны. Егер КСРО-да тұрақты тұратын Кеңес азаматының, шетелдіктің немесе азаматтығы жоқ адамның қарсыластық әрекеттерге қатысуы туралы сенімді деректер болса (және капиталистік елдерден келген шетелдіктерге және капиталистік елдерде тұрақты тұратын кеңес азаматтарына қатысты болса, егер бұл туралы сенімді ақпарат болса) оларды күдіктену) жедел дамыту бизнесі басталады. Тыңшылық немесе басқа да дұшпандық әрекеттерді бірлесіп жүргізу туралы сенімді ақпарат алған адамдар тобы әзірленген кезде, топты жедел дамыту ісі қозғалады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Davanın inkişafı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: бизнести өнүктүрүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ishni ishlab chiqish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Vaka geliştirme 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Case development; Development - даму, әзірлеу, құру, құрастыру, құбылыс, жетілдіру; Design - дизайн, құрылым, жобалау, жоба, әзірлеме, сурет; Working - жұмыс, әзірлеме, қызмет, өңдеу, игеру, әрекет; Elaboration - әзірлеме, игеру, дамыту, нақтылау, жетілдіру, өңдеу; Engineering - инженерия, жобалау, техника, машинажасау, әзірлеу, инженерлік іс; Operation - операция, жұмыс, пайдалану, басқару, әрекет, әзірлеу; working-out – нақты әзірлеу, әзірлеу. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Desarrollo de caso 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Fallentwicklung; Die Ausführung - орындау, әзірлеу, конструкция, жүзеге асыру, орындау; der Ausarbeitung - әзірлеу, игеру; die Ausbeute - игеру, әзірлеме, өңдеме, шығыс; der Tagebau - кесу, әзірлеу, карьер; die Erarbeitung – әзірлеу; derAbbau - игеру, бұзу, қысқарту, жою, әзірлеу, тарату; die Bearbeitung - игеру, өңдеу, түзету, түту, әзірлеу, өңдеу; die Erstellung – әзірлеме, дайындама, құрастырма; das Elaborat - жазба, әзірлеме, қойыртпақ, есеп, шимай, мазмұндама; die Entwicklung - жобалау, құрастыру, дамыту, тармақтау, жоба, әзірлемме; die Ausbeutung - пайдалану, әзірлеу. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Développement de cas 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1998 жылғы мәжілісінде әзірлеу – разработка нұсқасында бекітілген термин. 12.Ұсыныстар: Ұсыныған тіркестің көп мағыналы екендігін ескеріп, мақсатына орай түрліше беру қажеттілігі түсінікті. Разработка полезных ископаемых – пайдалы қазбаларды игеру; разработка плана – жоспарды әзірлеу; «разработка» людей – адамдарды «даярлау» және т.б. алуан нұсқасын ұсына беруге болады. Жоғарыда атап өткендей, мақсат міндетіне орай, қолданылу саласына байланысты әзірлеу, игеру аудармасын алуға болады. Қазу нұсқасына қатысты айтарымыз, бұл сөздің мағынасы игеру сөзінің бойынан табылады. | +1 |
17. | 1) Залал; 2) Зиян | Ущерб | Ущерб 1) Залал; 2) Зиян СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Көне орыстың ущьрбъ «жарақтанған ай» сөзінен туындаған. Щерба «жарық, кетік». Жалпыслав. преф. щьрбъ «кемістік» < «сызат, із, кертік, жарық, ойық, кемік» мағынасын үстейді. Бүліну, жоғалу, жырылу (материалдық немесе моральдық) көрініс, біртіндеп азаятын орақ түріндегі өшіп бара жатқан айдың орны. Заңды заңсыз әрекеттер немесе әрекетсіздік нәтижесінде келтірілген мүліктік және мүліктік емес залал 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: zarar 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: зыян 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: zarar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: hasar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Damage – зиян, зала, зақым, бұзу, шығын; harm – кемшілік, зиян, ашу, ыза, реніш; hurt - ауырсыну, зақым, реніш, шығын, залал, жара; Scathe - шығын, залал; prejudice - мүкәміл, шығын, дүбәрә, кері көзқарас, зиян; detriment - шығын, кедергі; injury - жарақат, бұзу, зиян, кедергі, жара, зақым; wound - жара, жаралану, реніш, боқтау, залал, махаббат мұңы; loss - жоғалту, шығын, залал, зиян, жеңілу, ұтылу, зардап; disadvantage – келеңсіз жағдай, кедергі, ыңғайсыздық, зиян, кедергі; disservice – нашар қызмет, шығын, зиян; waste - қалдық, шығын, сынық, жуынды, иіс тию, залал; diseconomy - үнемсіздік, залал, экономикалық кері әсер. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: daño 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Der Geldverlust - шығын, залал; der Abbruch - бұзу, тоқтату, талдау, бұзылу, зақым, зиян; der Abtrag - зиян, залал; derNachteil - кемшілік, кедергі, гандикап, пайдасыздық, кері тарап, шығын; der Schaden - бұзу, зиян, бұзылу, сыру, бұзылу, зақым; Die Einbuße – шығыс, шығын, залал; die Schädigung - бұзылу, жеңілу, шығын; der Verlust - ұтылу, жоғалту, кему, шығын, айырылу, зақым. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ledommag - түгесілу, зиян, залал; lepréjudice - боқтау, балағаттау, шығын, залал; ladétriment – зардап, зиян; ledéchet - кемшілік, иіс тию, шығын; lacasse - ұсақталу, бұзылу, сындыру, қирату, қақсау, шығын; laperte - ұтылу, жоғалту, өлу, ағу, төгілу, қаза табу, зиян. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде убыток –залал нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2006 жылғы үшінші мәжілісінде сақтандыру зияны – ушерб страховой нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2006 жылғы үшінші мәжілісінде шомаж – шомаж, үзілістік залалқұн (өндірістегі, коммерциялық қызметтегі үзіліске байланысты залалды өтеу) бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2006 жылғы үшінші мәжілісінде убыток –залал нұсқасында (10) бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2006 жылғы үшінші мәжілісінде ущерб страховой – сақтандыру зияны нұсқасында, сол отырыста 9 нұсқасы зиян сөзі бірнеше сөзбен тіркеесіп – вред деп аударылып бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде вред –зиян нұсқасында, зиянкестік - вредительство, зияндылық – вредность нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен сөздің бекітілген нұсқаларына талдау жасай келе айтарымыз, залал көбінесе – убыток аудармасы ретінде, бірнеше нұсқаның бірі ретінде ұсынылған, сонымен қатар ушерб+тың аудармасы ретінде - зиян сөзі де алынған. Осы орайда айта кетеріміз. Зиян сөзінің бойында вред мағынасы басым, аталмыш пікірді басшылыққа ала отырып ущербтың аудармасы ретінде бірыңғай залал сөзін ұсынуға болады. | +9 |
18. | 1) Шығын; 2) Залал | Убыток | Убыток 1) Шығын; 2) Залал СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Бұл «азайту» етістігінің қалыптасуынан пайда болады: теріс мағынасы бар y префиксі (болымсызды қараңыз) етістікпен тіркесіп, етістіктің мағынасына қарама-қарсы мағына береді. (1) экономикалық тәжірибеде - ақшалай нысанда көрінетін шығындар, шығыстардың кірістерден асып кетуі нәтижесінде материалдық және ақша ресурстарының қысқаруы; (2) Бухгалтерлік есепте «Пайда мен шығындар» шоты жүргізіліп, онда өнімді сатудан түскен кірістер мен шығыстар, төленген айыппұлдар, тұрақсыздық айыбы, айыппұлдар және т.б. көрсетіледі; (3) азаматтық заңнамада - адамға басқа адамның заңсыз әрекеттері нәтижесінде келтірілген ақшалай нысанда көрсетілген нақты ақшалай залал, сондай-ақ жоғалған пайда. ҚР Азаматтық кодексінің 15-бабына сай құқығы бұзылған, оның мүлкінің жоғалуы немесе бүлінуі (нақты залал), сондай-ақ егер бұл адам азаматтық айналымның әдеттегі жағдайларында алатын жоғалтқан кірісі кіреді. егер оның құқығы бұзылмаса (жоғалған пайда) бұзылған құқықты қалпына келтіруге, жасауға немесе жасауға тура келетін шығындар деп түсініледі. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Zərər 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: зыян 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Zarar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: hasar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Damage; Damage – зиян, зала, зақым, бұзу, шығын; harm – кемшілік, зиян, ашу, ыза, реніш; hurt - ауырсыну, зақым, реніш, шығын, залал, жара; Scathe - шығын, залал; prejudice - мүкәміл, шығын, дүбәрә, кері көзқарас, зиян; detriment - шығын, кедергі; injury - жарақат, бұзу, зиян, кедергі, жара, зақым; wound - жара, жаралану, реніш, боқтау, залал, махаббат мұңы; loss - жоғалту, шығын, залал, зиян, жеңілу, ұтылу, зардап; disadvantage – келеңсіз жағдай, кедергі, ыңғайсыздық, зиян, кедергі; disservice – нашар қызмет, шығын, зиян; waste - қалдық, шығын, сынық, жуынды, иіс тию, залал; diseconomy - үнемсіздік, залал, экономикалық кері әсер. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Daño 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Schaden; Der Geldverlust - шығын, залал; der Abbruch - бұзу, тоқтату, талдау, бұзылу, зақым, зиян; der Abtrag - зиян, залал; derNachteil - кемшілік, кедергі, гандикап, пайдасыздық, кері тарап, шығын; der Schaden - бұзу, зиян, бұзылу, сыру, бұзылу, зақым; Die Einbuße – шығыс, шығын, залал; die Schädigung - бұзылу, жеңілу, шығын; der Verlust - ұтылу, жоғалту, кему, шығын, айырылу, зақым. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Dommages; Ledommag - түгесілу, зиян, залал; lepréjudice - боқтау, балағаттау, шығын, залал; ladétriment – зардап, зиян; ledéchet - кемшілік, иіс тию, шығын; lacasse - ұсақталу, бұзылу, сындыру, қирату, қақсау, шығын; laperte - ұтылу, жоғалту, өлу, ағу, төгілу, қаза табу, зиян. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде залал -убыток нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2006 жылғы үшінші мәжілісінде залалқұн, үзілістік – шомаж (өндірістегі, коммерциялық қызметтегі үзіліске байланысты залалды өтеу) бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2006 жылғы үшінші мәжілісінде залал – убыток нұсқасында (10) бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде жанама шығындар - убытки косвенные нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1995 -2015 жылдар арасындағы мәжілістерде шығын - убыток, затрата, издержки сөздерінің аудармасы ретінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 20-мамырдағы мәжілісінде шығын – затраты, издержки деген нұсқада бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында шығын сөзі бір рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шығындары нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында шығындар-7, шығындарын-3, шығындарының-2, жалпы саны 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шығындарды-2, шығындардан-1 нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шығындар-7, шығындарын-2, шығындарының-2 нұсқасында 11 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) шығындар, шығындары, шығындарын, шығындарына, шығындау нұсқасында 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында залал сөзі бірнеше нұсқада 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) залал нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында залалды нұсқасы 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) залал барыс, ілік, табыс жатыс, шығыс септігі формасында 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) залалдарының нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) залалды нұсқасында 4 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) заладардың нұсқасы 1 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен сөздің бекітілген нұсқаларына талдау жасай келе айтарымыз, залал көбінесе – убыток аудармасы ретінде, бірнеше нұсқаның бірі ретінде ұсынылған, сонымен қатар ушерб+тың аудармасы ретінде - зиян сөзі де алынған. Осы орайда айта кетеріміз. Зиян сөзінің бойында вред мағынасы басым, аталмыш пікірді басшылыққа ала отырып убыток+тың аудармасы ретінде бірыңғай шығын сөзін ұсынуға болады. | +5 |
19. | Шығын | Затрата | Затрата Шығын СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. (англ. Cost) — белгілі бір уақыт кезеңінде экономикалық қызмет процесінде пайдаланылатын ресурстардың мөлшері (салыстыру үшін және бағалауда жиі ұсынылатын басқа мақсаттар үшін). Шығындар категориясы бірқатар басқа категорияларға тікелей байланысты (кейде қате анықталған): өзіндік құн - пайдаланылған ресурстардың шығындар сметасы (яғни шығындар шығындардың өзіндік сметасы); шығындар - коммерциялық мәмілелер кезінде субъектілер қабылдаған міндеттемелер (ресурстарды тұтыну және шығындар бірдей емес), шығындар - салықтарды есептеу кезінде ескерілетін шығындардың және / немесе шығындардың сметалық сметасы. Шығындар басқарушылық есептің категориясы мен түсінігі болып табылады, ал шығындар қаржы және бухгалтерлік есеп категориясы мен түсінігі болып табылады, өйткені тұсаукесерде экономикалық процестерді шығындар тұрғысынан ұсыну басым болады, ал шығындар (шығындар) келтірілген шығындардың бөлінген шамалары бойынша есептеледі (кәсіпкерлердің мүдделері пайдалану ниетімен ұсынылады) сонымен бірге шығындарды бағалаудың басқа тәсілдері, бірақ салық есебін реттейтін мемлекеттің мүдделеріне қайшы келеді). Ресейдегі шығындарды анықтау тәртібі Ресей Федерациясының Салық кодексімен реттеледі. Сонымен бірге, шығындар мен шығындар сметаларының жиынтығы арасындағы байланысты анықтауға болады: шығындар - бұл табыс көзі ретінде қызмет еткен шығындардың қаржылық қауіпсіздігі (ағылшынша шығыстар мен кірістердің байланысын көрсететін тұжырымдама бар: «кіріс шығындары», біз оны тура «revenue expenses» деп аударуға болады). 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qiymeti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: коротуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Narxi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: harcama 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Cost; Damage – зиян, зала, зақым, бұзу, шығын; harm – кемшілік, зиян, ашу, ыза, реніш; hurt - ауырсыну, зақым, реніш, шығын, залал, жара; Scathe - шығын, залал; prejudice - мүкәміл, шығын, дүбәрә, кері көзқарас, зиян; detriment - шығын, кедергі; injury - жарақат, бұзу, зиян, кедергі, жара, зақым; wound - жара, жаралану, реніш, боқтау, залал, махаббат мұңы; loss - жоғалту, шығын, залал, зиян, жеңілу, ұтылу, зардап; disadvantage – келеңсіз жағдай, кедергі, ыңғайсыздық, зиян, кедергі; disservice – нашар қызмет, шығын, зиян; waste - қалдық, шығын, сынық, жуынды, иіс тию, залал; diseconomy - үнемсіздік, залал, экономикалық кері әсер. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Costo 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Der Geldverlust - шығын, залал; der Abbruch - бұзу, тоқтату, талдау, бұзылу, зақым, зиян; der Abtrag - зиян, залал; derNachteil - кемшілік, кедергі, гандикап, пайдасыздық, кері тарап, шығын; der Schaden - бұзу, зиян, бұзылу, сыру, бұзылу, зақым; Die Einbuße – шығыс, шығын, залал; die Schädigung - бұзылу, жеңілу, шығын; der Verlust - ұтылу, жоғалту, кему, шығын, айырылу, зақым. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ledommag - түгесілу, зиян, залал; lepréjudice - боқтау, балағаттау, шығын, залал; ladétriment – зардап, зиян; ledéchet - кемшілік, иіс тию, шығын; lacasse - ұсақталу, бұзылу, сындыру, қирату, қақсау, шығын; laperte - ұтылу, жоғалту, өлу, ағу, төгілу, қаза табу, зиян. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1995 -2015 жылдар арасындағы мәжілістерде шығын - убыток, затрата, издержки сөздерінің аудармасы ретінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 20-мамырдағы мәжілісінде шығын – затраты, издержки деген нұсқада бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде жанама шығындар - убытки косвенные нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында шығын сөзі бір рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шығындары нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында шығындар-7, шығындарын-3, шығындарының-2, жалпы саны 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шығындарды-2, шығындардан-1 нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шығындар-7, шығындарын-2, шығындарының-2 нұсқасында 11 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) шығындар, шығындары, шығындарын, шығындарына, шығындау нұсқасында 7 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен сөздің бекітілген нұсқаларына талдау жасай келе айтарымыз, залал көбінесе – убыток аудармасы ретінде, бірнеше нұсқаның бірі ретінде ұсынылған, сонымен қатар ушерб+тың аудармасы ретінде - зиян сөзі де алынған. Осы орайда айта кетеріміз. Зиян сөзінің бойында вред мағынасы басым, аталмыш пікірді басшылыққа ала отырып убыток+тың аудармасы ретінде бірыңғай шығыс сөзін ұсынуға болады. Қазақтың әлемдік тілдік сипатында «шығыс болмай - кіріс болмас» деген ұғым бар. Орыс тілінің «нет затраты и не будет прибыли» деген ойына саяды. Сондықтан затрата+ны – шығыс ретінде аударылу ұсынылады. | +9 |
20. | 1) Пайдалану; 2) Іске қосу | Эксплуатация | Эксплуатация 1) Пайдалану; 2) Іске қосу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Франц. exploitation «қолдану, жою, эксплуатация/пайдалану» деген сөзінен туындаған, exploiter етстігі «пайдалану, қолдану, жұмысқа салу», әрі қарай латын. explicitare, одан explicare «тармақтау; ашу, анықтау; түсіндіру, талдау», ex- «из-, от-» + plicāre «жинақтау, орау» (праүндіеуропалық *plek- «тоқу, бұрау»). эксплоата́ция (француздың. exploitation [ɛks.plwa.ta.sjɔ̃] «қолдану, пайдасын алу» деген сөзінен шыққан): Техникалық жүйенің жұмысы - бұл жүйенің өмірлік циклінің кезеңі, ол кезде оның сапасы жүзеге асырылады, қолдау көрсетіледі және қалпына келтіріледі. Пайдалануға, жалпы алғанда, мақсатты пайдалану, тасымалдау, сақтау, техникалық қызмет көрсету және жөндеу кіреді: ғимараттар мен құрылыстарды пайдалану; Паровоздарды пайдалану. Табиғи ресурстарды пайдалану - табиғи ресурстарды игеру, пайдалану: кен орындары, құнарлы жер, орман, су, аңшылық немесе балық аулау жері және т.б. Еңбек ресурстарын пайдалану - басқа адамдардың еңбек нәтижелерін тауарлар (қызметтер, ақша) алмастырусыз немесе беру арқылы иемдену олардың мәні олардың еңбектерімен құрылған құннан аз. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: istismar 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: колдонуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ekspluatatsiya 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: istismar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: exploitation 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: explotación 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ausbeutung 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: exploitation 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде пайдалануға берілу – ввод в эксплуатацию нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде пайдалану қасиеттерінің өзгерісі - изменение эксплуатационных свойств нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде пайдалану сапасы - качество эксплуатации нұсқасында, үш мысалда пайдалану – использование нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1998 жылғы отырысында пайдалану - эксплуатация нұсқасында бекітілген термин (Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Жөндеу-құрылыс және пайдалану бас басқармасы - Главное ремонтно-строительное и эксплуатационное управление Министерства обороны Республики Казахстан). Қазақстан Республикасы Үкiметi жанындағы Мемлекеттiк терминологиялық комиссияның 2005 жылғы 20-сәуiрдегi мәжiлiсiнде қызмет бабын терiс пайдалану - злоупотребление служебным положением нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкiметi жанындағы Мемлекеттiк терминологиялық комиссияның 2005 жылғы 20-сәуiрдегi мәжiлiсiнде қызметтiк өкiлеттерiн асыра пайдалану - превышение служебных полномочий нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде зымыранды, қозғалтқыны іске қосу - запуск ракеты, двигателя нұсқасында бекітілген тіркес. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы мәжілісінде қайта іске қосу – перезапуск нұсқасында бекітілген тіркес. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында пайдалану сөзі бірнеше нұсқада 54 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) пайдалану түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) пайдалану нұсқасында 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында пайдалану, пайдаланатын нұсқасы түрлі формада 34 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) пайдалану түрлі формасында 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) пайдалану нұсқасы түрлі формада 19 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) пайдалану түрлі нұсқада 40 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен іске қосу тіркесіне қатысты ойымыз: іс+ке қосу бойында уақыттық шектеу бар, мысалы кез келген нысан, жабдықты белгілі бір уақытта іс+ке қосу – яғни орыс тілінің за+пуск етістігін ашатын мағына телінген. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде зымыранды, қозғалтқыны іске қосу - запуск ракеты, двигателя нұсқасында бекітілген тіркес. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы мәжілісінде қайта іске қосу – перезапуск нұсқасында бекітілген тіркестер осы ойымыздың айғағы. Яғни, введен в эусплуатацию деген тіркес орыс тілінде молынан пайдаланылады, қазақ тіліне пайдалануға берілді, не іске қосылды болып аударылмақ. Эксплуатация сөзімен бірге введен (жаңа ғана, белгілі уақытта) сөзі қосылғанның өзінде де уақыттық шектеу бар. Ал пайдалану сөзінде ондай шектеу жоқ, пайда+лан+у+ға берілді, пайда+лан+ыл+ды, пайда+лан+а+мыз: яғни эксплуатриуем, введен в эксплуатацию, еще эксплуатрируется және т.б. шақтық кеңістікте кеңінен пайдаланылады. Сондықтан пайдалану етістігін (түрлі формада, әрине, бөлек, жеке тұрып та, көмекші басқа да етістіктермен тіркесіп те) эксплуатация+ның аудармасы ретінде ұсынуға болады. | +9 |
21. | 1) Шарт; 2) Талап; 3) Жағдай | Условие | Условие 1) Шарт; 2) Талап; 3) Жағдай СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Түбірі зат есім слово/сөз, әрі қарай праславянның *slovo, одан келе туындағаны: көнеорыстың, көне слав. слово-сөз (табыс септікте словесе; көне грек. λόγος, ῥῆμα), орыс, украинның слово/сөз, белорустың слово/сөз, болгардың слово/сөз, сербі мен хорваттың слово «буква/әріп», словеннің slovô (табыс септікте -esа) «қоштасу», slóvo (табыс септікте -а) «әріп, слово/сөз», slòv (табыс септікте slóvа) «атау, есім», чех. slovo «слово/сөз», sloveso «глагол/етістік», словактың slovo «слово/сөз», польша. słowo, słowo «слово/сөз», полабск. slüvǘ (дауыстылардың алмасуымен байланысты слава, слыть). Праславянның *slovo (негізі/түбірі -еs-) латыш. туыстас slava, slave «баян; бедел; мақтау, даңқ», шығыс әдеби. šla͂ve ж. «ар, ождан, даңқ, атақ», šla͂vinti «құрметтеу, дәріптеу», көне үнді. çrávas «даңқ, мадақ, баян», авест. sravah- «слово/сөз, ілім, тілдесім», грек. κλέος «даңқ», көне ирл. clú «атақ, даңқ». (1) ескірген. екі немесе одан көп адамның арасындағы келісім; (2) заңды келісімшарт тарапының белгілі бір міндеттемесін немесе талабын анықтайтын келісім; (3) бір нәрсе байланысты болатын жағдай; (4) өмірдің, қызметтің белгілі бір саласында қалыптасқан, қалыпты жұмыс істеуді, бірдеңенің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін ереже; (5) бір нәрсе болып жатқан, болып жатқан, бір нәрсе жасалатын орта; (6) негіз, бір нәрсенің алғышарты, сондай-ақ осындай алғышарттардың болуы; (7) позиция, бір нәрсенің негізінде жатқан ақпарат, бастауға негіз болатын (мәселені шешкенде, шешім қабылдаған кезде және т.б.) 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: şərtdir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: абал 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: shart 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: durum 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: condition; Condition - қалып, шарт, жағдай, жай, статус; Stipulation - шарт, келісім, негіздеме; Proviso - шарт, дәйек; Provision - жағдай, қамсыздану, шарт, жабдықтау, қаулы, провизия; Clause- пункт, айтып қалу, ұсыныс, мақала, шарт, клаузула; If-шарт, мұмкін, сенімсіздік; Antecedent - антецедент, алғышарт, өткен, қатынастың өткен мүшесі, шарт; String - жол, арна, сым, шек, қатар, жіп, түйіршік, шарт; Requisition - тапсырыс, реквизиция, талап, ресми талап, сұраныс, шарт; Reserve - қор, қорық, резерв, ұстаным, резерв қоры, шарт. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: condicion 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Zustand; dieVoraussetzung - жүргізу, ұстаным, алғышарт, сәлемдеме, шарт; dieKlausel - ұсыныс, клаузула, байқаусыз, тіркес, шарт; derBedingung - талап, қалып, алғышарт, жағдай, шарт; dieKondition - кондиция, қалып, шарт; dasVorbehalt- шектеу, байқаусыз, шарт. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: condition. Lacondition - кондиция, қалып, атақ, даңқ, ереже, жеңілдік, шарт; Lacontrainte - талап, зорлау, күштеу, күш көрсету, кернеу, шарт; Laclause - клаузула, шарт, мақала; Laconvention - конвенция, келісім, конвент, келісу, шарттылық, шарт; Ladisposition - ұстаным, тәртіптеу, тарту, тарату, жарлық, шарт, ереже. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкiметi жанындағы Мемлекеттiк терминологиялық комиссияның 1995 жылғы кезекті мәжiлiсте шарт - условие нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2006 жылғы үшінші мәжілісінде талап – талап (3), қуыным (1) түрінде және онкольный кредит – онколдық кредит, талап етілмелі кредит нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы мәжілісінде талап – қуыным, талап арыз – қуынымовое арыз, талап мерзімі – қуынымовый срок, истец-талапкер нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі мәжілісінде біліктілік талаптары – квалификационные требования нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде кері талап - қуыным регрессивный, ынтымақты талап, ортақ талап - солидарное талап нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында шарт сөзі түрлі нұсқада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шарт түрлі формада 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шарт нұсқасында 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында шарт нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шарт түрлі формасында 57 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шарт нұсқасы түрлі формада 176 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) шарт түрлі нұсқада 9 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) шарт нұсқасында 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында талап сөзі жеке әрі көпше формада түрлі нұсқада 220 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында талаптарды нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап түрлі формасында 116 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап нұсқасы түрлі формада 43 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талап+тар көптік формада түрлі нұсқада 7 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) талап жекеше формада 8 рет, көпше формадағы түрлі нұсқасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жағдай сөзі жеке әрі көпше формада түрлі нұсқада 119 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында жағдай нұсқасы түрлі формада 19 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жағдай түрлі формасында 124 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жағдай нұсқасы түрлі формада 103 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жағдай формасында түрлі нұсқада 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жағдай түрлі нұсқасында 50 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Көріп отырғанымыздай, условие+нің шарт, талап, жағдай аудармалары ҚР заңнамасында да, бекітілген термин ретінде де кеңінен талданған. Қазақ тілінің әлемдік бейнесінің кеңдігін мойындай отырып, қалыптасқан түрлі қалыпқа сай аталмыш үш аударманы да условиенің аудармасы ретінде ұсынылуы түсінікті. Мәселен, «при условии» – «шарты+мен», «жағдай+да»; «создать условие» – «жағдай жасау»; «условия договора» – «шарт талап+тар+ы»; Осылайша бірнеше мағына телуі, әрі түрліше аударылуы – заңдылық. Орыс тіліндегі 7 түрлі мағынасы - осының айғағы. Талап+тың бойында требование басым, шарт – договор деп аударылады, шарт жасау десек – составление договора болып аударылып кетеді, жағдай жасау+да создавать условие басым. Договор – келісім деп аударсық, соглашение+ге кетіп қаламыз. Осы сияқты мысалдарды басшылыққа ала отырып, жағдаятқа байланысты, яғни условие+ні шарт, талап, жағдай деп қолдануға тура келеді. | +10 |
22. | 1) Өндіріс; 2) Өндіру | Производство | Производство 1) Өндіріс; 2) Өндіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Өндіру етістігінен бастау алады, про- + из- + водить/қосу, әрі қарай праславянның *vedti, одан әрі қалыптасқан сөздер: көне слав. ведѫ, вести (грек. ἄγω, ὑπάγω), aop. привѣсъ (из *вѣдсъ), орыс, украинның веду́, вести́, болгардың веда́, словеннің vesti, чехтың. vedu, vést, словактың vediem, viesť, поляктің wieść, wjesć. Әдеби vedù, vedžiau, vèsti, латыштың vedu, vest «вести/хабар, үйлену» (орта ғасыр орыс. вести жену/әйел әкелу «үйлену»), көне пруссиялық weddē (көне слав. ведѣаше салыстыралық), әдеби vẽdė, латыш диалекті vede, көне үндінің vadhū́ṣ ж. «келін, (жас) әйел», авест. vađu- —ирландының. fedim «әкелесін», авест. vāđayeiti «ертемін, әкелемін», сонымен бірге алб. vjeth «ұрлау, алып қашу» (аор. vodha). Осыдан барып водить/жүру, обод, сонымен бірге көне орыстың водимая/жүретін «әйел, қалыңдық», орыстың себеп, воевода/сарбаз; салыстырамыз: әдеби. vadà «повод/себеп, причина/салдар», jaut-vadá «бұқаны сүйреп әкеле жатқан жіп/арқан». (1) жасау етістігінің мағынасына қарай әрекет етіңіз; бірдеңе жасау, жасау немесе іске асыру; (2) экон. негізгі экономикалық категориялардың бірі, байлық, тауар құрудың әлеуметтік процесі; (3) экон. белгілі бір өнім түрін өндіру; (4) сөйлесу, жұмыс орны немесе жұмыс орны 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İstehsal 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Даярдоо, тоо-кен казып алуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ishlab chiqarish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İmalat; çıkarma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Production 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Producción; minería 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Produktion; Bergbau 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: La production 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде өндіріс –производство нұсқасында бірнеше сөзбен тіркесіп бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1995 -2015 жылдар арасындағы мәжілістерде өндіріс –производство нұсқасында бірнеше сөзбен тіркесіп бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде электр тогын өндіру - генерирование электрического тока тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде тәжірибелік өндіру – опытное производство тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы үшінші мәжілісте процессор (переработка и вос+производство ресурсов) - процессор (ресурстарды өңдеу және өндіру) түйдекті тіркестің құрамында вос+ приставкасымен де өндіру ретінде бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында өндіріс+тік формасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында өндіру нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өндіріс+тік түрлі формасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өндіріс+тік (1), өндіріс+тер+дің (5) нұсқасы 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өндіріс+тің формасында 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) өндіріс+тің нұсқасында 1 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Ұсынылған екі түрлі аударма берілуі - сөз таптарын ауыстыра қолданудың салдары. Өндіріс – зат есім де, өндіру – етістік. Алайда қолданыс аясында өндір+у тұйық етістік формасындағы сөз де зат есім қызметінде пайдаланудан болған екіұштылық. Тұйық етістік формасындағы өн+дір+у сөзін добыча сөзінің аудармасы ретінде толықтай қабылдауды ұсынамыз. Про+извод+ство+ны тек өн+дір+іс формасында қолдану ұсынылады. | +8 |
23. | 1) Өндіріс; 2) Өндіру | Добыча | Добыча 1) Өндіріс; 2) Өндіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. добыть/игеру етістігінен, әрі қарай праславяндық *dobytja, көне орыстың добꙑти от до- + бꙑти. Праславянның *byti, туыстас, одан өзге сөзбен қатар туындағаны: көне орыс, көне славянның. бꙑти, орыстың. быть/болу, укр. бути, сербі, хорваттардың би̏ти, словеннің bíti, чехтің být, поляктің в.-луж. być, н.-луж. byś. (1) маған етістіктің мағынасына қатысты әрекет; алу, жинау, иемдену, бір нәрсені басып алу, пайдалы қазбаларды алу және т.б. (2) жинау, аң аулау, тонау, соғыстағы жеңіс және т.б. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İstehsal 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Даярдоо, тоо-кен казып алуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ishlab chiqarish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İmalat; çıkarma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Production 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Producción; minería 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Produktion; Bergbau 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: La production 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде өндіріс –производство нұсқасында бірнеше сөзбен тіркесіп бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 1995 -2015 жылдар арасындағы мәжілістерде өндіріс –производство нұсқасында бірнеше сөзбен тіркесіп бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде электр тогын өндіру - генерирование электрического тока тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде тәжірибелік өндіру – опытное производство тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы үшінші мәжілісте процессор (переработка и вос+производство ресурсов) - процессор (ресурстарды өңдеу және өндіру) түйдекті тіркестің құрамында вос+ приставкасымен де өндіру ретінде бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында өндіріс+тік формасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында өндіру нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өндіріс+тік түрлі формасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өндіріс+тік (1), өндіріс+тер+дің (5) нұсқасы 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өндіріс+тің формасында 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) өндіріс+тің нұсқасында 1 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Ұсынылған екі түрлі аударма берілуі - сөз таптарын ауыстыра қолданудың салдары. Өндіріс – зат есім де, өндіру – етістік. Алайда қолданыс аясында өндір+у тұйық етістік формасындағы сөз де зат есім қызметінде пайдаланудан болған екіұштылық. Туынды зат есім формасындағы өн+дір+іс сөзін производство сөзінің аудармасы ретінде толықтай қабылдауды ұсынамыз. Добыча+ны тек өн+дір+у формасында қолдану ұсынылады. | +8 |
24. | Үй | Дом | Дом Үй СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславянның *domъ, басқа да сөздермен қатар туындағаны: көне славянның домъ (гректің οἴκος, οἰκία), орыстың дом, украйынның дім, дом (табыс септікте до́му), болгардың домъ́т, сербтер мен хорваттың до̑м (табыс септікте до̏ма), словеннің dôm, чехтың dům (табыс септікте domu), словактың dom, поляктің, в-луж., н-луж. dom. Көне түбірі -u, көне үндінің dámas «дом/үй», dámūnas «үймен байланысты», авест. dam- м. «үй, жай», гректің δόμος, δομή «құрылысм», латынның domus; алмасудың келесі деңгейі: гректің δῶμα (табыс септікте δώματος) салыстырамыз «дом/үй», δάμαρ (табыс септікте δάμαρτος) «зайбы, қалыңдығы», көне исландтық timbr «құрылыс ағашы», гректің δάπεδον «топырақ», көне исландтық topt, шв. tomt, прагерм. *tumfetìz «құрылыс орны», әдеби dimstis ж. «жай, мекен», сонымен бірге гректің δέμω «саламын», готск. timrjan «салу, көтеру» мағынасын білдіреді. (1) тұрғын үйге арналған, әдетте, қабырғалары, есіктері мен шатыры бар сәулет құрылымы. (2) кез келген адам тұратын жер. 3) қызметтік, тұрғын немесе өндірістік ғимараттардың, сондай-ақ бір жер учаскесінде орналасқан және бір нөмірі бар кеңсе ғимараттарының жиынтығы. (4) ауыспалы мағына; Фирма, кәсіпорын (5) спорт. керлинг кезінде төрт концентрлік шеңберден құралған мұз жолағының соңындағы мақсат. (6) спорт. бейсболда, ойыншы жүгірісі басталып, аяқталатын база. (7) ауыспалы мағына; отбасы, әулеті, руы 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ev 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: үй 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Uy 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ev 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: House; House - үй, жай, театр, ғимарат, палата, қонақүй; home - үй, жай, отан, отбасы, приют, ошақ басы; dwelling - жай, баспана, үй, тұру, тұратын жер; door - есік, есікше, кіріс, үй, қалқан, жол; premises - мекен, үй; crib - бақша, сәби төсегі, жаупарақ, плагиат, аударма, хижина; hearth and home - ошақбасы, ошақ, үй, орталық; establishment - орнату, мекеме, истеблишмент, ғимарат, қосу, негіздеме; base - база, іргетас, негіз, ірге, базис, цоколь. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Casa 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Haus; Das Heim - жатақхана, интернат, ошақ басы, баспана, үй; der Hausstand – үй орынжайы, ошақбасы, шаруашылық, үй; das Haus - отбасы, құрылым, театр, ғимарат, парламент, шаруашылық; der Haushalt - бюджет, отбасы, үйшаруашылығы, үй; das Geschäft - сабақ, дүкен, мәміле, фирма, кәсіпорын, іс; der Anstalt - институт, интернат, мекеме, жай, үй 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Casa 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 20-сәуірдегі отырыста тұрғын үй алабы – жилой массив деген тіркесте бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы екінші отырысында сәбилер үйі – дом малюток деген тіркесте бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында үй-жай формасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында үйлер, үйлерді нұсқасы 1 реттен, үй формасы 29 рет үй қоры тіркесінде – жилищный фонд нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) үй+лер, үй+ді, үй+лер+ді формасында 5 рет, үй 28 рет, үй-коммуналдық, тұрғын үй құрылыс, үй коммуналдық, үй құрылыс, үй қоры нұсқасына қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй қатынастары туралы» (2), «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» тіркестерінде жалпы саны 4 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Үй сөзі бір ауыздан дом сөзінің аудармасы екені дау туғызбауы тиіс деп санаймыз. Алайда орыс (неміс, ағылшын, француз) тілдеріндегі түрлі мағынасы барын, қазақ тіліндегі де түрлі баламасын ескере келе осындай шешімге келдік. | +11 |
25. | 1) Ғимарат; 2) Үй | Здание | Здание 1) Ғимарат; 2) Үй СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславянның *domъ, басқа да сөздермен қатар туындағаны: көне славянның домъ (гректің οἴκος, οἰκία), орыстың дом, украйынның дім, дом (табыс септікте до́му), болгардың домъ́т, сербтер мен хорваттың до̑м (табыс септікте до̏ма), словеннің dôm, чехтың dům (табыс септікте domu), словактың dom, поляктің, в-луж., н-луж. dom. Көне түбірі -u, көне үндінің dámas «дом/үй», dámūnas «үймен байланысты», авест. dam- м. «үй, жай», гректің δόμος, δομή «құрылысм», латынның domus; алмасудың келесі деңгейі: гректің δῶμα (табыс септікте δώματος) салыстырамыз «дом/үй», δάμαρ (табыс септікте δάμαρτος) «зайбы, қалыңдығы», көне исландтық timbr «құрылыс ағашы», гректің δάπεδον «топырақ», көне исландтық topt, шв. tomt, прагерм. *tumfetìz «құрылыс орны», әдеби dimstis ж. «жай, мекен», сонымен бірге гректің δέμω «саламын», готск. timrjan «салу, көтеру» мағынасын білдіреді. (1) тұрғын үйге арналған, әдетте, қабырғалары, есіктері мен шатыры бар сәулет құрылымы. (2) кез келген адам тұратын жер. 3) қызметтік, тұрғын немесе өндірістік ғимараттардың, сондай-ақ бір жер учаскесінде орналасқан және бір нөмірі бар кеңсе ғимараттарының жиынтығы. (4) ауыспалы мағына; Фирма, кәсіпорын (5) спорт. керлинг кезінде төрт концентрлік шеңберден құралған мұз жолағының соңындағы мақсат. (6) спорт. бейсболда, ойыншы жүгірісі басталып, аяқталатын база. (7) ауыспалы мағына; отбасы, әулеті, руы (8) Әдетте биік және үлкен сәулеттік құрылым. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: bina 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: курулуш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bino 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: bina 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Building; Building - ғимарат, құрылыс, құрылым, салыным, имарат, үйжай; construction - құрылыс, конструкция, салыным, ғимарат, имарат, құрылыс; house - үй, жай, театр, ғимарат, палата, қонақүй; structure - құрылым, конструкция, құрылыс, имарат, ғимарат, құрылғы; edifice - ғимарат, құрылым, доктрина, көзқарас жүйесі; fabric - мата, материал, құрылым, материя, бұйым, ғимарат; erection – эрекция/қозу, жинақтау, көтеру, құрылым, қондырғы, ғимарат. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Edificio 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: das Gebäude; Das Gebäude - құрылыс, құрылыс, салыным, қаңқа, ғимарат; derBau – көтеру, абаттау, қалып, құрылыс, құрылым, салу, ғимарат; das Haus - үйелмен, құрылыс, театр, ғимарат, парламент, шаруашылық. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Immeuble; Lebâtiment - құрылым, корпус, желкен, кеме, құрылыс, ғимарат; l`immeuble - жылжымайтын, жылжымайтын мүлік, ғимарат, жылжымайтын мүлік, үй; l`édifice - салыным, имарат, ғимарат; laconstruction - құрылым, төсем, құрау, құрылыс, геометриялық салыным, ғимарат. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 20-сәуірдегі отырыста тұрғын үй алабы – жилой массив деген тіркесте бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы екінші отырысында сәбилер үйі – дом малюток деген тіркесте бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде ғимарат дәлізі – коридор здания нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында үй-жай формасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында үйлер, үйлерді нұсқасы 1 реттен, үй формасы 29 рет үй қоры тіркесінде – жилищный фонд нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) үй+лер, үй+ді, үй+лер+ді формасында 5 рет, үй 28 рет, үй-коммуналдық, тұрғын үй құрылыс, үй коммуналдық, үй құрылыс, үй қоры нұсқасына қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй қатынастары туралы» (2), «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» тіркестерінде жалпы саны 4 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Здание+нің қазақ тіліндегі қалыптасқан нұсқасы да ғимарат екені белгілі. Сондықтан осы нұсқада қалдыру ұсынылады. Үй деп баламасын беру артық деп санаймыз. | +8 |
26. | 1) Ғимарат; 2) Құрылыс | Сооружение | Сооружение 1) Ғимарат; 2) Құрылыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Көлденең, жазықтық немесе сызықтық құрылыс жүйесі мойынтіректен тұратын, кейбір жағдайда құрылыс конструкцияларын қоршайтын және өндірістік процестің әр түрін, өнімді сақтау, адамдардың уақытша тұруы, қозғалатын адамдар және т.б. жүк. Құрылыс туралы ғылыми-техникалық әдебиеттерде «құрылыс» термині тар мағынада «ғимарат емес ғимарат құрылысы» мағынасында да қолданылады. Мысалы, инженерлік құрылымдар: көпірлер, дамбалар, маятниктер, радио және теледидар мұнаралары, туннельдер, метро құрылыстары, бекіністер, мемориалдық құрылымдар (ескерткіштер, мемориалды пирамидалар мен обелуйиндер), архитектуралық құрылымдар (аркадалар, бағандар, обелуйиндер) және басқалар. Ғимараттар күрделі құрылыстың объектілері болып табылады. Құрылыс барлық құрылғыларымен бірге объект болып табылады. Мысалы, дамба құрылым ретінде дамбаның корпусын, сүзгілер мен дренаждарды, сүлгілерді және т.б. Көпір құрылым ретінде тіректерді, тіректерді, едені бар көпір кенептерін қамтиды. Гетерогендік элементтер, егер олар ортақ функционалды мақсатпен біріктірілсе, бір құрылымды құрайды. Мысалы, стадиондарға олардың мақсатына сәйкес жасалған барлық алаңдар кіреді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Tikinti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: түзүлүш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qurilish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: yapı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Construction; Building - ғимарат, құрылыс, құрылым, салыным, имарат, үйжай; construction - құрылыс, конструкция, салыным, ғимарат, имарат, құрылыс; house - үй, жай, театр, ғимарат, палата, қонақүй; structure - құрылым, конструкция, құрылыс, имарат, ғимарат, құрылғы; edifice - ғимарат, құрылым, доктрина, көзқарас жүйесі; fabric - мата, материал, құрылым, материя, бұйым, ғимарат; erection – жинақтау, көтеру, құрылым, қондырғы, ғимарат. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Construcción 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bau; dasWerk - жұмыс, еңбек, станция, кәсіпорын, имарат; die Installation - жинақтау, өткізу, имарат, орнату; der Erbauung - көтеру, құрастыру, құрылыс, имарат, құрылыс; der Anlage - бастама, салым, өткізу, агрегат, кәсіпорын, имарат; Das Gebäude - құрылыс, құрылым, салыным, қаңқа, ғимарат; derBau – көтеру, абаттау, қалып, құрылыс, құрылым, салу, ғимарат; das Haus - үйелмен, құрылыс, театр, ғимарат, парламент, шаруашылық. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: La construction; Lebâtiment - құрылым, корпус, желкен, кеме, құрылыс, ғимарат; l`immeuble - жылжымайтын, жылжымайтын мүлік, ғимарат, жылжымайтын мүлік, үй; l`édifice - салыным, имарат, ғимарат; laconstruction - құрылым, төсем, құрау, құрылыс, геометриялық салыным, ғимарат. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде ғимарат дәлізі – коридор здания нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында құрылыс формасы 34 рет түрлі нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылыс формасында түрлі нұсқада сөздермен тіркесіп 42 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» тіркестерінде жалпы саны 7 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Орыс тіліндегі соору+жа+ть етістігінің бойында көтеру, салу, құрастыру, тұрғызу секілді мағыналар басым, соңғы кезде сооружение – құрылым деген нұсқа қолданылып жүр. Біздің ойымызша, зда+ни+е – ғи+марат, сооруже+ни+е – и+марат ретінде алуға болар еді деген ұсыныс айтамыз. Эвфониялық үйлестік тілдік тұрғысынан, жалпы қабылдану тұрғысынан да тиімді болар еді. Здание – ғимарат; сооружение – имарат; | +6 |
27. | Құрылыс | Строение | Строение Құрылыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. (1) ішкі көлемге ие жер бетіндегі жасанды тірек конструкциясы; құрылыс нәтижесі. (2) құрылғы, құрылым туралы мәліметтер. (3) құрылым, құрылғы. (4) құрылым, ұйым 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bina 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: түзүлүш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bino 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: yapı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Structure; structure - құрылым, конструкция, құрылыс, ғимарат, имарат, қондырғы; facility- нысан, қондырғы, ғимарат, кәсіпорын, мүмкіндік, зауыт; Building - ғимарат, құрылыс, құрылым, салыным, имарат, үйжай; construction - құрылыс, конструкция, салыным, ғимарат, имарат, құрылыс; house - үй, жай, театр, ғимарат, палата, қонақүй; structure - құрылым, конструкция, құрылыс, имарат, ғимарат, құрылғы; edifice - ғимарат, құрылым, доктрина, көзқарас жүйесі; fabric - мата, материал, құрылым, материя, бұйым, ғимарат; erection – жинақтау, көтеру, құрылым, қондырғы, ғимарат. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Edificio 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gebäude; die Zusammensetzung – мазмұн, құрылым, күрделі сөз, құрам, құрылым, қалыптасу; die Beschaffenheit- қалып, құрылым, табиғат, сапа, құрылым, қасиет; dasWerk - жұмыс, еңбек, станса, кәсіпорын, имарат; die Installation - жинақтау, тармақтау, ғимарат, орнату; der Erbauung – қалыптастыру, орнату, көтеру, шендестіру, құрылым, құрылыс; dasWerk - жұмыс, еңбек, станция, кәсіпорын, имарат; die Installation - жинақтау, өткізу, имарат, орнату; der Erbauung - көтеру, құрастыру, құрылыс, имарат, құрылыс; der Anlage - бастама, салым, өткізу, агрегат, кәсіпорын, имарат; Das Gebäude - құрылыс, құрылым, салыным, қаңқа, ғимарат; derBau – көтеру, абаттау, қалып, құрылыс, құрылым, салу, ғимарат; das Haus - үйелмен, құрылыс, театр, ғимарат, парламент, шаруашылық. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Immeuble; Lebâtiment - құрылым, корпус, кеме, корабль, қопса, имарат; l`édifice - құрылым, имарат, ғимарат; l`érection - құрылым, орнату, қозу; laconstruction - құрастыру, төсеу, құрылым, құрылыс, геометриялық құрылым, имарат. Lebâtiment - құрылым, корпус, кеме, корабль, құрылыс, имарат; l`édifice - құрылыс, имарат, ғимарат; Lebâtiment - құрылым, корпус, желкен, кеме, құрылыс, ғимарат; l`immeuble - жылжымайтын, жылжымайтын мүлік, ғимарат, жылжымайтын мүлік, үй; l`édifice - салыным, имарат, ғимарат; laconstruction - құрылым, төсем, құрау, құрылыс, геометриялық салыным, ғимарат. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде: Купюрное строение денежной массы – ақша жиынының купюрлік құрылымы (құны түрліше ақша белгілері сомасының айналыста жүрген жалпы ақша көлеміндегі ара қатынасы)күрделі тіркес ішінде дерексіз зат есім (ғимарат емес) ретінде бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында құрылыс формасы 34 рет түрлі нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылыс формасында түрлі нұсқада сөздермен тіркесіп 42 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» тіркестерінде жалпы саны 7 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Строение сөзінің бойында белгілі бір үй, жай+дың қосымшасы деген мағына үстеледі. Отдельно стоящее строение болғанның өзінде құрыл+ым деген нұсқаны ұсынуға болады. | +8 |
28. | Құрылыс | Стройка | Стройка Құрылыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Құрылыс/строить, етістігіненбастау алады, кейін праславянның *…,: көне орыстың строити, көне славянның строити, строѭ (көне гректің οἰκονομεῖν), орыстың строить, строй, украйынның стро́ïти «жасақтау, орналастыру», белорустың строіць, болгардыңардың строя́ «строю», сербтер мен хораттардың. стро̀jити, -jи̑м, штро̀jити «кастрировать, дубить», словеннің strójiti, strȯ́jim «ұру, қаптау, кептіру», чехтың strojit «даярлау, салу», поляктің stroić, trojić, tšojś «даярлау, көтеру». Латыштың strãjа «стойло, сабан төселген мал қора», авест. urvarō-straya- «өсімдікті кесу», лат. stria «жолақ, қыртыс», striātus «қыртысты». Праславянның *domъ, басқа да сөздермен қатар туындағаны: көне славянның домъ (гректің οἴκος, οἰκία), орыстың дом, украйынның дім, дом (табыс септікте до́му), болгардың домъ́т, сербтер мен хорваттың до̑м (табыс септікте до̏ма), словеннің dôm, чехтың dům (табыс септікте domu), словактың dom, поляктің, в-луж., н-луж. dom. Көне түбірі -u, көне үндінің dámas «дом/үй», dámūnas «үймен байланысты», авест. dam- м. «үй, жай», гректің δόμος, δομή «құрылысм», латынның domus; алмасудың келесі деңгейі: гректің δῶμα (табыс септікте δώματος) салыстырамыз «дом/үй», δάμαρ (табыс септікте δάμαρτος) «зайбы, қалыңдығы», көне исландтық timbr «құрылыс ағашы», гректің δάπεδον «топырақ», көне исландтық topt, шв. tomt, прагерм. *tumfetìz «құрылыс орны», әдеби dimstis ж. «жай, мекен», сонымен бірге гректің δέμω «саламын», готск. timrjan «салу, көтеру» мағынасын білдіреді. (1) құрмалас етістіктің мағынасына сәйкес тек жекеше формада, іс-әрекеттегі; ғимараттардың немесе басқа құрылыстардың, объектілердің құрылысы. (2) ұзақ өндірістік циклмен ірі, күрделі, көп еңбекті қажет ететін өнімдерді шығару. 3) құрылыс жүргізілетін объект, орын, учаске (құрылыс алаңы), сондай-ақ өзі салынып жатқан құрылыс. (4) ғимараттарды салу және реконструкциялауға байланысты ғылым, техника және экономика саласы. (5) ауыспалы мағына, тек жекеше формада, бір нәрсені жасау, ұйымдастыру 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bina 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: курулуш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bino 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: inşaat 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Building; сonstruction - құрылыс, құрылым, имарат, құрылғы, ғимарат, салыным; Project - жоба, бағдарлама, жоспар, құрылыс, құрылыс нысаны, жүзеге асатын құрылыс, development - дамтыру, әзірлеу, құрастыру, құрылыс, құбылыс, салыным. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Edificio 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gebäude; Das Baugelände – құрылыс алаңы, құрылыс; dasBauvorhaben – құрылыс нысаны, құрылыс, құрылым; derBaubetrieb – құрылыс, құрылым; derBau - көтеру, қалып, құрастыру, құрылыс, құрылым, қаңқа; der Baustelle – құрылыс алаңы, жөндеу жұмысы, құрылыс; derBauanlage - құрылыс, құрылым. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Immeuble; 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында құрылыс формасы 34 рет түрлі нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылыс формасында түрлі нұсқада сөздермен тіркесіп 42 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» тіркестерінде жалпы саны 7 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен стройка сөзі строительство сөзінің ауызекі сөйлеу формасы ретінде жұмсалады да, екеуі де қазақ тілінде құрылыс деп айдарылады. Сондықтан бұл тіл заңдылығы деп қарастырылуы керек. Сонымен қатар «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» тіркестерінде қолданылуына орай «Жилстройбанк» «Тұрғынүйқұрылыс банкі» деген нұсқада қолданылуын да тілдік заңдылық деп қабылдаған абзал. Назар аударайық, строительный банк – құрылыс банкі, строительственный банк емес. | +9 |
29. | Құрылыс | Строительство | Строительство Құрылыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Құрылыс/строить, етістігіненбастау алады, кейін праславянның *…,: көне орыстың строити, көне славянның строити, строѭ (көне гректің οἰκονομεῖν), орыстың строить, строй, украйынның стро́ïти «жасақтау, орналастыру», белорустың строіць, болгардыңардың строя́ «строю», сербтер мен хораттардың. стро̀jити, -jи̑м, штро̀jити «кастрировать, дубить», словеннің strójiti, strȯ́jim «ұру, қаптау, кептіру», чехтың strojit «даярлау, салу», поляктің stroić, trojić, tšojś «даярлау, көтеру». Латыштың strãjа «стойло, сабан төселген мал қора», авест. urvarō-straya- «өсімдікті кесу», лат. stria «жолақ, қыртыс», striātus «қыртысты». Праславянның *domъ, басқа да сөздермен қатар туындағаны: көне славянның домъ (гректің οἴκος, οἰκία), орыстың дом, украйынның дім, дом (табыс септікте до́му), болгардың домъ́т, сербтер мен хорваттың до̑м (табыс септікте до̏ма), словеннің dôm, чехтың dům (табыс септікте domu), словактың dom, поляктің, в-луж., н-луж. dom. Көне түбірі -u, көне үндінің dámas «дом/үй», dámūnas «үймен байланысты», авест. dam- м. «үй, жай», гректің δόμος, δομή «құрылысм», латынның domus; алмасудың келесі деңгейі: гректің δῶμα (табыс септікте δώματος) салыстырамыз «дом/үй», δάμαρ (табыс септікте δάμαρτος) «зайбы, қалыңдығы», көне исландтық timbr «құрылыс ағашы», гректің δάπεδον «топырақ», көне исландтық topt, шв. tomt, прагерм. *tumfetìz «құрылыс орны», әдеби dimstis ж. «жай, мекен», сонымен бірге гректің δέμω «саламын», готск. timrjan «салу, көтеру» мағынасын білдіреді. (1) құрмалас етістіктің мағынасына сәйкес тек жекеше формада, іс-әрекеттегі; ғимараттардың немесе басқа құрылыстардың, объектілердің құрылысы. (2) ұзақ өндірістік циклмен ірі, күрделі, көп еңбекті қажет ететін өнімдерді шығару. 3) құрылыс жүргізілетін объект, орын, учаске (құрылыс алаңы), сондай-ақ өзі салынып жатқан құрылыс. (4) ғимараттарды салу және реконструкциялауға байланысты ғылым, техника және экономика саласы. (5) ауыспалы мағына, тек жекеше формада, бір нәрсені жасау, ұйымдастыру 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Tikinti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: курулуш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qurilish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: inşaat 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Construction; сonstruction - құрылыс, құрылым, имарат, құрылғы, ғимарат, салыным; Project - жоба, бағдарлама, жоспар, құрылыс, құрылыс нысаны, жүзеге асатын құрылыс, development - дамтыру, әзірлеу, құрастыру, құрылыс, құбылыс, салыным. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Construcción 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bau; Bauunternehmen – құрылыс нысаны, құрылыс; der Erbauung - көтеру, құрастыру, салу, ғимарат, құрылыс; die Errichtung - орнату, көтеру, салу, ғимарат, мекеме, құрылыс; das Bauvorhaben – құрылыс нысаны, құрылыс, құрылыс; der Baubetrieb - құрылыс, құрылым; der Bauwirtschaft – құрылыс; Das Baugelände – құрылыс алаңы, құрылыс; dasBauvorhaben – құрылыс нысаны, құрылыс, құрылым; der Baubetrieb – құрылыс, құрылым; der Bau - көтеру, қалып, құрастыру, құрылыс, құрылым, қаңқа; der Baustelle – құрылыс алаңы, жөндеу жұмысы, құрылыс; der Bauanlage - құрылыс, құрылым. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: La construction; Laconstruction - салу, төсеу, құрастыру, құрылыс, геометрикалық құрылым, құрылғы; l`édification - құрылыс, өсиет, құрылым; lechantier – құрылыс нысаны, тиеу платформасы, құрылыс алаңы, жұмыс алаңы, қопару, құрылыс. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде кредит на строительство – құрылысқа арналған кредит тіркесінде бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында құрылыс формасы 34 рет түрлі нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) құрылыс формасында түрлі нұсқада сөздермен тіркесіп 42 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» тіркестерінде жалпы саны 7 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен стройка сөзі строительство сөзінің ауызекі сөйлеу формасы ретінде жұмсалады да, екеуі де қазақ тілінде құрылыс деп айдарылады. Сондықтан бұл тіл заңдылығы деп қарастырылуы керек. Сонымен қатар «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы», «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» тіркестерінде қолданылуына орай «Жилстройбанк» «Тұрғынүйқұрылыс банкі» деген нұсқада қолданылуын да тілдік заңдылық деп қабылдаған абзал. Назар аударайық, строительный банк – құрылыс банкі, строительственный банк емес. Строи/й (етістік) +тель (зат есім тудырушы жұрнақ) + ство (зат есім тудырушы жұрнақ). Строй (етістік) + ка (зат есім тудырушы жұрнақ). Екі сөздің де туынды екенін ескерсек, алғашқы нұсқада етістіктен деректі зат есім (строитель) + кейін жұрнақ жалғану арқылы дерексіз зат есім туындаған, сондықтан, қисынға салатын болсақ: қазақшасы негізінде – құрылыс+шы+лық болуы тиіс. Ал строй+ка – құрыл+ыс болуы тиіс. Осы тұрғыдан строительство – құрылыс+шы+лық деп аударылуы тиіс деп санаймыз. Үйреншікті болып кеткен құрыл+ыс нұсқасын қалдырғанның өзінде осы фактіні ескерген жөн. Мәселен, Стройтельство на объекте идет на базе строительного кооператива деген сөйлемді аударғанда - Нысан құрыл+шы+лығ+ы құрылыс кооператив базасында жүріп жатыр болуы керек деп санаймыз. Құрыл+ыс+шы+лық құлаққа сіңбеген, оқуға да, қабылдауға да қиын, әрине. Құрылыс+шы+лық сөзінің бойында менсінбеушілік, қосмыну реңкі де байқалады. Алайда уақыт өте келе қоданыла келе айналымға еніп кететіні анық. | +6 |
30. | Айлық есептiк көрсеткiштiң оннан жиырмаға дейiнгi мөлшерiнде; | В размере от десяти до двадцати месячных расчетных показателей | В размере от десяти до двадцати месячных расчетных показателей Айлық есептiк көрсеткiштiң оннан жиырмаға дейiнгi мөлшерiнде; СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Қазақстанда зейнетақы, жәрдемақы және басқа да әлеуметтік төлемдерді есептеу, сондай-ақ айыппұлдарды қолдану, салықтар мен басқа төлемдерді есептеу кезінде қолданылатын көрсеткіш. АЕК мөлшері бюджетті жоспарлау кезінде келесі жылы күтілетін инфляцияның мөлшеріне негізделіп есептеледі. Ол жыл сайын «Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті туралы» заңмен белгіленеді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Aylıq on-iyirmi aylıq hesablama indeksləri miqdarında 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Жыйырма айлык эсептөө көрсөткүчүнүн он өлчөмүндө 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Oylik o`ndan yigirma gacha miqdorida 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Aylık on ila yirmi hesaplama endeksi tutarında 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: In the amount of ten to twenty monthly calculation indices 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: En la cantidad de diez a veinte índices de cálculo mensuales 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: In Höhe von zehn bis zwanzig monatlichen Berechnungsindizes 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: De dix à vingt indices de calcul mensuels 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде абоненттік-есептік топ - абонентско-расчетная группа, есептік салмақ – расчетный вес тіркестерінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде есептік қозғалыс қарқындылығы - интенсивность движения расчетная тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде есептік пайыз – расчетный процент тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында максимальный размер рқуыныма на одного заемщика – бір қарызгерге шаққанда тәуекелдіктің (ең) жоғары мөлшері күрделі тіркесі құрамында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында максимальный размер рқуыныма на одного заемщика – тәуекелдіктің бір қарызгерге шаққандағы ең жоғары мөлшері күрделі тіркесі құрамында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде көрсеткіш құбылмалылығы – изменчивость показателя деген тіркесте бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2003 жылғы 2-шілдедегі мәжілісінде библиографиялық көрсеткіш – библиографический указатель деген тіркесте бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында профиль показателя преломления – сыну көрсеткішінің профилі тіркесі құрамында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында айлық есептік көрсеткіш(2), айлық есепті кезең(1) формасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында айлық есептік көрсеткіш(1), айлық мөлшер (1) формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) айлық есептік көрсеткіш формасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалпы 17 реттің айлық есептік көрсеткіш (11),айлық қор (4), айлық зейнетақы (1), айлық сақтандыру (1) формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) айлық есептік көрсеткіш формасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мөлшер формасында (объем аудармасы ретінде) 37 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында айлық мөлшер (1) формасында 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мөлшер формасында бірнеше нұсқада 64 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалпы 128 рет мөлшер түрлі формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мөлшер формасында 24 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) мөлшер+ін+де формасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен айлық есептік көрсеткішке қатысты ескерту жоқ, басты мәселе сөздердің орын тәртібі бұзылғандықтан мағына түсініксіз болып тұр. Оннан жиырмамаға дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде емес, Айлық есептiк көрсеткiштiң оннан жиырмаға дейiнгi мөлшерiнде болуы тиіс. | +11 |
31. | Бір мыңнан екі мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде | В размере от тысячи до двух тысяч месячных расчетных показателей. | В размере от тысячи до двух тысяч месячных расчетных показателей. Бір мыңнан екі мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Қазақстанда зейнетақы, жәрдемақы және басқа да әлеуметтік төлемдерді есептеу, сондай-ақ айыппұлдарды қолдану, салықтар мен басқа төлемдерді есептеу кезінде қолданылатын көрсеткіш. АЕК мөлшері бюджетті жоспарлау кезінде келесі жылы күтілетін инфляцияның мөлшеріне негізделіп есептеледі. Ол жыл сайын «Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті туралы» заңмен белгіленеді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Min ilə iki min aylıq hesablama indeksləri arasında. 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Бир киши эки киши ай сайын эсептөө көрсөткүчтөрдүн суммасы. 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Mingdan ikki ming oylik oylik indeksgacha. 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Aylık bin ila iki bin tutarında hesaplama endeksi. 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: In the amount of a thousand to two thousand monthly calculation indices. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: En la cantidad de mil a dos mil índices de cálculo mensuales. 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: In Höhe von tausend bis zweitausend monatlichen Berechnungsindizes. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: De mille à deux mille indices de calcul mensuels. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 6-қазандағы мәжілісінде абоненттік-есептік топ - абонентско-расчетная группа, есептік салмақ – расчетный вес тіркестерінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде есептік қозғалыс қарқындылығы - интенсивность движения расчетная тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыс мәжілісінде есептік пайыз – расчетный процент тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында максимальный размер рқуыныма на одного заемщика – бір қарызгерге шаққанда тәуекелдіктің (ең) жоғары мөлшері күрделі тіркесі құрамында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында максимальный размер рқуыныма на одного заемщика – тәуекелдіктің бір қарызгерге шаққандағы ең жоғары мөлшері күрделі тіркесі құрамында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2015 жылғы 14-желтоқсандағы мәжілісінде көрсеткіш құбылмалылығы – изменчивость показателя деген тіркесте бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2003 жылғы 2-шілдедегі мәжілісінде библиографиялық көрсеткіш – библиографический указатель деген тіркесте бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында профиль показателя преломления – сыну көрсеткішінің профилі тіркесі құрамында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында айлық есептік көрсеткіш(2), айлық есепті кезең(1) формасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында айлық есептік көрсеткіш(1), айлық мөлшер (1) формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) айлық есептік көрсеткіш формасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалпы 17 реттің айлық есептік көрсеткіш (11),айлық қор (4), айлық зейнетақы (1), айлық сақтандыру (1) формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) айлық есептік көрсеткіш формасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мөлшер формасында (объем аудармасы ретінде) 37 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында айлық мөлшер (1) формасында 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мөлшер формасында бірнеше нұсқада 64 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалпы 128 рет мөлшер түрлі формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мөлшер формасында 24 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) мөлшер+ін+де формасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен айлық есептік көрсеткішке қатысты ескерту жоқ, басты мәселе сөздердің орын тәртібі бұзылғандықтан мағына түсініксіз болып тұр. Бір мыңнан екі мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде емес, Айлық есептiк көрсеткiштiң бір мыңнан екі мыңға дейінгі мөлшерiнде болуы тиіс. | +10 |
32. | 1) Банкроттық басқарушы 2) Банкроттықты басқарушы | Банкротный управляющий | Банкротный управляющий 1) Банкроттық басқарушы 2) Банкроттықты басқарушы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Италянның. banca rotta (bancarotta) «банкроттық» (тура «бұзылған орындық»). Орыстың банкрот немістің Bankrott.сөзінен алынған. У- + правление, басқару дегендібілдіреді де, әрі қарай көне орыстың правлєниѥ «Бірдеңені басқару», суф. -(л)ение править/басқару етістігінен, әрі қарай праславянның *praviti, әрі қарай одан: көне орыстың. правити «бағыттау, басқару, оқыту, басшылық ету, билеу, үстемдік ету», орыстың шіркеу слав.яндарының правити, украйынның правити әрі қарай праславяндық *prāvъ, одан барып көне орыстың, көне славянның правъ «тура, дұрыс, айыпсыз» (көне гректің εὑθύς, ὀρθός, ὀρθόδοξος), орыстың оң, дұрыс, украйынның правий, белорустың правы, болгардың прав «тура, дұрыс», сербтің әрі хорваттың пра̏в «бейкүнә, тура», пра̑вӣ «дұрыс, шынайы», словеннің pràv, үстеу «дұрыс», рrа̑v, prȃvi, сын есім «дұрыс, оңтайлы»; чехтерің., словактардың. pravý, поляктің, в.-луж. prawy «правый, прямой, шынайы», н.-луж. рšаwу, полабск. próvy; праүндіеуропалық *prōw- «дұрыс; судья» деген сөздерінен туындаған. Банкроттық туралы іс жүргізу кезеңінде, яғни компания банкрот деп танылған сәттен бастап таратылғанға дейін оны басқаратын маман (уәкілетті тіркеуші органда бұл туралы жазбаның күшін жою). 2014 жылғы 7 наурызда «Оңалту және банкроттық туралы» Заң қабылданғанға дейін, банкроттықты басқарушы банкроттықты басқарушы деп аталды. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İflas meneceri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: банкроттук менеджер 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bankrotlik bo`yicha menejer 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İflas Müdürü 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bankruptcy Manager 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gerente de bancarrota 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Insolvenzverwalter 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gestionnaire de faillite 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31 -наурыздағы мәжілісінде басқарушы кешенді қайта қосу - перезапуск управляющего комплекса тіркесі құрамында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында банкрот формасында 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) банкрот, банкроттық формасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалпы 4 рет банкрот түрлі формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында басқарушы формасында 234 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында басқарушы формасы 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) басқарушы формасында 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалпы 7 рет басқарушы түрлі формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) басқарушы формасында 14 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Банкрот+тық басқарушы тіркесінің бойында кәсіпорын, мекеме және т.б. арнайы банкроттық мәселемен айналысатын штаттық маман деген мағына бар. Ал бұл маман кәсіпорын, мекеме және т.с.с. банкротқа ұшыраған кездегі түрлі әрекетті басқару, қарыз әрі түрлі мәселені шешуге қатысты мәселемен белгілі мезгілде ғана айналысатын тұлғаға қатысты туындаған тіркес. Сондықтан дұрыс нұсқасы – банкрот+тық+ты басқару+шы (қандай басқару+шы емес, нені басқару+шы маман) болмақ. Бұл тіркеспен банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындағы іс-қимылға басшылық жасайтын маман деген мағына берілуі тиіс. | +8 |
33. | 1)Оңалтуды басқарушы 2)Оңалтушы басқарушы | Реабилитационный управляющий | Реабилитационный управляющий 1)Оңалтуды басқарушы 2)Оңалтушы басқарушы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латынның rehabilitatio «қалпына келтіру», етістігі rehabilitare «қалпына келтіру», әрі қарай re- «кері, қайта, қарсы» + habilis «басқарушы, ыңғайлы, тиімді» сөздерінен бастауын алған. У- + правление, басқару дегендібілдіреді де, әрі қарай көне орыстың правлєниѥ «Бірдеңені басқару», суф. -(л)ение править/басқару етістігінен, әрі қарай праславянның *praviti, әрі қарай одан: көне орыстың. правити «бағыттау, басқару, оқыту, басшылық ету, билеу, үстемдік ету», орыстың шіркеу слав.яндарының правити, украйынның правити әрі қарай праславяндық *prāvъ, одан барып көне орыстың, көне славянның правъ «тура, дұрыс, айыпсыз» (көне гректің εὑθύς, ὀρθός, ὀρθόδοξος), орыстың оң, дұрыс, украйынның правий, белорустың правы, болгардың прав «тура, дұрыс», сербтің әрі хорваттың пра̏в «бейкүнә, тура», пра̑вӣ «дұрыс, шынайы», словеннің pràv, үстеу «дұрыс», рrа̑v, prȃvi, сын есім «дұрыс, оңтайлы»; чехтерің., словактардың. pravý, поляктің, в.-луж. prawy «правый, прямой, шынайы», н.-луж. рšаwу, полабск. próvy; праүндіеуропалық *prōw- «дұрыс; судья» деген сөздерінен туындаған. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Reabilitasiya meneceri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: калыбына келтирүү менеджер 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Reabilitatsiya bo`yicha menejer 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Rehabilitasyon yöneticisi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Rehabilitation manager 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gerente de rehabilitación 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Rehabilitationsleiter 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gestionnaire de réadaptation 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31 -наурыздағы мәжілісінде басқарушы кешенді қайта қосу - перезапуск управляющего комплекса тіркесі құрамында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында Балаларды сауықтыру, оңалту және олардың демалысын ұйымдастыру түйдекті тіркес құрамында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) Қазақстан Республикасының оңалту және банкроттық туралы заңнамасы формасында 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) Балаларды сауықтыру, оңалту және олардың демалысын ұйымдастыру түйдекті тіркесте 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында басқарушы формасында 234 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында басқарушы формасы 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) басқарушы формасында 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалпы 7 рет басқарушы түрлі формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) басқарушы формасында 14 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Оңалтушы басқарушы тіркесінің бойында кәсіпорын, мекеме және т.б. арнайы банкроттық мәселеден арылғаннан соң оғалтумен үнемі айналысатын штаттық маман деген мағына бар. Ал бұл маман кәсіпорын, мекеме және т.с.с. банкротқа ұшыраған кездегі түрлі әрекетті басқару, қарыз әрі түрлі мәселені шешуге қатысты мәселе шешілген соң, кәсіпорынды қалыпты жұмыс жолына бағыттаумен белгілі мезгілде ғана айналысатын тұлғаға қатысты туындаған тіркес. Сондықтан дұрыс нұсқасы – оңалту+ды басқару+шы (қандай басқару+шы емес, нені басқару+шы маман) болмақ. Бұл тіркеспен банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындағы іс-қимылдан соң, кәсіпорынды қалпына келтіруге бағытталған әрекет етуге басшылық жасайтын маман деген мағына берілуі тиіс. | +1 |
34. | Субсидиялық Субсидиарлық | Субсидиарный | Субсидиарный Субсидиялық Субсидиарлық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латынның subsidium «көмек, демеу», оның sub- «асты, төмен» + sedēre «отыру, салтанатты отыру» (праүндіеуропалық *sed- «отыру» сөзінен шықан). Орыстың субсидия —1703 жылдан бері поляктің subsydjum (мн. -а) немесе немістің Subsidium. (латынның subsidiarus — қосалқы, көмекші) сөзінен қалыптасқан. (1) бірінші тұлға оны жасай алмаса, басқа міндеттелген адамнан алынбаған қарызды өндіріп алу құқығы; (2) негізгі жауапкер қарызды төлей алмайтын жағдайда, мысалы, толық серіктестік мүшелеріне жүктелген қосымша жауапкершілік. Қазақстан Республикасының заңнамасында субсидиарлық жауапкершілік негізгі құқық бұзушы жәбірленуші алдындағы жауапкершілікке қосымша болып табылады. Бұл оның жауапкершілігін жәбірленушінің мүдделерін қорғауды күшейту арқылы толықтыруға арналған. Сонымен бірге, осындай қосымша жауапкершілікті мойнына алған адам міндетті түрде жәбірленушіге келтірілген мүліктік залалдың қатысушысы бола бермейді және көптеген жағдайларда ешқандай құқық бұзушылық жасамайды (мысалы, Азаматтық кодекстің 363-бабында көзделген жағдайларда борышкерге көмекші болып табылатын кепілгер). Бұл жерде азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өтемдік бағыты көрінеді, бұл оның ерекшелігін анықтайды. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Törəmə müəssisə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жардамчы 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Sho`ba 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: bağlı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Subsidiary; Appendant - қосылған, қосымша, субсидиарлық 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Subsidiaria 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Tochtergesellschaft 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Filiale 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында экспортная субсидия – экспорттық жәрдемқаражат тіркесі құрамында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында субсидия түйдекті тіркес құрамында 103 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясына қатысты, оның міндеттемелері бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі субсидиарлық жауаптылықта болады формасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) субсидия нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) субсидиялау формасында 18 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен субсиди+я+лық, субсиди+ар+лық нұсқаларының дұрыс аударылмауынан болған олқылық. Орысша нұсқасы субсидий+ный емес, субсидиар+ный болғандықтан аудармасы да сәйкесінше субсидиар+лық болуы тиіс. | +6 |
35. | 1)Жауаптылықта болады 2)Жауапкершілікте болады 3) Жауапты болады | Несет ответственность | Несет ответственность 1)Жауаптылықта болады 2)Жауапкершілікте болады 3) Жауапты болады СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Ответственный/жауапты жауап/ответ зат есімінен туындаған, праславяндық *otъvětъ, содан әрі қарай көне орыстың отъвѣтъ «жауап», көне слав. отъвѣтъ [отьвѣт- супр. ѡ(т)вѣт- Ен., Рыл.] άπόκρισις «жауап» άπόφασις «шешім, қаулы, өкім», отъвѣщати άποφαῖνεσθαι, άπόφασιν άποφαίνεσθαι «өкім шығару» отъвѣштавати άπόχρίνεσθαι. Суффиксіз зат есім праславянның *otъvětiti (sę) бастау алады, осы сөздібасшылыққа алып: сербі-хорваттың odvijetiti, odvijetim сврш. «жауап қату», чехтың odvětiti «бөліну», odvětiti se čeho «бас тарту», odvětiti сврш. «жауап беру», слвц. odvětiť сврш. (кітаби) «жауап беру», көне орыстың отвѣтити, орыстың. жауап беру, укр. відвітити «жауап қату», беларус диалекті атве́ціць сврш. «жауап қату», адве́ціць сврш. «жауапкершілік арту» туындаған. *otъ-префиксті етістік славян тілдерінде сақталмаған **větiti, етістігінен шыққан, ол әдеби тілмен туыстас vaiténti «соттау, сөз қылу, даттау», көне прустық waitiāt «сөйлеу»сөзіне жақын болмақ. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Məsuliyyətlidir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жооптуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Javobgar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Sorumlu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Is responsible 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Es responsable 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ist verantwortlich 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Est responsable 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы екінші отырысында Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ұсынған жауапкешіліктен жалтару – уклонение от отвественности, страхование ответственности за неисполнение обязательств – міндеттемелердің орындалмағаны үшін жауапкершілікті сақтандыру; страхование профессиональной ответственности – кәсіптік жауапкершілікті сақтандыру; страхование ответственности – жауапкершілікті сақтандыру тіркестерінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында материально ответственное лицо – материалдық жауапты тұлға нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жауаптылық формасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жауаптылық формасында 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жауаптылық нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жауаптылық формасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жауапкершілік формасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында жауапкершілік формасында 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жауапкершілік формасында 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жауапкершілік формасында 4 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жауапкершілік формасында 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жауапты болады формасында 6 рет күрделі етістік формасында, 1 рет жауапты сын есім формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жауапты болады (1), жауапты болмайды (1) формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жауапты болу нұсқасы түрлі формада 4 рет, бір рет жауапты адам нұсқасында сын есім формасында қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жауапты лауазымды адамдар формасында 6 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Ең алдымен отвественность сөзінің баламасын анықтап алалық: ответ+ствен+ность – жауап+кер+ші+лік, яғни жауап+ты+лық та, тіптен жауап+ты да емес. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) деген Товерищество с органиченной ответственностью (ТОО) әлімсақтан келе жатқан аудармасын ғана алатын болсақ, бүйректен сирақ шығарып түрліше аударуға еш негіз жоқ. Несет+тің аудармасы болады екенін ескерсек, жауапкершілік+ті болады болмақ. Ал ұсынылған жауапкершілік+те болады аудармасы – является ответственным. | +8 |
36. | 1) Кезден бастап 2) Сәттен бастап | С момента | С момента 1) Кезден бастап 2) Сәттен бастап СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латынның momentum «қозғаушы күш, серпін», әрі қарай *movimentum, содан соң movēre «қозғау» етістігі туындаған, кейіннен праүндіеуропалық *meue- қалыптасқан. Қысқа уақыт, жедел, қас қағым сәт. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bu andan 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: учурдан тартып 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Hozirdan boshlab 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Andan itibaren 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: From the moment 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Desde el momento 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Von dem Moment an 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Du moment; Dès- сәттен бастап, сол кезден, уақыттан бастау алатын. 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында 12 рет кезден бастап формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) кезден бастап формасында 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) кезден бастап нұсқасы 9 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) кезден бастап формасында 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сәттен бастап формасында 1 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен кез бен сәт+тің арасында айырмашылық бар. Оны қазақ тілінен хабардар адамның айыратыны анық. Кез бен сәт жүктелетін мәндері бірдей емес, сондықтан сәт – момент, ал кез – время+ның аудармасы ретінде ұсынамыз. Со времени продаж – сатқан кез+ден(уақыт+тан) бастап, салыстырайық: с момента продажи – сатылған сәттен бастап. Время/кез бір күн, не апта, не ай бойында болуы ықтимал, ал сәт/момент деген кезде әрі кетсе бір күннің ішінде болған уақиға туралы сөз қозғағанда айтарымыз түсінікті. Сондықтан с момента – сәттен бастап деген нұсқасын ұсынамыз. | +11 |
37. | 1) Әдеттегі 2) Кәдімгі | Обычный | Обычный 1) Әдеттегі 2) Кәдімгі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславян тіліндегі *ob-vyčajь, одан әрі туындағаны: көне орыс, көне слав. обычаи (көне гректің ἔθος), орыстың. обычай/дәстүр, украинның обича́й, болгардың обичай, сербі, хорваттың о̏бича̑j, словеннің običȃj, чехтің оbуčеj, словак. оbуčаj, поляктің оbусzаj. *оb-vуčаjь. 1.Үнемі біреуге не бірдеңеге тиесілі; тұрақты, әдеттегі. 2. Өзгеерден еш өзгешеленбейтін; кәдімгі, қарапайым. 3. Дәстүрге сай қалыптасқан, заңмен бекітілмеген. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Adi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: демейдеги 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Oddiy 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: sıradan 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Normal; Common - жалпы, таралған, дәстүрлі, қарапайым, жеке; usual – дәстүрлі, қарапайым, күнделікті; conventional - кәдімгі, дәстүрлі, шартты, стандарттық, жалпы қалыптасқан, негізделген; normal - қалыпты, кәдімгі, стандарттық, кәдімгідей, орташа, физиологиялық; ordinary - кәдімгі, кәдімгідей, қарапайым, кежеуіл, өзгеліксіз, қалыпты; average - орташа, кәдімгі, қалыпты; regular -регулярный, очередной, кәдімгі, тұрақты, дұрыс, қалыпты; customary - үйреншікті, кәдімгі, тәжірибеге сүйенген; habitual - үйреншікті, кәдімгі, салынған (әдеттенген); accustomed - үйреншікті, үйренген, қалыпты, кәдімгі; wonted - үйреншікті, кәдімгі, жаңа шартқа үйренген; routine - қарабайыр, кәдімгі, ағымдық, қосылған, үлгілік, белгілі; everyday - күнделікті, күнбе-күнгі, тұрмыстық, күнделікті, бей-берекет, кәдімгі; general - жалпы, генералдық, жалпы, жалпы сипаттағы, жалпылық, кәдімгі; natural табиғи, табиғи, натурал, шынайы, кәдімгі, қалыпты; familiar - үйреншікті, жақын, етене таныс, құлақдар, кәдімгі, фамильярлық; frequent - жеке, жиі, жиі кездесетін, тұрақты, жиі қайталанатын, жиіленген, кәдімгі; consuetudinary – кәдімгі; rife – асып-тасыған, таралған, жеке, жиі, кәдімгі, run-of-the-mill қарабайыр, кежеуіл, кәдімгі; common-or-garden - қатардағы, үлгілік, кежеуіл, кәдімгі, әйгілі, тіс қаққан. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ordinario 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gewöhnlich; Routinemäßig- қарабайыр, күнбе-күнгі, кәдімгі; normal - қалыпты, кәдімгі;üblich - бәрін қамтыған, жалпы қалыптасқан , қалыпты, жағымды, үйреншікті, кәдімгі; herkömmlich - жалпы қалыптасқан , кәдімгі, дәстүрлі; popelig - ұсқынсыз, қайыршылық, аянышты, кәдімгідей, кәдімгі, сараң; konventionell - ортодоксалдық, шартты, жалпы қалыптасқан , формалдық, кәдімгі, дәстүрлі; gemein - төмен, арсыз, ұждансыз, қатардағы, қарапайым, кәдімгі; ordinär - өзгеліксіз, кежеуіл, кәдімгі, өрескел, сүйкімсіз, талғамсыз ; gebräuchlich - қарабайыр, жағымды, кәдімгі, қолданылмалы; gewöhnlich - арсыз, қарабайыр, қарапайым, кежеуіл, кәдімгідей, кәдімгі. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ordinaire; 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әдеттегі кәсіпкерлік формасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Әдеттегі мен кәдімгі+ні салыстырар болсақ, кәдімгі+нің бойында ауызекі сөйлеу стиліне тән белгі бар. Сондықтан әдеттегі нұсқасын ұсынамыз. Сөзіміздің қолдауы ретінде заңнамадағы Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әдеттегі кәсіпкерлік формасын да келтіре аламыз. | +5 |
38. | 1) Қамтылуға тиіс 2) Болуға тиіс | Должны содержаться | Должны содержаться 1) Қамтылуға тиіс 2) Болуға тиіс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Ұстау, етістігі шіркеу славянның съ-дрьжати, әрі қарай праславяндық *dьrźati, өзгелердің ішінде туындағаны: көне славяндық дръжѫ (көне гректің κατέχω, κρατέω), орыстың держать, украинның держати, болгардың държа́, сербі, хорваттың др̀жати, словеннің dŕžati, чехтың držet, словактың držať, поляктің dzierżyć, в.-луж. džeržeć, н.-луж. źaržaś. Әрі қарай авест. dražaitē (инф. drāǰaŋhe) сөзімен туыстас, түбірлес «ұстау, жадында, жанында болуы, жүргізу», гректің δράσσομαι, атт. δράττομαι «құшақтау, қармау». Осы формадан үндіеуропалық dh- и gh: көне үндінің dŕ̥hyati «мықты», dŕ̥hati «мықты жасау», dr̥ḍhás «берік», авест. darǝzayeiti «матайды, байлайды», dǝrǝz- ж. «байланыс, неке», латынның fortis, стар. forctis «күшті, мықты», әдеби diržtù, dir̃žti «қатаңдану, қатаюы». 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Tərkibində olmalıdır 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: керек болушу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Tarkibida bo`lishi kerak 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İçermelidir 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Must contain 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Debe contener 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Muss enthalten 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Doit contenir 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі мәжілісінде Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ұсынған жұмыспен қамтылу деңгейi – уровень занятости тіркесінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында 4 рет қамтылуға тиіс формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қамтылуға тиіс формасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қамтылуға тиіс нұсқасы 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында 21 реттің 11 болуға тиіс формасында, болуға ниет білдіретін 4 рет, болуға құқылы 2 қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) болуға тиіс формасында 15 рет, бір рет болуға құқылы формасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) болуға тиіс нұсқасы 2 рет, болуға міндетті нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) болуға тиіс формасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түсіп отырған тіркес әуеліден бұрыс нұсқада қолданылып келеді. 1) Қамтылуға тиіс; 2) Болуға тиіс. Негізінен қамтылуы тиіс; болуы тиіс болуы керек. Жалпы тіркестерді контекстіден бөліп алып аудару жалпы дұрыс емес, себебі әртүрлі жағдайға қатысты тіркес түрліше аударылады: В тексте должны содержаться библиографические данные – Мәтін библиографиялық деректі қамтуы тиіс. Книга должна содержаться в определенных условиях – Кітап белгілі жағдайда сақталуы тиіс. Көріп отырғанымыздай тек қана болуы, қамтуы ғана емес, сақтау және т.б. мағынаны береді. Сондықтан «содержать в себе» деген мағынада жұмсалатын болса міндетті түрде «қамту+ы тиіс/қамту+ға тиіс емес» нұсқасын ұсынамыз. Болуы тиіс+тің бойында быть, мочь, находиться, должен, долженствовать және т.с.с. түрлі мағына (әрине, контекстідегі бағыт-бағдарына орай) жұмсалуы тиіс. Біздің нұсқа – қамтыл+у+ы тиіс. | +9 |
39. | 1) Арасынан 2) Қатарынан 3) Ішінен | Из числа | Из числа 1) Арасынан 2) Қатарынан 3) Ішінен СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславянның *čit-slo, кейіннен одан әрі қарай: көне орыстың. число, көне славянның число (көне гректің ἀριθμός), орыстың, украинның число́, сербі мен хорваттың чи́сло —көне славянның. číslo, чехтың číslo, словактың číslo, көне поляктың сzуsłо, в.-луж. čisło, н.-луж. суsłо. Праславянның *čit-slo родств. чита́ть, честь. Сонымен қатар — көне орыстың чисмѧ, мн. чисмена, көне славянның чисмѩ (ἀριθμός). 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Dən 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: арасында 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qayerdan 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: arasında 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: From the number 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: De 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Von 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: À partir de 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы . 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен из числа сөзіне балама ретінде ұсынылған (түрліше жұмсалып жүрген) (1) арасынан; (2) қатарынан; (3) ішінен нұсқаларын талдай отырып, келесі қорытынды жасаймыз: из числа студентов; из числа претендентов; из числа конкурсантов және т.т. мысалды студент қатар+ы+нан (из ряд+ов); іш+і+нен (из студент+ов); ара+сы+нан-из чис+(е)+л+а студен+тов, ара+сы+нан мейлінше аудармаға жақын нұсқасы деп санаймыз. Қалай дегенмен қатар+дың бойында ряд мәні бар, ал іші+н+де внутри (среди) деген мағына меңзеледі, сол себепті студенттерді санамалап, саралап, аралап жүріп ара+сы+нан дегенге тоқталдық. Из числа – арасынан; | +9 |
40. | 1) Кепіл мүлік 2) Кепіл мүлкі | Залоговое имущество | Залоговое имущество 1) Кепіл мүлік 2) Кепіл мүлкі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Заложить етістігінен туындаған, из за- + -ложить, әрі қарай ол праславянның *ložiti, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: орыстың-шіркеулік славяндардың тілінен пайда болған ложити, ложѫ, укр. ложи́ти, сербі мен хорваттың поло̀жити, словеннің iz-ložíti «выгрузить», чехтың -ložiti, поляктің łożyć, в.-луж. ɫožić Имущий сын есімі мен иметь етістігінен туындаған, әрі қарай праславянның *jьmǫ: jęti, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның имѣти, имамь, орыстың иметь, украинның мати, белорустың мець, болгардың имам, чехтың jmu. Азаматтық құқықтағы кепілге қойылған мүлік - кепіл түріндегі мүліктің және азаматтық құқықтың басқа нысандары (ақшадан басқа) түріндегі міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету және несие немесе басқа азаматтық міндеттемелерді қайтаруды кепілдендіру тәсілі. Кепіл, сондай-ақ кепілдік негізгі қамтамасыз етілген міндеттемелерге қатысты қосалқы (қосымша) міндеттеме болып табылады, ол, атап айтқанда, келесі салдарға әкеп соғады: егер негізгі міндеттеме жарамсыз болса, кепіл міндеттемесі жарамсыз болады, негізгі міндеттеме бойынша құқықтар басқаға ауысады. кепілдік және т.б. Жылжымайтын мүлік кепілі ипотека деп аталады. Кепіл ұстаушының кепіл берушіден борышкердің (қарыз алушының) талаптарын қанағаттандыру мақсатында міндеттемелерді қамтамасыз ету үшін тапсырған және кепілге және / немесе басқа құнға есепке алынған міндеттемелерін қамтамасыз етуді талап ету үшін кепілзат ұстаушының басым құқығы ретінде қарастырылатын терминнің балама түсіндірмелері бар 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Girov 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: экинчи маанидеги 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Garov ta`minoti 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: yan 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Mortgaged property 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Colateral 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Sicherheiten 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Garantie 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 17-қазандағы мәжілісінде банк залогодержатель – кепіл ұстаушы банк нұсқасында, залоговый аукцион – кепілзатты аукцион нұсқасында тіркестің құрамында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 11-желтоқсандағы мәжілісінде банк залог – кепіл нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2003 жылғы 4-наурыздағы мәжілісінде товарно-залоговый кредит – тауарлы-кепілзатты кредит (банк тауарлар не тауар құжаттары кепілімен беретін несие) нұсқасында тіркестің құрамында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында кредит под залог – кепілзатпен берілетін кредит (құндылықтармен қамтамасыз етілген кредит), аукцион залоговый – кепілзатты аукцион, кепілзат бәсеке-саудасы, залоговый аукцион – кепілзатты аукцион, перезалог – қайталама кепілзат (банк аралық несие операциясы: кепілзат шартына сәйкес кепілзат салушы кепілзат берушінің алдында есеп бере отырып, кепілзатты пайдалана алады) нұсқасында тіркестің құрамында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында 37-1-бап. Банктерді біріктіру нысанында қайта ұйымдастыру кезінде кепіл затын ауыстыру тіркесі формасында қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен кепіл+дің мүл+(і)+к+і – залоговое имущество және кепіл мүлік – имущество залога деген екі түрлі аударма. Бастапқы нұсқа ретінде залого+вое имущество ұсынылғандықтан оның аудармасы ретінде біріккен сөз формасындағы кепілмүлкі+н ұсынамыз. Біріккен сөз формасындағы сөздерді термин жасаудың өнімді түрі деп ұсынуға болады. Ұсынатын нұсқа – кепілмүлкі. | -5 |
41. | 1)Борышкердiң төлемге қабiлетсiздiгi 2)Борышкердiң төлем қабiлетсiздiгi | Неплатежеспособность должника | Неплатежеспособность должника 1)Борышкердiң төлемге қабiлетсiздiгi 2)Борышкердiң төлем қабiлетсiздiгi СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Долг сөзінен туындаған, әрі қарай ол праславянның *dьlgь, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның длъгъ (гректіңχρέος, δάνειον, ὀφείλημα), орыстың долг, украинның довг, белорустың доўг, болгардың дълг(ъ́т), сербі мен хорваттың ду̑г, словеннің dȏłg, чехтың dluh, словактың dlh, поляктің dług, в.-луж. dółh, н.-луж. dług. Праславянның *dьlgь туыстас, түбірлес готск. dulgs «долг», ирл. dligim «заслуживаю, притязаю», dligid «долг». Шаруашылық жүргізуші субъектінің несие беруші алдындағы ақшалай міндеттемелерді оларды төлеу мерзімі аяқталғаннан кейін орындай алмауы. Төлем қабілетсіздік банкротты тудыруы мүмкін. «... Борышкердің ақша міндеттемелерінің немесе міндеттемелердің бір бөлігін орындауы төлем қабілетсіздігінің тоқтатылуы. Қаражаттың жеткіліксіздігінен туындаған міндетті төлемдерді төлеу. Сонымен қатар, егер басқаша дәлелденбесе, қаражаттың жеткіліксіздігі қабылданады.» 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Borclunun ödəmə qabiliyyəti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: карызкордун кудуретсиздиги 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qarzdorning to`lovga qodir emasligi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Borçlu iflas 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Debtor insolvency 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Insolvencia del deudor 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Insolvenz des Schuldners 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Insolvabilité du débiteur 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі отырыста аннулирование платежа – төлемнің күшін жою; платежное поручение – төлем тапсырмасы тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында должник – борышқор нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында претензионно-возвратный платеж – кінәраттық-қайтарма төлем, карточная платежная система – карточкалық төлем жүйесі, маркетинг банковских платежных карт – банк төлем карталарының маркетингі, рынок платежных карт – төлем карталары рыногы; эмиссия платежных карт – төлем карталарын шығару, төлем карталарының эмиссиясы; неплатежи – төлемсіздік; авансовые платежи – аванс төлемдер; банковские платежи – банк төлемдері; платежное поручение – төлем тапсырмасы; платежный баланс – төлем теңгерімі; законные платежные средства – заңды төлем қаражаты; экспертиза платежеспособности денежных знаков – ақша белгілерінің төлем төлеуге жарамдылығын сараптау; валюта платежа – төлем валютасы (тараптардың келісуімен импортшының сыртқы сауда шарты бойынша немесе қарызгердің халықаралық кредит бойынша міндеттемесі өтелуге тиіс ақша өлшемі); плановые платежи – жоспарлы төлемдер; расчетно-платежная система – есеп-төлем жүйесі; Страхование рқуыныма неплатежа – төлем төленбеу қатерін сақтандыру; Валютно-финансовые и платежные условия внешнеэкономических сделок – сыртқы экономикалық мәмілелердің валюта-қаржы және төлем шарттары; валютно-финансовые и платежные условия международного кредита – халықаралық кредиттің валюта-қаржы және төлем шарттары тіркес, түйдекті тіркестер құрамында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында коэффицент несущей способности - көтергіштік қабілет коэффициентi нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырыста работоспособность машины – мәшиненің жұмысқа жарамдылығы; роботоспособность механизма - механизмнің жұмысқа жарамдылығы тіркестерінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1995 жылғы отырыста излучательная способность – сәуле шығару қабілеті тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында покупательная способность денег – ақшаның сатып алу қабілеттілігі; кредитоспособность – кредитке қабілеттілік, кредит қабілеттілігі (қарызгердің кредит алуға, сондай-ақ борыш бойынша уақытылы және толық есептесуге қабілеттілігі); платежеспособность страны – елдің төлем қабілеттілігі; излучательная способность - сәуле шығарғыштық қабілет; Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы екінші отырысына Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ұсынып временная нетрудоспособность - уақытша еңбекке жарамсыздық; дееспособность граждан - азаматтардың әрекет ету қабілеттілігі; покупательная способность денег – ақшаның сатып алу қабілеттілігі; разрешающая способность – айыру қабілеті тіркестеріндегі нұсқада бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) борышкер нұсқасы 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында борышкер сөзі жеке тұрып 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың төлем нұсқасында түрлі формада13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) төлем формасы түрлі нұсқада 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) төлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында төлем сөзі жеке тұрып 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) төлем нұсқасы түрлі формада 237 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) төлем нұсқасы түрлі формада 9 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) төлем нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) төлем нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қабілетсіздік сөзі жеке тұрып 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қабілетсіз нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен неплатежеспособность должника (1) борышкердiң төлемге қабiлетсiздiгi; (2) борышкердiң төлем қабiлетсiздiгi талдай келе анықтағанымыз: аудармадағы сәйкессіздік – төлем+ге қабілет-сіз+дік(г)+і – не+способность, вернее дее+способность (по какой то неизвестной нам причине) должника. Қарап отырғанымыздай, неплатежеспособность туралы мүлдем сөз жоқ. Сондықтан аталмыш аударма бойына жүктелген істі еш көтере алмайды. Екінші нұсқа жақындау, алайда аздап түзетуді талап етеді. Біздің ұсынатын нұсқа: борышкер+дің төл+ем ет+у қабілет+сіз+дік+(г)+і | +7 |
42. | 1) Болуы 2) Бар болуы 3) Бар-жоғы | Наличие | Наличие 1) Болуы 2) Бар болуы 3) Бар-жоғы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславянның *naličьnъ(jь), соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның наличнъ сын есімнің «беспристрастный», ἀπροσωπόληπτος aequus, болгардың наличен «нажекеменшік», макед. наличен, -чна «жекеменшік», сербі мен хорваттың на́личан, -чна, -чно «ұқсас», словеннің nalíčen «баламалы», көне орыс тілінің нажекеменшік «қолда бары», «анық, айқын», «сұлу (адамның көркі туралы)», орыстың қолда бары «қолданыста, қолда бары; қолданыстағы ақша», диал. Қолма-қол «беттік, алдыңғы, қолданыстағыға қарама-қайшы, бетпе бер», укр. диал. қолданыстағы «сыртқы». *nа және *lice, *likъ қосылып суф. -ьn- жалғанған. Праславянның древность проблематична сөзінен туындауы мүмкін. Қатысу, болуы әрі өміршеңдігі. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: mövcudluğu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: болушу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: mavjudligi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: kullanılabilirlik 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Availability. болуы - availability; availability – қолданыста болуы, жарамдылық, пайдалы, жарамды; presence - қатысуы, болуы, келуі, сырт келбет, көршілес, қаңқа; existence – өмір сүруі, өміршеңдігі, болмыс, өмір, заттек, ғұмр. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: disponibilidad 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: disponibilité...; Der Präsenzstand – жеке құрам, қатысуышы саны, болуы; der Präsenzstärke – жеке құрам, қатысушы саны, болуы; die Anwesenheit - қатысуы, болуы, бар болуы, қатысуы; der Vorrätigkeit - болуы; das Vorkommen - шөгінді, қойнау, болмысы, болуы; der Lieferbarkeit - болуы; der Bestand - тұрақты, құрам, малбасы, жарақ, бар болуы, болмысы; das Vorhandensein –бар болуы; die Erhältlichkeit –бар болуы 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: availability -болуы, жарамдылық, пайдалылық, жарамды; presence - қатысуы, болуы, келуі, сырт келбеті, көршілес, келбет; existence - өміршең, болмысы, бар болуы, өмір, тіршілік, ғұмыр. 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы . 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен наличие сөзінің аудармасы ретінде үш нұсқа: (1) болуы; (2) бар болуы; (3) бар-жоғы ұсынылған. Бірінші болуы – бар-жоғы үшінші нұсқасы пристутствие/отсутствие дегенді білдіреді. Алғашқысы қысқа, соңғысы тарқатылған түріндегі нұсұқасы. Наличие+нің бойында пристутствие/отсутствие мағынасы бар екені түсінікті, әрине. Дегенмен наличие бола тұра, отсутствие+нің меңзелетініне қарамастан бар болуы нұсқасын ұсына аламыз. Ұсынылатын нұсқа – бар болуы. | +11 |
43. | 1) Қосу 2) Енгізу | Включить | Включить 1) Қосу 2) Енгізу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Көне орыстың включити сөзінен туындаған, праславянның *kl`učiti, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның ключити «заключить» етістік -iti, праславянның *ključь, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның ключь, орыстың ключ, болгардың ключ, украинның ключ, сербі мен хорваттың кљу̑ч (табыс септікте кљу́ча) «крюк, ключ», словеннің ključ, чехтың klič, словактың kľuč, поляктің klucz, в.-луж. kluč, н.-луж. kluc. Туыстас, түбірлес индоевроп. skl-; балт. словам, приведенным на клюка́, а также гректіңκληΐς, дор. κλᾱίς, κλάξ «ключ», κλείω «жабамын»; лат. clāvus «шеге», clāvis «кілт», claudō «жабамын», ирл. cló (мн. clói) «шеге»; көне немістің slioʒan «жабу», sluʒʒil «кілт», көне саксондық. slutil. (1) кез-келген нәрсенің бәрін енгізу, композицияға қосу. (2) іске қосу, пайдалануға беру (мысалы, қуат көзіне қосылу және т.б.). (3) .техника. қолданыстағы құрылғылар жүйесіне қосылу; 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: yandırın 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: иштетүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: yoqing 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: açmak 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: include; Include - қосу, келісу, ішінде ұстау; turn on- қосу, тәуелді болу, ашу, наша тартып улану, тербенту; switch on - қосу, абонентті қосу, тоқ қосу; comprise - ұстау, қосу, қармау, келісу, құрамына ену, шығару; involve - қосу, тарту, өзіне қосу, болжау, пайымдау, мәселені қозғау; activate - белсенді ету, белсендірету, қосу, өлікке қосу, қалыптастыру әрі толықтыру; insert- енгізу, қосу, кіргізу, үлес қосу, қосып жазу, өзгерту енгізу; introduce - енгізу, кіргізу, ұсыну, таныстыру, қолдану, қосу; embrace - құшақтау, қармау, қабылдау, қосу, пайдалану, құшақтасу; engage - айналысу, қатыстыру, ену, тарту, қосу, жалдау; embody – іске асыру, қосу, бейнелеу, жүзеге асыру, ұстау, жүктеу; plug in – тоққа қосу, қосу, штепсель қосу. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: encender 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: einschließen. Nkorporieren – мүшелікке келу, қосу, қосып алу, аннексирлеу; einfügen - кіріктіру, кермектеу, қосу; beischließen - кіріктіру, қосу, үлес қосу, бас қосу; mitzählen - санамалау, қосу; anstellen – жұмысқа қабылдау, қосу, тайраңдау, жалдау, жанына жан қосу, қосу; anschalten - қосу; aufnehmen - қабылдау, шешу, жұту, фотоға түсіру, жазып алу, қосу; einschließen – жауып тастау, келісу, қоршау, өзіне қосу, жабу, құлыптау, қосу; betätigen - басқару, әрекет ету, қосу; schalten – алмасу, ауысу, ауыстыру, қосылатын, қосу; einreihen – қатарға қою, алу, қатарына алу, қосу; einschalten - салу, қосу. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: inclure; Allumer - қосу, күйдіру, іске қосу, жарықтандыру, жағу, тұтату; brancher- желіге қосу, қосу; amorcer- қоздыру, жіберу, өміршең ету, әрекетке әкелу, тарту, қосу; déclencher - түйіршіктеу, сөндіру, айыру, қосу, іске қосу, қосу; inscrire - қосу, қосып жазу, енгізу, жазып алу, қатарына қосып алу, жазу; insérer - қосу, тізімге енгізу, жазып алу, толықтыру, қосу; constituer - қосу, құрылтайшылау, біріктіру, қалыптастыру, құрастыру. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырыста включение ошибочное –жаңсақ қосу нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында включить двигатель, включить ракету – қозғалтқыны іске қосу, зымыранды іске қосу тіркесінде бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы бірінші отырысында ақпараттық технологиялар саласының терминдері шеңберінде добавить – қосу , несанкционированное подключение - жүйеге рұқсатсыз қосу ретінде бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31 наурыздағы мәжілісінде перезапуск – қайта іске қосу нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қосу-включить нұсқасында 3 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қосу-включить нұсқасында 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың енгізу-включить нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) енгізу-включить нұсқасында 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) енгізу-включить нұсқасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында енгізу-включить сөзі жеке тұрып 38 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) енгізу-включить түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) енгізу-включить нұсқасы түрлі формада 294 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) енгізу-включить нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) енгізу-включить нұсқасы түрлі формада 16 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) енгізу-включить нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) енгізу-включить нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Включить сөзінің жұмсалу мақсатына орай, талдауға түскен тілдердегі орасан зор нұсқаның бары ескеріп (1) қосу (2) енгізу сөздерін талдай келе, қимыл әрекетке (қозғалысқа) қатысты мысалды қосу - включить свет, включить радио, включить музыку – включить что? тіркесінде қолданып, включить куда, во что? в спискок, в ряды, в коллектив секілді мысалда енгізу баламасын пайдалануды ұсынамыз. | +10 |
44. | 1) Банкроттық 2) Банкротқа ұшырау 3) Банкрот болу | Банкротство | Банкротство 1) Банкроттық 2) Банкротқа ұшырау 3) Банкрот болу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Банкрот зат есімінен жасалған, әрі қарай ол итал. banca rotta (bancarotta) «банкроттық» (нақты мағынасында «бұзылған орындық»). Орыстың банкрот алынған. немістің Bankrott сөзінен шыққан. (1) юр., Экон. жеке немесе заңды тұлғаның төлем қабілетсіздігі. (2) осы қалыпта, шартта болу. (3) ауыспалы мағына, бір нәрсені жүзеге асыруда толық сәтсіздік, күйреу. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İflas 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: банкроттук 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Bankrotlik 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: iflas 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: bankruptcy; Bankruptcy - банкроттық, лажсыздық; failure - жеткіліксіздік, бас тарту, бұзылу, келеңсіздік, бұзылу, банкроттық; insolvency - лажсыздық, банкроттық; smash- банкроттық, смэш, катастрофа, құрту, үлкен табыс, бұзылу; crash - құлдырау, құлау, апат, тарсыл, сартыл, банкроттық; bust- бюст, банкроттық, кеуде, халтура, қыдыру, полицияның ұстау әрекеті; suspension - алқа, суспензия, аялдау , өлшеу, аяқтау, банкроттық; smash-up - банкроттық, катастрофа, толық құрту, апат 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Quiebra 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Konkurs; Der Insolvenz - лажсыздық, банкроттық, төлемсіздік; Der Bankrott - лажсыздық, банкроттық, құлдырау; der Zusammenbruch - бас тарту, банкроттық, бұзылу, катастрофа, қирау, құлдыру; der Konkurs - лажсыздық, банкроттық, конкурс; der Pleite - банкроттық, бұзылу, келеңсіздік, құлдырау; der Krach - сартыл, банкроттық, шу, құлдырау, ұрысу, дау; der Ruin - банкроттық, бұзылу, құлдыру, қирау, өлу, кедейлену 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: faillite; Lacollision - банкроттық, коллизия, соқтығысу; labanqueroute - банкроттық; lafaillite -банкроттық, құлдырау; ladéfaillance - лажсыздық, бұзу, банкроттық, есінен тану, кемшілік, міндетін орындамау. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2002 жылғы 17 қазандағы мәжілісінде банкроттық – банкроттық нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) банкроттық нұсқасында 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында енгізу-банкрот деп тану сөзі жеке тұрып 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) банкрот нұсқасы түрлі формада 3 рет, банкроттық нұсқасы түрлі формада 3 рет,қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) банкроттық нұсқасы түрлі формада 1 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен сөздің банкротство баламсы ретінде ұсынылған (1) банкроттық; (2) банкротқа ұшырау; (3) банкрот болу нұсқаларды аударудағы дәлсіздік кедергі болмақ. Банкрот+тық+қа ұшы+ра+у – о+банкрот+ить+ся, оның банкрот+ство+дан мән-мағынасы өзгеше. Банкроттық деген зат есім тұлғасында болса да, жеке тұрған нұсқасы сын есімдік формада (мәселен банкрот+тық процесс) қабылданады. Контекст барысында түсінбеушілік қалыптаспауы үшін банкрот болу нұсқасы тиімді деп санаймыз. Ұсынылатын нұсқа: банкротство – банкрот болу. | +5 |
45. | 1) Мүліктік масса 2) Мүлік массасы | Имушественная масса | Имушественная масса 1) Мүліктік масса 2) Мүлік массасы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. сын есімнің имущий және етістіктің иметь, әрі қарай праславянның *jьmǫ: jęti, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыстың, көне славянның имѣти, имамь, орыстың иметь, украинның мати, белорустың мець, болгардың имам, чехтың jmu сөздерінен туындаған. Латынның māssa «құйма; кесек» сөзінен әрі қарай көне гректің μᾶζα «тесто/қамыр», сөзінен барып праиндоевр. *mag- . Орыстың масса, немістің Маssе (1571 жылдан бастап) немесе франц. masse. сөзінен туындауы мүмкін. Осы мүлікке қатысу құқығы бар адамдар арасында тең бөлу мақсатында біріктірілген мүлік массасы. Әдетте, бұл термин оны ажырасу немесе мұрагерлікке бөлу үшін мүлік қалыптастыру кезінде қолданылады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Mülkiyyət kütləsi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: кыймылсыз мүлк 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Mulk massasi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Mülkiyet kütlesi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Property mass 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Propiedad masa 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Immobilienmasse 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Masse de la propriété 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1998 жылғы мәжілісінде Вещевая служба Главного управления тыла Министерства обороны Республики Казахстан - Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Тыл бас басқармасының мүлік қызметі сөйлемі құрамында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың мүліктік нұсқасында 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мүліктік нұсқасында 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мүлік, мүлік+тік нұсқасында 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мүлік, мүлік+ті, мүлік+тік сөзі жеке тұрып 46 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мүліктік нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) мүлік+ті нұсқасы түрлі формада 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) мүлік, мүлік+ті, мүлік+тік нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) мүлік нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мүліктік нұсқасы түрлі формада 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мүліктік масса тіркесі 1 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: (1) Мүліктік масса; (2) мүлік массасы деп имущественная масса+ның аудармасы ретінде ұсынылған екі аударманың бірінші нұсқасы тиімді деп санаймыз. Себебі аударма тура, адекваттық (1) Мүлік+тік масса – имущест+вен+ная масса; ал екінші ұсынылған аударма масса имущества болмақ, яғни (2) Мүлік масса+сы. Ұсынылатын нұқа: имущественная масса – мүліктік масса. | +7 |
46. | 1) Қайта бастау 2) Қайта жалғастыру | Возобновление | Возобновление 1) Қайта бастау 2) Қайта жалғастыру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Возобновлять, возобновить етістіктерінен туындаған. Восстановить, вос- + стан, әрі қарай ол праславянның *stanъ, соның ішінде одан әрі қарай туындаған: орыстың-шіркеу славяндық станъ (көне гректің παρεμβολή), орыстың стан, украинның стан (табыс септікте -у) «қалып, стан», болгардың стан (ъ́т) «стан (лагерь); стан (қыздың тұрқы); «білдек», сербі мен хорваттың ста̑н (табыс септікте ста̑н, жергілікті ста́ну) «жилье/жай; ткацкий станок/ұста білдегі; (әскери) ставка», словеннің stȃn (табыс септікте stȃna, stanȗ) «строение, жилище, загон; туловище; состояние», чехтың, словактың stan «шатер, палатка», поляктің stan «состояние, положение; чин; штат, состав; талия», в.-луж., н.-луж. stan «палатка»; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *stā- «стоять». Көне славяндардың негізі, түбірі -u, туыстас, әдеби stónas «состояние/қалып» (шет тілден енген сөздер?), көне үнді тілінен енген sthā́nam ср. р. «место/орын, место пребывания/тұрақ орны», авест., көне парсы тілінен енгенstāna- «стойка, место, стойло», парсы қазіргі тілінен енген sitān (одан түріктің Türkistan, Türkmenistan), гректің δύστηνος, δύστᾱνος (*δύσστᾱνος «нашар жағдайдағы»), гректің ἄστηνος «бақытсыз», осыдан бары стать, көне немістің stân, stên «стоять/тұру». Ауыл шаруашылығында шөпті қалпына келтіру немесе шалғындарда және орманда жаңа жер қалыптастыру ретінде пайдаланылатын техникалық термин - бұтақтардың орнына жаңа орман өсіру. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Yeniləmə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: кайта баштоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Yangilanish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: yenilenme 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: renewal; Resumption - қалпына келтіру, жалғастыру, қайтару, керу қайтарып алу; recommencement - қалпына келтіру; renewal- жаңарту, қалпына келтіру, ұзарту, қалыпқа келтіру, туындау, қайта қалыптасу, пролонгация; revival - туындау, қайта қалыптасу, тірілту, өміршең ету, жан бітіру, қалыпқа келтіру, қалпына келтіру, туындау, қайта қалыптасу; continuation - жалғастыру, қалпына келтіру; reproduction - туындату, қосу, іске қосу, туу, өмірге әкелу, төлдету , көбею, өсіру, өмірге әкелу, туындату, тудыру, қалыптастыру, репродукция, көшірме, қалпына келтіру; renascence - туындау, қайта қалыптасу, тірілту, өміршең ету, жан бітіру, қалпына келтіру, қалыпқа келтіру 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Renovación 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Erneuerung; Die Auffrischung - қалпына келтіру, освежение, жаңарту; die Wiederaufnahme - қалпына келтіру, қалыпқа келтіру членства; die Wiederbeginn - қалпына келтіру, новое начало; dieErneuerung - қалпына келтіру, реставрация, жаңарту; die Wiederholung - қалпына келтіру, дубль, повторение, туындату, қосу, іске қосу, туу, өмірге әкелу, төлдету , итерация; die Herstellung - қалпына келтіру, получение, қалыпқа келтіру, установление, организация, выработка. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: renouvellement; Lareprise - қалпына келтіру, взятие обратно, раунд, реприза; lerenouvellement - қалпына келтіру, жаңарту, преобразование; lerecommencement - қалпына келтіру 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы бірінші отырысында қалпына келтіру леса – орманды жаңғырту деген нұсқада бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қор биржасындағы сауда-саттықты тоқтата тұрудың және қайта бастау+дың-возобновления шарттары мен тәртiбiн айқындау сөйлемінде тіркес 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен возобноление сөзінің аудармасы ретінде ұсынылған (1) қайта бастау; (2) қайта жалғастыру аудармаларының біріншісі – начать заново+ның баламасы; ол возобновить етістігімен үйлеспейді. Екінші нұсқаны қайта сөзінсіз жалғастыру деп алсақ, продолжение болып кетеді, сондықтан «амалсыз» қайта жалғастыру деп қолдануға тура келеді. Бір қарағанда «жаңғырту» сөзін де ұсынуға болар ма еді деген ой туындайды. Алайда оның қазіргі тіл білімінде өзге де аудармалары бар. Ұсынылатын нұсқа возобноление - қайта жалғастыру. | +1 |
47. | 1) Жеке 2) Жекеше | Частный (-ое) | Частный (-ое) 1) Жеке 2) Жекеше СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің туындауына негіз болған зате есім - түбір - часть, әрі қарай ол праславянның *čęstь, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің часть «доля, земельный участок, наследство», көне славянның чѩсть (көне гректің μέρος), орыстың, украинның часть, белорустың часць, болгардың чест ж. «часть, доля, счастье», сербі мен хорваттың че̑ст ж., чехтың část, стар. čiest ж. «часть», словактың čаsť, поляктің część, в.-луж. časć. Праславянның *čęstь дауысты дыбыстардың алмасуымен байланысты туындаған болуы ықтимал: kǫsъ (ср. кусо́к), поляктің kądek «кусок» (из *kǫdъkъ), лит. kándu, ką́sti «кусать», kañdis «укус», латышск. kuôst, kuožu «кусать». (1) кез-келген жеке бөлікті, тұтас бір нәрсенің детализациясы; ішінара; (2) жеке, кездейсоқ, сипаттамасыз; (3) жеке тұлғаға (адамдарға) қатысты; жеке (4) жеке тұлға үшін немесе мемлекеттік қызметтен тыс жерде орындалады. (5) жеке тұлға, компания емес, мемлекет емес. (6) жеке меншікке, жеке басқаруға және нәтижесінде туындаған әлеуметтік-экономикалық қатынастарға байланысты. (7) бөлімше қызметіне (қызмет, қала) қатысты. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: özəl 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жеке 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: xususiy 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: özel 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: private; Rivate - жеке, жекеменшік, құпия, қатардағы, бөлектенген, жасырын; individual -жеке, дара, жекеменшік, жеке, жалғыз, жекеменшік, partial - бөлшектеу, толық емес, жеке, парциалдық, неравнодушный, пристрастный; particular - особый, жеке, специфический, дара, айрықша, жеке; peculiar - своеобразный, специфический, айрықша, жекедара, тән, жеке; proprietary - патенттелген, жекешеленген, жеке, біреудің жеке меншігін құраушы; local - жергілікті, локалдық, жеке, төменгі, бөлшектеу, жағалаудағы; peripheral - перифериялық, айнала, қосалқы, жеке, көмекші; particularistic - тар, жеке; privy - құпия, арналған, құпия, жеке, жасырын, жүрекке жақын; very local - жеке, бөлшектеу; quite local - жеке, бөлшектеу; partitive - бөлшектеуші, партитивтік, бөлшек, жеке; tete-a-tete - құпия, жеке. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: privado 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: privat; Speziell - айрықша, арнайы, жеке; privat- жеке, жекеменшік; einzeln - біреу, жалғыз, жеке, дара; besondere -ерекше, айрықша, жеке, дара. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: privé; Confidentiel - құпия, сенімділік, жеке, жасырын, сенімнен шыққан; particulier- сәйкес, тән, ерекше, жекедара, кәдімгідей, айрықша, жеке; privé – жұрдай, жасырын, құпия, жекеменшік, жеке; 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 20-мамырдағы отырысында жеке – жекеше нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында коэффициент аварийности жеке - жеке апатлылық коэффициенті тіркесінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жеке тұлға-частное лицо нұсқасында 1 рет, (жеке басын куәландыратын) 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеке тұлға-частное лицо, 2 рет, жеке басын куәландыратын нұсқасында 5 рет, қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) Жеке шот-личный счет - 3; жеке тұлға-частное лицо - 10; жеке басты куәландыратын-удостоверяющий личность - 10; жеке-дара-единолично - 3; жеке адам-частный человек - 5; жеке басы-индивидуальность -5; барлығы 36 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында Жеке шот-личный счет - 3; жеке тұлға-частное лицо - 10; жеке басты куәландыратын-удостоверяющий личность - 10; жеке-дара-единолично - 3; жеке адам-частный человек - 5; жеке басы-индивидуальность -5; барлығы 86 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеке тұлға-частное лицо - 5; жеке бас-личность - 5; жеке адам-частный человек - 3; барлығы 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) Жеке шот-личный счет - 10; жеке тұлға-частное лицо - 50; жеке басты куәландыратын-удостоверяющий личность - 20; жеке-дара-единолично - 5; жеке адам-частный человек - 5; жеке басы-индивидуальность -10; барлығы 100 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) жеке тұлға нұсқасында 24 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жеке тұлға-частное лицо - 10; жеке басты куәландыратын-удостоверяющий личность - 5; жеке-дара-единолично - 3; жеке адам-частный человек - 3; жеке басы-индивидуальность -4; барлығы 20 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жеке тұлға-частное лицо - 10; жеке-дара-единолично - 5; жеке адам-частный человек - 5; жеке сарапшы-частный эксперт -14; барлығы 34 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеке тұлға-частное лицо - 35; жеке басты куәландыратын-удостоверяющий личность - 10; жеке адам-частный человек - 15; жеке басы-индивидуальность -14; барлығы 64 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Жеке/жекеше формаларының частный сөзінің баламасы ретінде ұсынылуына талдау жасай отырып, жеке меншік – частная собственность, жеке куәлік – удостоверение личности; жеке тұлға – частное лицо деген секілді бекітілген, ҚР Заңнамасындағы түрлі нұсқасын басшылыққа алып бірауыздан частный – жеке формасын қолдаймыз. Ұсынылатын форма: частный – жеке. | +8 |
48. | 1) Дара 2) Жеке-дара | Индивидуальный (-ое) | Индивидуальный (-ое) 1) Дара 2) Жеке-дара СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің бастапқы мағынасы сын есім тұлғасынан туындауы ықтимал: жеке, әрі қарай лат. individualis «атомарный, жеке», әрі қарай individuum «атом», от individuus «бөлінбеген, бөлінбейтін», әрі қарай in- «не-, без-» + dividuus «делимый», из лат. dīvidere «разделять, делить», әрі қарай dis- (бөліну, бөлшектеуді білдіретін приставка) + viduare «лишать». өзгелерден түрлік, сыпаттық жағынан айрықша болатын жекедара тұлғаға ғана тән, соған ғана тиесілі дегенді білдіретін сөзден шыққан болуы мүмкін. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Fərdi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жекече 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Shaxsiy 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: bireysel 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: individual; Individual - жеке, дара, жекеменшік, жеке, жалғыз, жекеменшік; separate - дара, өзіне сенімді, айрықша, жеке, сепараттық, оқшауланған; particular - ерекше, жеке, өзіне ғана тән, дара, айрықша, жеке; special- арнайы, особый, айрықша, шұғыл, жеке, белгілі; peculiar- өзіне ғана тән, ерекше, айрықша, жекедара, тән, жеке; distinct- айрықша, дара, айқын, белгілі, түсінікті, жеке. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Individual 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: individuell; Individuell - жеке, жекеменшік; eigen - тән, тиесілі, жеке, айрықша, ерекше, дәріпті; persönlich - жеке, өзіне ғана тән, жекеменшік. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: individuel; Spécial - айрықша, арнайы, жеке, экстраөзгеліксіз; personnel- жеке, жекеменшіктілік, эгоист, жекеменшік; individuel - жеке, жекеменшіктілік, жалғызбасты, жекеменшік; unitaire- жеке, салыстырмалы, унитарлық, біркомпоненттік, ортақ, үлестік. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында индивидуальный предприниматель – жеке кәсіпкер нұсқасында бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы млекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы үшінші отырысында медицина саласының терминдері ретінде индивидуальный – дара ретінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеке-дара-единолично - 10; жеке басы-индивидуальность -10; барлығы 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жеке-дара-единолично - 10; жеке басы-индивидуальность -5; барлығы 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеке-дара-единолично - 15; жеке басы-индивидуально -30; барлығы 45 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жеке-дара-единолично - 15; жеке басы-индивидуально - 14; барлығы 29 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жеке-дара-единолично – 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеке басы-индивидуально -34 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Неге екені белгісіз индивидуальный сөзінің аудармасы ретінде ҚР Заңнамасы мен Бекітілген терминдер арасында жеке-дара нұсқасы да кездеседі. Жоғарыда аталған талдауда частный –жеке деп ұсынғандықтан, индивидуальный+ды – дара деп ұсынған қисынды болмақ. Ұсынылған нұсқа – индивидуальный – дара. | +8 |
49. | 1)Магистралдық құбыр 2)Магистралдық құбыржол | Магистральный трубопровод | Магистральный трубопровод 1)Магистралдық құбыр 2)Магистралдық құбыржол СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латын тілінен шыққан сөзбен төркіндес болуы мүмкін: magistralis «мастерский, учительский», әрі қарай magister «мастер, хозяин», әрі қарай ол magis «больше» из magnus «большой, крупный», праүндіеуропалық тілден шыққан сөзбен төркіндес: *meg- «большой, великий». Орыстың магистраль — с XIX века, шет тілден енген сөздер , нақтырақ айтар болсақ неміс тіліндегі сөзден шыққан болуы мүмкін. Magistrale. Жалпы славян тіліндегі орма/қалыптан туындаған trǫba, ср: көне орыс тілінің труба, көне славянның трѫба (гректіңσάλπιγξ), орыстың, укр. труба́, болгардың тръба́, сербі мен хорваттың тру́ба, словеннің trȯ́ba, чехтың trouba (с ХIV в.), словактың trúba, поляктің trąba, в.-луж. truba, н.-луж. tšuba. Шет тілден енген сөздер из көне немістің trumbа «духовая труба» немесе латынның trumbа — ұқсас, ср.: ит. tromba — ұқсас. Бұл мұнай, мұнай өнімдері, су, газдар және басқа заттарды өндірістен немесе өндіріс орнынан соңғы пайдалануға дейін тасымалдайтын қондырғылар. Магистральдық құбырларға магистральдық құбырлар және олардың тармақтары жатады. Мұндай құрылымдар классификацияға ие және соған сәйкес көптеген түрлерге бөлінеді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Magistral boru kəməri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: негизги түтүк 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Magistral quvur liniyasi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ana boru hattı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Trunk pipeline 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Tubería troncal 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Trunk-Pipeline 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Canalisation du tronc 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырыста автомагистраль – автомагистраль нұсқасында бекіген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында канал магистральный – магистраль арна деген нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы отырысында кабельная магистраль – кәбілдік магистраль; магистральная линия связи - магистральдық байланыс жолы; магистральная связь – магистарльды байланыс; магистральная сеть – магистральды желі, магистральный кабель – магистарльды кәбіл деген тіркестерде бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында свернутая магистраль – жинақы магистраль тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы мәжілісінде магистральный кабель – магистральдік кәбіл нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырыста газопровод – газқұбыр, битумопровод – битумқұбыр, воздухопровод – ауақұбыр нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында крестовина воздушного провода - аспалы сым айқастырма нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында магнитопровод - магнитөткізгіштік нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында производственный суқұбыр – өндірістік су құбыры деген нұсқада бекітілген 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) «Сарыарқа» магистральдық газ құбыры» жобасын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ-ны кейіннен кредиттеумен «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі» АҚ-ны кредиттеу сөйлемінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) (барлық қуаттардағы қазандықтардың жылу-механикалық жабдығын және жылу желілерін (магистральдық, орамішілік) пайдалану бөлігінде), 204, 301 (барлық қуаттардағы қазандықтар және жылу желілері (магистральдық, орамішілік) бөлігінде), 303 (барлық қуаттардағы қазандықтар бөлігінде), 304, 305 (жылу желілерінің (магистральдық, орамішілік) күзет аймақтары бөлігінде) сөйлемінде 3 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Көріп отырғанымыздай, талдауға түскен магистральный-магистралдық сөзі Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы отырысында кабельная магистраль – кәбілдік магистраль; магистральная линия связи - магистральдық байланыс жолы; магистральная связь – магистарльды байланыс; магистральная сеть – магистральды желі, магистральный кабель – магистарльды кәбіл деген тіркестерде түрліше (бір жыл, бір отырыстың ішінде) бекітілген. Ал талдауға түскен терминннің баламасы ретінде ұсынылған (1) магистралдық құбыр және (2) магистралдық құбыржол дұрыс жазылған. Алайда бір нұсқасы аударманы толықтай аша алмайды. Бірінші нұсқа магистральная труба+ның баламасы, ал магистралдық құбыржол –магистральный трубопровод+тың баламасы. Ұсынатын нұсқа: магистралдық құбыржол –магистральный трубопровод. | +9 |
50. | Су құбыры | Водопровод | Водопровод Су құбыры СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Вода + қалыптасуына негізболған: про- и водить, праславянның *voditi, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның водити (көне гректің ἄγειν), орыстың водить, укр. води́ти, болгардың во́дя «вожу», сербі мен хорваттың во̀дити, словеннің vóditi, чехтың vodit, словактың vodiť, поляктің wodzić. Сөздердің алма кезек келуі, алмасуы нәтижесінде пайда болуымен байланысты веду́, вести́. Туыстас, түбірлес лит. vadýti, yadaũ, латышск. vadît, vadu, авест. vāđayeiti «ведёт», vađrya- «на выданье (о девушках)», ирл. fedim «веду, несу», кимр. dyweddïo «женюсь»; түпкілікті, бастапқы, негізгі түбір мағынасы уво́д «тайное венчание у староверов» (Мельников), көне орыс тілінің водити жену «үйлену/жениться». Суды бір жерден (әдетте су қабылдайтын құрылыстар) басқа жерге ауыстыруға арналған тұтынушыларды үздіксіз сумен жабдықтау жүйесі - су пайдаланушыларға (қалалық және зауыттық үй-жайлар) негізінен жерасты құбырлары немесе каналдар арқылы; Сүзгі жүйесіндегі механикалық қоспалардан тазартылған судың соңғы нүктесінде су көтергіш мұнараларда белгілі бір биіктікте жиналады, ол жерден ол қалалық су құбырлары арқылы таратылады. Су алу көлемі суды өлшейтін құрылғылармен анықталады (су есептегіштер, су өлшегіштер). Сумен жабдықтаудың қысымы гидравликалық мақсатта да қолданылады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: santexnika 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: сантехника 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: sanitariya-tesisat 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: su tesisatı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: water pipes; Plumbing -суқұбыр, суқұбыр жүйесі, құбыр төсеу, суқұбыр ісі, тереңдікті өлшеу, әжетхана; aqueduct - акведук, суқұбыр, канал/арна, құбыр, өткел, өтетін жол; 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: fontaneria 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Sanitär; Die Wasserversorgung- суқұбыр, суменқамту; der Wasserversorgungsanlage - суқұбыр; der Wellenleitung - суқұбыр; die Wasserleitung - суқұбыр 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: plomberie; l`aqueduc - акведук, суқұбыр; l`adduction - жеткізу, тамырды іске қосу, тасымалдау, суқұбыр, енгізу, іске қосу; lacanalisation – қосылған құбыржол, құбыржолды салу, төсеу, жалғау; құбыржол жүйесі, суқұбыр, құбыржол; 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 31-наурыздағы отырысында прямые провода – түзу сым нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында производственный суқұбыр – өндірістік су құбыры деген нұсқада бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырыста газопровод – газқұбыр, битумопровод – битумқұбыр, воздухопровод – ауақұбыр нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында крестовина воздушного провода - аспалы сым айқастырма нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында магнитопровод - магнитөткізгіштік нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) «Сарыарқа» магистральдық газ құбыры» жобасын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ-ны кейіннен кредиттеумен «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі» АҚ-ны кредиттеу сөйлемінде қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен су құбыры – водопровод нұсқасы дұрыс аударылған, алайда сөз түзуінде кемшілік бар, орыс (жалпы көптеген тіл: неміс, француз, ағылшын) тілдеріндегі нұсқаға сай суқұбыржол деген нұқсаны қабылдау керек деп санаймыз. Су құбыры деген нұсқаның – водная труба деген мағынаны беретіні түсінікті, сондықтан ол нұсқаны қабылдау мүмкін болмас. Ұсынатын нүұса: водопровод –суқұбыржол. | +6 |
51. | Газ құбыры | Газопровод, | Газопровод, Газ құбыры СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Нидерланды тілінен шыққан сөзбен төркіндес: gas, әрі қарай көне гректің χάος «расселина; мрачная бездна; хаос; шексіз кеңістік», әрі қарай праүндіеуропалық тілдегі сөзден бастау алған *gheu- «зиять».газ + про- және водить, сөздерінің бірігуінен жасалған, праславянның *voditi, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның водити (көне гректің ἄγειν), орыстың водить, укр. води́ти, болгардың во́дя «вожу», сербі мен хорваттың во̀дити, словеннің vóditi, чехтың vodit, словактың vodiť, поляктің wodzić. Сөздердің алма кезек келуі, алмасуы нәтижесінде пайда болуымен байланысты веду́, вести́. Туыстас, түбірлес лит. vadýti, yadaũ, латышск. vadît, vadu, авест. vāđayeiti «ведёт», vađrya- «на выданье (о девушках)», ирл. fedim «веду, несу», кимр. dyweddïo «женюсь»; түпкілікті, бастапқы, негізгі түбір мағынасы уво́д, көне орыстың водити жену «үйлену» сөзінен туындаған. Ауыз суды және техникалық мақсаттағы суды бір жерден (әдетте су қабылдайтын құрылыстар) басқа жерге тасымалдауға арналған тұтынушыларды үздіксіз сумен жабдықтау жүйесі. Газды және оның өнімдерін (негізінен табиғи газ) құбыр желісі арқылы тасымалдауға арналған инженерлік құрылым. Газ белгілі бір қысым кезінде газ құбырлары мен газ желілері арқылы жеткізіледі. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: qaz kəməri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жаратылыш газ түтүк жолу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: gaz quvuri 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: gaz boru hattı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: gas pipeline; gas main газқұбыр, газ магистралі 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: gasoducto 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gasleitung; 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: gazoduc; conduite de gaz - газқұбыр; conduite à gaz - газқұбыр. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 31-наурыздағы отырысында прямые провода – түзу сым нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 31-наурыздағы отырысында многожильный провод – көпталшықты кәбіл деген нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы отырысында транспозиция проводов – сымдар транспозициясы; жила провода – сым талшығы деп бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында производственный суқұбыр – өндірістік су құбыры деген нұсқада бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында голый провод – жалаңаш сым нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырыста газопровод – газқұбыр, битумопровод – битумқұбыр, воздухопровод – ауақұбыр нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында крестовина воздушного провода - аспалы сым айқастырма нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында магнитопровод - магнитөткізгіштік нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) «Сарыарқа» магистральдық газ құбыры» жобасын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ-ны кейіннен кредиттеумен «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі» АҚ-ны кредиттеу сөйлемінде қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен газ құбыры – газопровод нұсқасы дұрыс аударылған, алайда сөз түзуінде кемшілік бар, орыс (жалпы көптеген тіл: неміс, француз, ағылшын) тілдеріндегі нұсқаға сай газ+құбыр+жол деген нұқсаны қабылдау керек деп санаймыз. Газ құбыры деген нұсқаның – газовая труба деген мағынаны беретіні түсінікті, сондықтан ол нұсқаны қабылдау мүмкін болмас. Ұсынатын нүұса: газопровод –газқұбыржол. | +6 |
52. | Электр сымы | Электропровод | Электропровод Электр сымы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Нақтырақ айтар болсақ неміс тіліндегі сөзден шыққан болуы мүмкін. elektrisch или франц. électrique, нов.-лат. ēlectricus от гректіңἤλεκτρον «смесь золота и серебра», «янтарь». Ғылыми латынтілінен бастау алуы ықтимал, бұл жерде electricus — суф. 1600 жылдары дәрігер әрі физик В. Джильберттің electrum «янтарь» < гректің ēlektron — туындаған. Про- және водить, праславянның *voditi, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның водити (көне гректің ἄγειν), орыстың водить, укр. води́ти, болгардың во́дя «вожу», сербі мен хорваттың во̀дити, словеннің vóditi, чехтың vodit, словактың vodiť, поляктің wodzić. Сөздердің алма кезек келуі, алмасуы нәтижесінде пайда болуымен байланысты веду́, вести́. Туыстас, түбірлес лит. vadýti, yadaũ, латышск. vadît, vadu, авест. vāđayeiti «ведёт», vađrya- «на выданье (о девушках)», ирл. fedim «веду, несу», кимр. dyweddïo «женюсь»; түпкілікті, бастапқы, негізгі түбір мағынасы уво́д, көне орыстың водити жену «үйлену» сөзінен туындаған. .Электр тоғын беруге арналған сымжол. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: elektrik naqili 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: электр кабелдик 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: elektr simlari 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: elektrik teli 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: electrical wire; electricity cable – электр сымы. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: cable electrico 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: elektrischer Draht 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: fil électrique 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 31-наурыздағы отырысында прямые провода – түзу сым нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 31-наурыздағы отырысында многожильный провод – көпталшықты кәбіл деген нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы отырысында транспозиция проводов – сымдар транспозициясы; жила провода – сым талшығы деп бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында производственный суқұбыр – өндірістік су құбыры деген нұсқада бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында голый провод – жалаңаш сым нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырыста газопровод – газқұбыр, битумопровод – битумқұбыр, воздухопровод – ауақұбыр нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында крестовина воздушного провода - аспалы сым айқастырма нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында магнитопровод - магнитөткізгіштік нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен электропровод-электр сымы нұсқа туралы айтар болсақ, көптеген тілдегі құрылымдың ерекшелік, тиімді әрі өнімді тәсіл біріккен сөз ретінде термин түзуді басшылыққа ала отырып электропровод – электрсымжол деген нұсқаны ұсынамыз. Бұл жерде тек электр өтетін сым туралы сөз қозғалмағаны, тоқ өтетін сымжол туралы екені түсінікті. Осы орайда электрсымжол нұсқасын суқұбыржол, газқұбыр жол секілді формада қабылдау қажет деп санаймыз. Ұсынатын нұсқа: электрсымжол – электропровод. | +6 |
53. | Қазақстандық қамту Жергілікті қамту | Казахстанское содержание Местное содержание | Казахстанское содержание Местное содержание Қазақстандық қамту Жергілікті қамту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің туындауына негіз болған зат есім - түбір - место, әрі қарай ол праславянның *město, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің мѣсто «место; поле; площадь; селение», көне славянның мѣсто (көне гректің τόπος, χωρίον), орыстың место, укр. місто «город» (поляктің сөзінен туындаған), болгардың място, сербі мен хорваттың мjе̏сто, словеннің mẹ́sto, чехтың místo «место», чехтың město «город», словактың mesto, поляктің miasto, в.-луж., н.-луж. městо «город». Әдеби сөздермен түбірлес деген пікір де жоқ емес: mintù, mitaũ, mìsti «питаться», латышск. mìtu, mist «проживать, находиться, кормиться», лит. maĩstas «питание», maitinù, maitìnti «кормить», авест. mаēʮаnа- ср. р. «местопребывание, жилище, дом», mitayaiti, miʮnaiti «живёт, пребывает». Ұстау сөзі бастапқы мағынаға тірке болған, әрі қарай ол шіркеулік славяндардың тілінен пайда болған съ-дрьжати, әрі қарай праславянның *dьrźati, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның дръжѫ (көне гректің κατέχω, κρατέω), орыстың держать, украинның держати, болгардың държа́, сербі мен хорваттың др̀жати, словеннің dŕžati, чехтың držet, словактың držať, поляктің dzierżyć, в.-луж. džeržeć, н.-луж. źaržaś. Әрі қарай тарқатар болса, авест. dražaitē түбірлес деген мәлімет бар,(инф. drāǰaŋhe) «держать, иметь при себе, вести», гректіңδράσσομαι, атт. δράττομαι «обнимать, хватать». Осы формалардан үндіеуропалық сөздің шығуына негіз пайда болған: dh- и gh: др.-инд. dŕ̥hyati «он крепок», dŕ̥hati «делает крепким», dr̥ḍhás «крепкий», авест. darǝzayeiti «связывает, привязывает», dǝrǝz- ж. «связь, узы», лат. fortis, стар. forctis «сильный, храбрый», лит. diržtù, dir̃žti «қатты, қатал бола бастау». Жергілікті (қазақстандық) құрам - жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттарда немесе заңнамада қарастырылған қазақстандық компаниялардан сатып алынған қазақстандық тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің негізі. Сонымен қатар, «қазақстандық қамту» жобаны іске асыруға тартылған отандық кадрлардың пайыздық мөлшерін қамтиды. Мысалы, мұнай өндірісі үшін жұмысшы қолдар қажет, содан кейін заңнамаға сәйкес «қазақстандық қамтуға» басымдық беріледі, отандық мамандар, бұрғылаушылар, іздеушілер, мұнайшылар жалданады немесе олар осы жерде оқытылады. Немесе азық-түлік қызметтері - асхана, кафе, сол жұмысшылар тамақтанады, келісімшарт негізінде қазақстандық тарап қызмет түрін ұсынады. Сондай-ақ, бұл түсініктеме сатып алуларға қатысты. Қарапайым тілмен айтқанда, жергілікті тауарлар басқаларға қарағанда көбірек таңдалады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qazaxıstan məzmunu; Yerli məzmun 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Жергиликтүү мазмуну; жергиликтүү өз алдынча мазмун 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qozog`iston tarkibi; Mahalliy tarkib 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kazakistan içeriği; Yerel içerik 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kazakhstan content; Local content 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Contenido de Kazajstán; Contenido local 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kasachstan Inhalt; Lokaler Inhalt 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Contenu du Kazakhstan; Contenu local 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында золотое содержание денежной единицы – ақша өлшемінің құрамындағы алтын және сол комиссия отырысында золотое содержание денежной единицы – ақша өлшемінің құрамындағы алтын мөлшері, ақша өлшемінің алтындық салмағы (құрамы)сөйлемінің құрамында екі рет бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырыста вид местный – жергілікті көрініс деген нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы мәжілісінде местный абонемент – жергілікті абонемент; местный вызов – жергілікті шақыру; местная линия связи – жергілікті байланыс желісі; местные помехи – жергілікті бөгеуіл деген нұсқада бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жергілікті нұсқасы 10 рет кездеседі, соның ішінде жергілікті қамту-местное содержание тіркесі үш рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жергілікті нұсқасы 10 рет кездеседі, соның ішінде жергілікті қамту-местное содержание тіркесі үш рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Көріп отырғанымыздай, ҚР соңғы жылдары шығып жатқан заңнамаларда жергілікті қамту-местное содержание деп бірнеше рет қолданысқа түскен. Осы орайда Қазақстандық қамту нұсқасын да дұрыс деп қабылдаған абзал. Ұсынған нұсқасы: жергілікті қамту-местное содержание; Қазақстандық қамту- Казахстанское содержание. | +11 |
54. | 1) Саяси мемлекеттік қызметші (Жарлықта) 2) Мемлекеттік саяси қызметші (Заңда) | Политический государственный служащий | Политический государственный служащий 1) Саяси мемлекеттік қызметші (Жарлықта) 2) Мемлекеттік саяси қызметші (Заңда) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латын тілінен шыққан сөзбен төркіндес болуы мүмкін: (ars) роlitiса, от politicus «касающийся государственных дел, политический/мемлекеттік істерге қатысты, саяси», әрі қарай көне гректің πολιτικός «гражданский, государственный, общественный/азаматтық, мемлекеттік, қоғамдық», әрі қарай πολίτης «гражданин/азамат», әрі қарай πόλις «город, государство» (праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *p(o)lH- «огороженное место»). Орыстың политика/саясат —Котошихин, Ф. Прокопович және басқалардан бастапт енгізген; шет тілден енген сөздер через поляктің polityka латын тілінен шыққан сөзбен төркіндес болуы мүмкін: Сөздің туындауына негіз болған зате есім - түбір - государь, әрі қарай ол көне орыс тілінің государь (часто в Новгород. грам. 1516 г.). Народн. также осуда́рь, су́дарь, даже осу (Борис Годунов, Царск. Слово). Из господа́рь. Сөздің шығуына негіз болған етістік: служить, әрі қарай ол праславянның , соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыстың служи́ть, -жу́, украинның служи́ти, белорустың служы́ць, болгардың слу́жа «служу», сербі мен хорваттың слу́жити, слу̑жи̑м, словеннің slúžiti, -im, чехтың sloužit, словактың slúžiť, поляктің służyć, в.-луж. słužić, н.-луж. słužyś. Туыстас, түбірлес жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать, помогать», paslaugìnti «жұмыста біреудің орнын алмастыру», slaugà «қызмет көрсету, қызметші, уәзір», pãslauga «көмек, қызмет көрсету», әрі қарай ирл. sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-). Саяси мемлекеттік қызметші - қызметке тағайындалуы (сайлануы) босатылуы және қызметі саяси шешуші болып табылатын және саяси мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыруға жауап беретін мемлекеттік қызметші. Саяси лауазымдарға мемлекеттік саяси қызметшілерді: Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайтын, олардың орынбасарлары; Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталары және Парламент Палаталарының Төрағалары, олардың орынбасарлары тағайындайтын және сайлайтын; Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Аппаратының басшысы, оның орынбасарлары; Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері бола алады; Орталық атқарушы органдардың басшылары (басшылары), олардың орынбасарлары. Саяси лауазымдарға Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын өзге де лауазымдар кіруі мүмкін. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: siyasi məmur 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: саясий мамлекеттик кызматчылар 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: siyosiy davlat xizmatchisi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: siyasi memur 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: political civil servant 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: funcionario político 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: politischer Beamter 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: fonctionnaire politique 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі отырысында служащий – қызмет+ші, военно+служащий - әскери қызмет+ші нұсқасындабекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылауда саяси-политический нұсқасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) саяси-политический нұсқасында 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) саяси партия – политическая партия нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылауларда мемлекеттік қызметші-государственный служашщий нұсқасында 7 рет, мемлекеттік саясат – государственная политика 40 рет, мемлекеттік сөзі 263 ретте түрлі сөзбен тіркесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік қызметші-государственный служашщий нұсқасында 20 рет, мемлекеттік саясат – государственная политика 41 рет, жалпы, мемлекеттік сөзі 280 ретте түрлі сөзбен тіркесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік сөзі түрлі нұсқада 52 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мемлекеттік сөзі түрлі нұсқада 337 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік-государственный түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік-государственный түрлі формада 180 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 5 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 53 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 25 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 75 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) мемлекеттік-государственный түрлі формада 56 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 2 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 34 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен Политический государственный служащий тіркесінің баламасы ретінде түрлі құжатта түрліше аударылған екі нұсқа берілген: (1) Саяси мемлекеттік қызметші (Жарлықта) (2) Мемлекеттік саяси қызметші (Заңда). Бұл аудармадағы олқылы та сөздердің орын тәртібін дұрыс қоймау салдарынан болған. Мемлекеттік қызметші, азаматтық қызметші деген қалыптасқан тіркестердің айналымға енгені белгілі. Енді осы қалыптасқан тіркестің арасына сөз сынамалау қаншалықты ақылға қонымды. Қазақ тілбілімінің заңдылығында анықтауыш анықтайтын сөздің алдында келеді деген ереже бар. Осы орайда мемлекеттік қызметшінің арасына саяси сөзін кірістіріп аударғанда государственный политический служащий шыға келмек. Сондықтан саяси мемлекеттік қызметші нұсқасы дұрыс болмақ. Ұсынылатын нұсқа: Политический государственный служащий - Саяси мемлекеттік қызметші. | +10 |
55. | Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi | Административный государственный служащий | Административный государственный служащий Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латын тілінен шыққан сөзбен төркіндес: administratio «управление, обслуживание», әрі қарай лат. administrare «помогать/көмектесу, прислуживать/қызмет көрсету, исполнять/орындау, заведовать/меңгеру», әрі қарай ad «к, на» + ministrare «служить, прислуживать», әрі қарай ол minus (муж. р. minor) «меньший; менее, меньше», праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *(e)mey- «маленький», осы сөзден барып әрі қарай туындағаны орыстың меньше. Сөздің туындауына негіз болған зате есім - түбір - государь, әрі қарай ол көне орыс тілінің государь (көп жағдайда Новгород граммматикасы, 1516ж.). Народн/халықтық сонымен бірге осуда́рь, су́дарь, даже осу (Борис Годунов, Царск. Слово). Сөздің шығуына негіз болған етістік: служить, әрі қарай ол праславянның, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыстың служи́ть, -жу́, украинның служи́ти, белорустың служы́ць, болгардың слу́жа «служу», сербі мен хорваттың слу́жити, слу̑жи̑м, словеннің slúžiti, -im, чехтың sloužit, словактың slúžiť, поляктің służyć, в.-луж. słužić, н.-луж. słužyś. Туыстас, түбірлес жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать/қолдау, помогать/көмек көрсету», paslaugìnti «жұмыста біреуді ауыстыру», slaugà «услужение; слуга», pãslauga «помощь/көмек, услуга/қызмет», әрі қарай ирл. sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-) сөздері сөздің туындауына себепкер болған. Әкімшілік мемлекеттік қызметші - саяси мемлекеттік қызметшілер құрамына кірмейтін және мемлекеттік органда қызметтік өкілеттіктерін тұрақты негізде жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші (мемлекеттік қызмет туралы заңның 1-бабы 5) тармақшасы). Әкімшілік мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының санаттарға бөлінуімен тізілімі Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы «Мемлекеттік қызметшілер лауазымдарын оңтайландыру жөніндегі шаралар туралы» № 501 Жарлығымен (кейіннен өзгертулер мен толықтырулармен) бекітілді. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İnzibati məmur 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Башкаруу жарандык кызмат 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ma`muriy davlat xizmatchisi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İdari memur 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Administrative civil servant 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Funcionario administrativo 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Verwaltungsbeamter 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Fonctionnaire administratif 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі отырысында служащий – қызмет+ші, военно+служащий - әскери қызмет+ші нұсқасындабекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы отырыста Временная администрация по управлению кредитной организацией – кредит ұйымын басқару жөніндегі уақытша әкімшілік сөйлем ішінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылауларда мемлекеттік қызметші-государственный служашщий нұсқасында 7 рет, мемлекеттік саясат – государственная политика 40 рет, мемлекеттік сөзі 263 ретте түрлі сөзбен тіркесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік қызметші-государственный служашщий нұсқасында 20 рет, мемлекеттік саясат – государственная политика 41 рет, жалпы, мемлекеттік сөзі 280 ретте түрлі сөзбен тіркесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік сөзі түрлі нұсқада 52 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мемлекеттік сөзі түрлі нұсқада 337 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік-государственный түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік-государственный түрлі формада 180 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 5 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 53 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 25 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 75 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) мемлекеттік-государственный түрлі формада 56 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 2 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 34 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен Административный государственный служащий тіркесінің баламасы ретінде түрлі құжатта мемлекеттік әкімшілік қызметші деп аударылған. Мемлекеттік әкімшілік қызметші нұсқасы дұрыс. Ұсынылатын нұсқа: Административный государственный служащий - Мемлекеттік әкімшілік қызметші. | +11 |
56. | 1) Уәкілетті мемлекеттік орган 2) Мемлекеттік уәкілетті орган | Уполномоченный государственный орган | Уполномоченный государственный орган 1) Уәкілетті мемлекеттік орган 2) Мемлекеттік уәкілетті орган СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславянның *mogti, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің могу, мочи, көне славянның могѫ, мошти (көне гректің δύνασθαι, ἰσχύειν), украинның мо́жу, могти́, мочи́, белорустың могцí, болгардың мо́га, сербі мен хорваттың мо̀гу, мо̀ħи, словеннің mórem, móči, чехтың mohu, můžeš, mосi, словактың možem, moсť, поляктің móc, mogę, в.-луж. móžu, móc, н.-луж. mogu, móc. Праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *mēgh-, *magh- «мочь». Сөздің туындауына негіз болған зате есім - түбір - государь, әрі қарай ол көне орыс тілінің государь (көп жағдайда Новгород граммматикасы, 1516ж.). Народн/халықтық сонымен бірге осуда́рь, су́дарь, даже осу (Борис Годунов, Царск. Слово). Сөздің шығуына негіз болған етістік: служить, әрі қарай ол праславянның, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыстың служи́ть, -жу́, украинның служи́ти, белорустың служы́ць, болгардың слу́жа «служу», сербі мен хорваттың слу́жити, слу̑жи̑м, словеннің slúžiti, -im, чехтың sloužit, словактың slúžiť, поляктің służyć, в.-луж. słužić, н.-луж. słužyś. Туыстас, түбірлес жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать/қолдау, помогать/көмек көрсету», paslaugìnti «жұмыста біреуді ауыстыру», slaugà «услужение; слуга», pãslauga «помощь/көмек, услуга/қызмет», әрі қарай ирл. sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-) сөздері сөздің туындауына себепкер болған. Көне Гректің ὄργανον «орудие, инструмент; машина; орган», әрі қарай праүндоіеуропалық *worg- (*werg-) «делать/жасау» шыққан. Түскен екпінге назар аударар болсақ, бұл сөдің туындауына себепкер болған, шет тілден енген сөздер через поляктің оrgаn латын тілінен шыққан сөзбен төркіндес болуы мүмкін: organum. Жасырын ақпаратты беруге, алуға, сақтауға, қорғауға және пайдалануға тараппен уәкілеттік берілген мемлекеттік орган немесе ұйым. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Səlahiyyətli dövlət orqanı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ыйгарым укуктуу мамлекеттик орган 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Vakolatli davlat organi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Yetkili devlet kurumu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Authorized state body 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Organismo estatal autorizado 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Autorisierte staatliche Stelle 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Organisme d`État autorisé 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында отраслевой уполномоченный орган - салалық уәкілетті орган нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы отырыста Банк уполномоченный – уәкілетті банк (атқарушы билік органдарының нұсқауы бойынша негізгі операцияларды орындаушы, мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырушы, мәртебесіне лайық басқа да операцияларды орындаушы арнаулы мақсаттағы банк) нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 11-желтоқсандағы отырысында представитель уполномоченный – уәкілетті өкіл; уполномоченный – уәкілетті нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 11-желтоқсандағы отырысында опер+уполномоченный – төтен??? уәкіл деген нұсқадабекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында отраслевой уполномоченный орган - салалық уәкілетті орган, Высшие орган+ы финансового контроля (ВОФК) - Жоғары қаржы бақылау орган+дар+ы (ЖҚБО), аккредитационные орган+ы - аккредиттеу орган+дар+ы нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 20-мамырдағы отырысында обращение (юр.) обращение в суд, правоохранительные орган+ы - жүгiну (құқық), сотқа, құқық қорғау орган+дар+ы+на жүгiну нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылауларда мемлекеттік қызметші-государственный служашщий нұсқасында 7 рет, мемлекеттік саясат – государственная политика 40 рет, мемлекеттік сөзі 263 ретте түрлі сөзбен тіркесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік қызметші-государственный служашщий нұсқасында 20 рет, мемлекеттік саясат – государственная политика 41 рет, жалпы, мемлекеттік сөзі 280 ретте түрлі сөзбен тіркесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік сөзі түрлі нұсқада 52 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында мемлекеттік сөзі түрлі нұсқада 337 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік-государственный түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік-государственный түрлі формада 180 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 5 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 53 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 25 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 75 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) мемлекеттік-государственный түрлі формада 56 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) мемлекеттік қызметші –государственный служащий формада 2 рет, мемлекеттік-государственный өзге де формада жалпы саны 34 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылауларда уәкілетті ұйым нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) уәкілетті ұйым деп тіркесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) уәкілетті орган тіркесі түрінде 26 рет, уәкілеттік берген нұсқасында 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында уәкілетті орган тіркесі нұсқасында 420 рет, уәкілеттік берілген –1 рет, уәкілеттік берілмеген 2рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) уәкілетті орган тіркесінде 175 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) уәкілетті орган тіркесі түрінде 159 рет, уәкілеттік берген нұсқасында 6 рет қолданылған қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) уәкілетті орган тіркесі түрінде 34 рет, уәкілеттік берген нұсқасында 7 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) уәкілетті орган тіркесі түрінде 56 рет, уәкілеттік берген нұсқасында 1 рет қолданылған қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) уәкілетті орган формасында 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) уәкілетті орган формасында 1 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Уполномоченный государственный орган – (1) Уәкілетті мемлекеттік орган және (2) Мемлекеттік уәкілетті орган деген екі аудармасын ұсынған. Көріп отырғанымыздай аталмыш сөздер түрлі нұсқада бекітілген әрі ҚР Заңнамасында да сол түрлі қалыпта қолданылған. -Лы/лі, ды/ді, ты/ті жалғаулары жалғанған сөздер деректі зат есімнің бойында қандай да бір қасиет, белгінің бар/жоғынан хабар береді. Осы тұрғыдан уәкілеті бар/уәкілеті жоқ деген тұрғыдан қарайтын болсақ дұрыс. Ендігі мәселе – сөздердің орын тәртібі. Уәкілетті орган – уполномоченный орган түйдекті тіркесі, осы тіркестің арасына сөз сынамалауға жол жоқ, сонымен қатар мемлекеттік сөзінің бойында уәкілеттік+ке қарағанда күш басым. Қазақ тіл білімінің ерекшелігіне сай иерархияның қатаң сақталатынын ескерсек, Мемлекеттік уәкілетті орган - Уполномоченный государственный орган+ның дұрыс баламасы. Орыс тіліндегі орын тәртібіне назар аударудың қажеті жоқ, себебі орыс тілінде дистанттық әрі жақын тұрып байланысқа түсе, қиыса беретінін ережелерден білеміз. Сондықтан орыс тілінде Уполномоченный государственный орган, немесе Государственный уполномоченный орган түрінде қолданылса мән еш өзгермейді, ал қазақ тілінде заңдылық қатаң сақталуы тиіс. Ұсынылатын нұсқа: Уполномоченный государственный орган - Мемлекеттік уәкілетті орган. | +8 |
57. | 1) Жылдық жиынтық табыс 2) Жиынтық жылдық табыс | Совокупный годовой доход | Совокупный годовой доход 1) Жылдық жиынтық табыс 2) Жиынтық жылдық табыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің бастапқы мағынасы сын есім тұлғасынан туындауы ықтимал: совокупный, сөздің туындауына себепкер болған етістік совокупить, әрі қарай ол көне славянның съвъкѹпити, суффикстік-префистік жолмен туындаған орыстың-шіркеулік славяндардың тілінен пайда болған въкупѣ «вместе», сращения предлога орыстың-шіркеулік славяндардың тілінен пайда болған въ «в» и сущ. купа, әрі қарай ол праславянның , соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның коупъ (көне гректің σωρός «куча, соединение»), укр., белорустың ку́па «куча», болгардың ку́път, сербі мен хорваттың ку̏п «съезд, собрание», ку́па «куча», ку̏па, словеннің kùp (табыс септікте kúра), чехтың kupa, поляктің kupa «куча, толпа», в.-луж., н.-луж. kupa «холм». Туыстас, түбірлес лит. kаũраs «куча», авест. kаōfа- м. «гора, горб (верблюда)», көне парсы тілінен енгенkaufa-, парсы қазіргі тілінен енген kōh «гора», көне немістің houf «куча, холм»; вокализмнің өзге дәрежесі: әдеби kupetà «көпене шөп», kùpstas «холм, бугорок», ирл. сúаn «куча» (*kupno-), көне немістің hûfо «куча, толпа», алб. ḱipí «куча». Праславян тілінің сөзінен туындауы мүмкін *godъ, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің годъ «время, срок», көне славянның годъ (гректіңὥρα, καιρός, χρόνος), орыстың год, украинның годi «хватит, кончено», болгардың годе́ в кой-годе «кто бы ни», сербі мен хорваттың го̑д (табыс септікте го̏да) «праздник», словеннің gȏd «пора, спелость, праздник, годовщина», чехтың hod «время, праздник», поляктің gody мн. «празднество», в.-луж. hody мн. «рождество», н.-луж. gódy — ұқсас. Сюда же орыстың погода, выгода, угода, годный, годиться. Из слав. шет тілден енген сөздер латышск. gads «год». Туыстас, түбірлес латышск. gadîgs «способный, почтенный, трезвый», gadît «попадать, приобретать, нажүрісить», gadîtiês «нажүріситься, появляться», көне немістің gigat «поджүрісящий», ср.-в.-нем. gate, gegate «товарищ, супруг», нов.-в.-н. gätlich «поджүрісящий», готск. gadilings, көне немістің gatuling «свояк, родственник», др.-фризск. gada «объединять», ср.-нж.-нем. gaden «поджүрісить, нравиться», алб. ngeh, шкодер. ngae «случай, свободное время». Другая ступень чередования: лит. guõdas «честь, слава, угощение», латышск. gùods «честь, слава», готск. gōþs «хороший», көне немістің guot. Көне славянның сөзінен бастау алған: доходъ, сөздің туындауына себепкер болған етістік доходити, приставкалық туындаған тәсіл до- сөздің туындауына себепкер болған етістік жүрісити, праславянның қосалқы (есімдік) етістігінен шыққан *xoditi «быть в пути, на дороге», глаг. на -ити, праславянның *xodъ, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның жүрісъ (көне гректің βάδισμα, δρόμος), орыстың жүріс, укр. хід (табыс септікте жүрісу), болгардың жүріс, сербі мен хорваттың хо̑д (табыс септікте хо̏да), словеннің hòd (табыс септікте hódа) и словеннің hȏd (табыс септікте hоdа), чехтың chod, словактың chod, поляктің chód (табыс септікте chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропалық түбірмен байланысты туындаған: *sed- «ходить, сидеть»; х- s- приставкасынан соң реr-, pri-, u-; түпкілікті, бастапқы, негізгі түбір мағынасы др.-инд. āsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «поджүрісить». Туыстас, түбірлес грек. ὁδός «путь», грек. ὁδίτης «странник», греч. ὁδεύω «странствую» сөзінен пайда болған. Жеке салық салынатын кірістер кез келген түзетулер енгізілгенге дейін. Түзетуден кейін түзетілген жиынтық кіріс алады. Қордың пайдасын бөлу нәтижесінде алынған қайта инвестицияланған кірістерді пай қорына инвестициялау құнының жыл сайынғы өсуі. Әдетте жалпы табыс бастапқы инвестиция сомасының пайыздық мөлшерлемесі ретінде есептеледі. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ümumi illik gəlir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Жалпы бир жылдык орточо кирешеси 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Umumiy yillik daromad 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Toplam yıllık gelir 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Total annual income 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ingresos anuales totales 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Jährliches Gesamteinkommen 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Revenu annuel total 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі отырысында годовой фонд оплаты труда - жылдық еңбекақы төлеу қоры нұсқасындабекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында Доход+ный подход в оценке – бағалаудағы табыс+тық көзқарас (тәсіл), бағалауда табыс тұрғысынан қарау; биржевые доход+ы – биржа кіріс+тер+і; операционные доход+ы и расходы – операциялық (амалдық) табыс пен шығыс; метод капитализации доход+а – табыс+ты капиталдандыру әдісі (меншіктің құнын бағалауға табыс тұрғысынан қарау әдістерінің бірі); доход подушевой - жан басына шаққандағы табыс нұсқаларында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі отырысында по+доход+ный налог – табыс салығы нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жылдық бірнеше сөзбен тіркескен түрінде 26 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жылдық қаржылық есептік тіркесі нұсқасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жиынтық жылдық кіріс тіркесінде 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жиынтық+та-в совокупности нұсқасында 21 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жиынтық -совокупный сөзі бірнеше сөзбен тіркесіп 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жинтығы формасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жиынтық нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жиынтық нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылауларда табыс-доход нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) табыс-доход нұсқасында 10 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Совокупный годовой доход – (1) жылдық жиынтық табыс; (2) жиынтық жылдық табыс нұсқасында ұсынылған. Бұл жердегі қателік те орын тәртібінің ауысуы салдарынан туындаған. Жиынтық табыс тіркесінің алдына жылдық сөзін қоюымыз керек. Орыс тілін тура аудару салдарынан туындаған кемшілік. Орыс тілінде совокупный годовой доход, годовой совокупный доход деп алсақ та мағына еш өгермейді. Ал қазақ тілінің заңдылығына сай тек жылдық жиынтық табыс түрі қолданылуы тиіс. Ұсынылатын нұсқасы - совокупный годовой доход - жылдық жиынтық табыс. | +8 |
58. | Тұрақ | Стоянка | Стоянка Тұрақ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің пайда болуына негіз болған сөз табы - етістік: стоять, әрі қарай ол праславянның *stojati, *stojǫ, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның стояти, стоѬ (гректіңἵστασθαι); ср.: украинның стояти, стою́, болгардың стоя́, сербі мен хорваттың сто̀jи̑м, ста̀jати, словеннің stojím, státi «стоять», чехтың stojím, stát, словактың stojím, stáť, поляктің stoję, stać, в.-луж. stejeć (из stojać), н.-луж. stojaś, stojm; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *stā- негіз болған. Автотұрақ - жолаушыларды отырғызуға немесе түсіруге немесе көлік құралын тиеуге немесе түсіруге байланысты емес себептермен көлік құралын 5 минуттан артық тоқтату. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: parkinq 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: машинени токточуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: to`xtash joyi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: park 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: parking***; 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: estacionamiento 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Parkplatz***; 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: stationnement**; 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы отырысында авто+стоянка – авто+тұрақ нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . 12.Ұсыныстар: Стоянканың әуелден қалыптасып қалған нұсқасы – тұрақ. Автостоянка-автотұрақ нұсқасы да қолданылатыны белгілі. Сондықтан стоянка-тұрақ аудармасын дұрыс деп танимыз. Ұсынылатын нұсқа: стоянка – тұрақ. | +10 |
59. | Тұрақ | Парковка | Парковка Тұрақ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславянның *stāvītī, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің ставити, көне славянның ставити, ставлѭ (көне гректің ἱστάναι, κωλύειν, στέλλειν), орыстың ставить, украинның ста́вити, болгардың ста́вя, сербі мен хорваттың ста̏вити, ста̏ви̑м, словеннің stáviti, stȃvim, чехтың staviti, словактың stаvit᾽, поляктің stawić, в.-луж. stawić, н.-луж. stawiś; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *stāw-. Туыстас, түбірлес орыстың став, әрі қарай — лит. stovė́ti, stóviu «стоять», латышск. stãve^t, готск. stojan «направлять», англос. stówian «удерживать», ср.-нж.-нем. stouwen, нов.-в.-нем. stauen «запруживать, задерживать», гректіңστύ̄ω «поднимаю вверх». Латын тілінің restaurāre «восстанавливать», īnstaurāre «возобновлять», гректіңσταυρός «кол». Әрі қарай ол праславянның *stati, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің стати, стану, көне славянның стати, станѫ (көне гректің ἵστασθαι, γίγνεσθαι), орыстың стать, стану, украинның ста́ти, ста́ну, сербі мен хорваттың ста̏ти, ста̏нем, словеннің státi, stȃnem «стать, стоить», чехтың stát sе «произойти, стать», словактың stаť; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *stā- «стоять». Автотұрақ (сонымен қатар ағылшын тіліндегі parking дегеніміз) - бұл механизм, құрылғыны, көлік құралын тұрақты жұмыс істемейтін, тұрақты күйде осы үшін қарастырылған қауіпсіз жерге ауыстыруды білдіретін техникалық термин. Бұл жердің өзі де болуы мүмкін; сонымен қатар - көлік құралын тұраққа қою процесі. Ең жиі кездесетін автомобильдер. Автотұрақ - жол ережелеріндегі «тұрақ» ұғымы туралы. Автотұрақ - автотұрақты ұйымдастыру туралы. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Dayanacaq 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: машинени токточуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Avtoturargoh 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: park 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: parking; 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Estacionamiento 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Parkplatz***; 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: stationnement 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы . 12.Ұсыныстар: Стоянкамен қатар парковк сөзін де әуелден қалыптасып қалған нұсқасы – тұрақ. Автопарковка-автотұрақ нұсқасы да қолданылатыны белгілі. Сондықтан парковка-тұрақ аудармасын дұрыс деп танимыз. Талдауға түскен тілдердің бәрінде дерлік стоянка мен парковка бірдей аударылған. Ұсынылатын нұсқа: парковка – тұрақ. | +1 |
60. | 1) Өтініш 2) Жолданым; 3) Жүгіну | Обращение | Обращение 1) Өтініш 2) Жолданым; 3) Жүгіну СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің пайда болуына негіз болған сөз табы - етістік: обратить (обращать), әрі қарай ол формы, родств. шіркеулік славяндардың тілінен пайда болған, көне славянның обратити «повернуть», обраштати «поворачивать» вместо қуынымонноорыстың обороти́ть; из *ob-vort-. Әрі қарай туыстас, түбірлес воротить, от праславянның *vьrtjǭ, *vьrtḗtī; *vьrtǭ, *verstī; *verteno; *vortъ, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің воротити, көне славянның вратити (көне гректің στρέφειν), орыстың воротить, болгардың въртя́, сербі мен хорваттың вра́тити, словеннің vrátiti, чехтың vrátit, словактың vrátiť, поляктің wrócić, в.-луж. wróćić, н.-луж. wrośis; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *wert- Азаматтың үндеуі - күрделі түсінік. Бұл өтініш, өтініш немесе шағым, сондай-ақ азаматтың мемлекеттік органға, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына немесе лауазымды тұлғаға жазбаша түрде немесе электрондық құжат түрінде ресімделетін ауызша үндеуі болуы мүмкін. Өтініштердің төрт негізгі түрі бар: өтініш, өтініш және шағым. Өтініш - бұл адамның заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді, мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру, қоғамдық қатынастарды дамыту, мемлекет пен қоғам қызметінің әлеуметтік-экономикалық және басқа да салаларын жақсарту жөніндегі ұсынысы. Бұл үндеудің мақсаты әртүрлі мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, мекемелердің немесе қоғамдық ұйымдардың жұмысын жетілдіру қажеттілігіне назар аудару, сонымен қатар қойылған міндеттерді шешудің нақты жолдары мен тәсілдерін ұсыну болып табылады. Мәлімдеме - бұл адамның өзінің құқықтары мен бостандықтарын немесе басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруда көмек көрсету туралы өтініші немесе заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді бұзуы, өтініштерді, лауазымды тұлғаларды немесе олардың қызметіне сын-ескертпелерді қарастыратын субъектілердің жұмысындағы кемшіліктер туралы есеп. Ұсынысқа қарағанда, өтінім жолдарды ашпайды және қойылған міндеттерді шешу жолдарын ұсынбайды. Шағым - адамның немесе басқа адамдардың бұзылған құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін қалпына келтіруге немесе қорғауға, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, заңды тұлғалардың 100% мемлекет қатысуы бар немесе заңды тұлғаларға сәйкес тауарлар (жұмыстар, қызметтер) ұсынатын заңсыз әрекеттері мен әрекетсіздігін жою туралы өтініші. жеткізілім шарты жасалған жеке және заңды тұлғалардың өтінімдері бойынша мемлекеттік тапсырыс және (немесе) мемлекеттік сатып алу шарттары, ірі кәсіпкерлік субъектілері ( олар, олардың лауазымды адамдары тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) орындауы, ұсынуы, сондай-ақ олардың заңсыз шешімдерінің күші жойылуы мүмкін. Шағымда тек субъективті құқықтардың бұзылуы туралы және оларды қалпына келтіру туралы мәлімдемелер ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік немесе қоғамдық органдардың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен жеке тұлғалардың, олардың негізсіз әрекеттері немесе оларды жасаудан негізсіз бас тартуының салдарынан сын айтылған. өтініш берушінің пікірі бойынша оның субъективті құқықтарының бұзылуы орын алды. Сұраныс - адамның жеке немесе қоғамдық сипаттағы мәселелер бойынша ақпарат беру туралы өтініші 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Müraciət edin 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: даттануу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Shikoyat 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: temyiz 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: appeal***; 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Apelar 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Berufung***; 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: faire appel***; 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 20-мамырдағы отырысында обращение (юр.) обращение в суд, правоохранительные органы - жүгiну (құқық), сотқа, құқық қорғау органдарына жүгiну нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтініш нұсқасында 10 рет, қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында өтініш сөзі жеке тұрып 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтініш түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтініш нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) өтініш нұсқасы түрлі формада 20 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) өтініш нұсқасы түрлі формада 13 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) өтініш нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтініш нұсқасы түрлі формада 11 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен обращение сөзінің үш баламасы ұсынылған: (1) өтініш; (2) жолданым; (3) жүгіну. Сөйлеуші, рецепиенттің мақсат-мүддесіне қарай обращение+ні де түрлі жағдайға қатысты түрліше қолдануға болады. Себебі талдауға түскен тілдердің ішінде (неміс, орыс, ағылшын, француз) тілдерінде ондаған нұсқасы бары анықталды. | +10 |
61. | 1) Дәрумен 2) Витамин | Витамин | Витамин 1) Дәрумен 2) Витамин СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Ағылшын тіліндегі сөзден бастау алған: vitamine (кейіннен оның қысқарған нұсқасы - vitamin), латын тілінің. vita «тіршілік» + англ. amine «амин, азотқұрамдас заттек» (термин vitamine сөзін қолданысқа 1911–1912ж. поляк ғалымы Казимир Функ енгізген, ол кезде ол Ұлыбританияда жұмыс жасаған). Витаминдер (лат. Vita «тіршілік» + амин) - қарапайым құрылымы және әртүрлі химиялық табиғаты бар төмен молекулалы органикалық қосылыстар тобы. Бұл химиялық табиғаты бойынша органикалық заттар тобы, олардың гетеротрофты организмге тағамның ажырамас бөлігі ретінде (жалпы жағдайда, қоршаған ортадан) деген қажеттілік қағидасы. Автрофты ағзаларға витаминдер қажет, оларды синтез арқылы немесе қоршаған ортадан алады. Сонымен, витаминдер фитопланктон ағзаларын өсіруге арналған қоректік ортаның бөлігі болып табылады. Көптеген дәрумендер коферменттер немесе олардың прекурсорлары болып табылады. Витаминдер тағамда өте аз мөлшерде болады, сондықтан микроэлементтерге, микроэлементтерге жатады. Витаминдер құрамында микроэлементтер ғана емес, сонымен қатар маңызды амин қышқылдары мен маңызды майлар да жоқ. Нақты анықтаманың болмауына байланысты әр уақытта әртүрлі мөлшерде дәрумендер тағайындалды. 2018 жылдың ортасында 13 дәрумендер белгілі. Витаминология - бұл биохимия, тамақ гигиенасы, фармакология және басқа да биомедициналық ғылымдардың қиылысында, дәрумендердің құрылымы мен әсер ету механизмдерін, сондай-ақ оларды терапевтік және профилактикалық мақсаттарда қолдануды зерттейтін ғылым. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Vitamin 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: витамин 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Vitamin 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: vitamin 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: vitamin; 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Vitamina 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Vitamin 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: vitamine 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы . 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен тілдердің бәрінде еш аударылмастан витамин нұсқасы алынған. Сондықтан дәрумен сөзінің қаншалықты құлаққа жағымды әрі ұтымды екенін ескерсек те, витамин қалпында қалдыруды ұсынамыз. Сонымен қатар туынды сөздерді аудару кезінде көптеген кедергіге тап боламыз. Мәселен, «авитаминоз», «поливитамин», «гипервитаминоз», «витаминология» және т.т. Ұсынылатын нұсқа: витамин – витамин. | +9 |
62. | Қаптама, орам, орама, бума | Упаковка | Упаковка Қаптама, орам, орама, бума СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Неміс тіліндегі мына сөз төркіні болмақ: packen. Жылжыту және сақтау (орау) үшін тауарлар мен шикізаттың сақталуын қамтамасыз ету үшін қолданылатын заттар, материалдар мен құрылғылар; процестің өзі және пәндерді дайындауға арналған шаралар кешені. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qablaşdırma 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: упаковка 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qadoqlash 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ambalaj 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: packaging*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Embalaje 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Verpackung*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: emballage*** 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы . 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен упаковка сөзінің бірнеше нұсқасы: қаптама, орам, орама, бума ұсынылған. Көздеген мақсатқа орай, қалдық, зат, шикізат, заттек, тауар және т.т. көлемі, мөлшері, қалпы (сұйық, қатты және т.с.с.), басқа да конфигурациясына қарай осы нұсқалардың бәрін де белгілі жағдайда қолдануға болады. Дегенмен бәріне де ыңғайлы, әмбебап форма түрінде қаптама нұсқасын ұсына аламыз. Ұсынылатын нұсқа: упаковка – қаптама. | +11 |
63. | Орау, буып-түю | Упаковать | Упаковать Орау, буып-түю СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Қап, байлау, сөмкеге байлау. 1. бір затты бүктеп, сөмкеге, байламға және т.б. байлап қою. босату мықтап орау. хабарлау. файлды немесе бірнеше бағдарламаны арнайы бағдарламамен сығылған, ықшам пішінге көшіруге немесе сақтауға ыңғайлы етіп жинау 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qablaşdırma 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: упаковка 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qadoqlash 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ambalaj 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: packaging*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Embalaje 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Verpackung*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: emballage*** 11. Заңнамадағы қолданысы . 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен упаковать сөзінің бірнеше нұсқасы: орау, орап-түю ұсынылған. Көздеген мақсатқа орай, қалдық, зат, шикізат, заттек, тауар және т.т. көлемі, мөлшері, қалпы (сұйық, қатты және т.с.с.), басқа да конфигурациясына қарай осы нұсқалардың бәрін де белгілі жағдайда қолдануға болады. Дегенмен қаптау нұсқасы барлық жағдайға да тиімді бола алады деп санаймыз. Ұсынылатын нұсқа: упаковать - қаптау. | +11 |
64. | 1) Тамақ 2) Тағам | Питание | Питание 1) Тамақ 2) Тағам СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславян тілінің сөзінен туындауы мүмкін , соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның питѣти (көне гректің τρέφειν, ἐκτρέφειν), прич. наст. страд. питомъ, более вторичное — питати, орыстың питать, сербі мен хорваттың пи̏тати, пи̏та̑м «питать», словеннің pítati, рȋtаm «кормить», чехтың pitat «кормить, питать». Дауысты дыбыстардың алмасуымен байланысты туындаған болуы ықтимал: пестун. Туыстас, түбірлес лит. piẽtūs м., мн. «обед», др.-инд. pitúṣ м. «питание», авест. pitu- «пища», рiθwа- ср. р., piθwā ж. «пища, еда», ирл. ithim «ем», беот. πιτεύω «орошаю, пою (скот)». Тамақтану (физиологиялық акт) - тамақ арқылы тірі ағзаның өмірі мен денсаулығын сақтау - тірі ағзалардың өмірдің физиологиялық процестерінің қалыпты ағымын ұстап тұру үшін тамақ сіңіру процесі, атап айтқанда энергиямен қамтамасыз етуді толықтыру және өсу мен даму процестерін жүзеге асыру; зат алмасудың құрамдас бөлігі. Жануарлар мен басқа гетеротрофты организмдер тірі қалу үшін жеуі керек; олардың диетасы және қоректік заттарды сіңіру процесі олар жататын биологиялық класына байланысты. Адамдар мен жануарларда тамақтану - бұл жалпыға ортақ күнделікті әрекет. Азықты құрайтын қосылыстардың бөлінуі арқылы энергия алатын организмдерді химотрофтар (барлық жануарлар, саңырауқұлақтар, паразиттік гүлдейтін өсімдіктер, мысалы, доджер, сонымен қатар химотрофты микроорганизмдер) деп атайды. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Qidalanma 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: тамак-аш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Oziqlantirish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: gıda 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: nutrition*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Nutrición 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ernährung*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: la nutrition*** 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1995 жылғы отырысында сбалансированное питание – үйлестірілген тағам нұсқасында; нутрициология (наука о питани+и) тағам+тану ғылымындағы термин ретінде бекітілген; Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы отырысында диетическое питание – емдейлік тағам (алдында (уақыты белгісіз) бекітілген – емдәмдік тағам (қайта бекітілген) деп бекітілген; Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы отырысында подключение электропитания - электр қорегiнiң қосылуы деп бекітілген; Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-қазандағы отырысында агрегат питания – қорек+тен+дір+у+ші агрегат нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы: «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) тамақтану нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен питание сөзінің баламасы ретінде ұсынылған екі сөздің: тағам; тамақ соңғы нұсқасы питание сөзінің мағынасын ашады деп санаймыз. Питаться – тамақтану деген секілді формада да аударылған нұсқасы мәнін толықтай ашады. Ұсынылатын нұсқа – питание –тамақ. | +11 |
65. | 1) Тамақ 2) Тағам | Пища | Пища 1) Тамақ 2) Тағам СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Праславянның *piti̯a, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның пишта (τροφή; Клоц., Супр.), сербі мен хорваттың пи̏ħа, словеннің рíčа, чехтың рíсе, рiсí ср. р., поляктің рiса «провиант», в.-луж., н.-луж. рiса «пища, корм». Тамақтану/питать сөзімен байланысты. Тағамдар (тамақ) - нені жейді, қалай жейді деген сауалға жауап ететін химиялық зат алмасу реакцияларының қалыпты ағымы үшін қажетті энергия қорлары мен қажетті ингредиенттерді толтыру үшін тірі организмдерге жеуге және ішуге жарамды кез-келген зат: белоктар, майлар, көмірсулар, дәрумендер, минералдар және микроэлементтер. Қоректік заттар тірі ағзаға түседі, онда олар жасушалар арқылы энергияны өндіріп, сақтайды, өмірлік маңызды функцияларды қолдайды, сонымен бірге өсу процесі мен жетілуін қамтамасыз етеді. Әдетте тамақ шығу тегі бойынша өсімдіктер мен жануарларға бөлінеді. Үй жануарларының тамақтануына қатысты тамақ ұғымы кең таралған және қолданылады. Пісіруге байланысты адам іс-әрекетінің саласы тамақ пісіру деп аталады (ас үй қолөнері). Тағамның негізгі мақсаты энергия көзі, қалпына келетін материалдар және организм үшін «құрылыс материалы» болып табылады, алайда тағамнан ләззат алу (аштықты қанағаттандыру) факторы адамның тамақтануында да маңызды. Тарихта адамдар өздерінің азық-түлік қажеттіліктерін бірнеше негізгі жолмен қамтамасыз етті: аң аулау, жинау және ауылшаруашылық өнімдері. Бүгінгі таңда бүкіл әлемде азық-түлікке сұраныстың көп бөлігі тамақ өнеркәсібі арқылы қанағаттандырылады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: yemək 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: тамак-аш 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ovqat 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: gıda 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: food*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: comida 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Essen*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: la nourriture*** 10. Бекітілген нұсқасы: 11. Заңнамадағы қолданысы . «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) тамақтану нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен пища сөзінің баламасы ретінде ұсынылған екі сөздің: тағам; тамақ алғашқы нұсқасы пища сөзінің мағынасын ашады деп санаймыз. Пищвеая ценность – тағамдық құндылығы деген секілді формада да аударылған нұсқасы мәнін толықтай ашады. Ұсынылатын нұсқа – пища –тағам. | +1 |
66. | 1) Тексеру 2) Ревизия | Ревизия | Ревизия 1) Тексеру 2) Ревизия СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латынның revisio сөзінен шыққан, «пересмотр; новое посещение», әрі қарай revidere «вновь приходить, осматривать», әрі қарай re- «обратно; опять, снова; против» + vidēre «видеть», праүндіеуропалық тілден шыққан сөзбен төркіндес: *weid- «знать, ведать; видеть». Орыс сөздерін қайта қарау - І Петрден бастап, поляк тіліндегі ревизия rewizja арқылы алынған. (1) офицер іс-әрекеттің дұрыстығы мен заңдылығын тексеру мақсатында мекеменің немесе лауазымды тұлғаның қаржылық-шаруашылық қызметін тексеру (2) тексеру, тексеру (3) кез-келген оқыту, теория және т.б. ережелерін қарау. оларға түбегейлі өзгерістер енгізу үшін. (4) Ресейде 18-19ғғ. - ауылдық және қалалық салық есебін жүргізу үшін халық санағы 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: təftiş 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: текшерүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: qayta ko`rib chiqish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: denetim 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: audit*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: revisión 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Überarbeitung*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: révision*** 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы отырыста документальная ревизия – құжаттық тексеріс нұсқасында, жеке тұрып ревизия – тексеріс нұсқада бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ревизиялық комиссия нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында тексеру басқа да сөздермен тіркесіп тұрып 21 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) тексеру нұсқасы түрлі сөздермен тіркесіп 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тексеру нұсқасы түрлі формада 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) тексеру нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қарап-тексеру нұсқасында 1 рет, тергеп-тексеру нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Ревизия сөзінің аудармасы ретінде ревизия, тексеру екі сөзі ұсынылған. Алайда тексеру сөзіне қатысты бірнеше ой бар: мәселен, проверка, расследование, исследование және т.т.. Ал ревизия нұсқасын қалдырсақ, екіұштылық жойылады: ол тергеу мен әлде тексеру ме деген қосымша сұрақ қажет етілмейді. Ұсынылатын нұсқа: ревизия – ревизия. | +11 |
67. | 1) Тексеру комиссиясы 2) Ревизиялық комиссия | Ревизионная комиссия | Ревизионная комиссия 1) Тексеру комиссиясы 2) Ревизиялық комиссия СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латынның revisio сөзінен шыққан, «пересмотр; новое посещение», әрі қарай revidere «вновь приходить, осматривать», әрі қарай re- «обратно; опять, снова; против» + vidēre «видеть», праүндіеуропалық тілден шыққан сөзбен төркіндес: *weid- «знать, ведать; видеть». Орыс сөздерін қайта қарау - І Петрден бастап, поляк тіліндегі ревизия rewizja арқылы алынған.. Латын тілінен шыққан сөзбен төркіндес болуы мүмкін: commissio «состязание; соединение», из cum (варианты: com-, con-, cor-) «с, вместе» + missio «посылка, отправление», әрі қарай mittere «бросать, метать; выпускать; посылать», әрі қарай формасы анықталмаған. Орыстың комиссия —Петр I заманынан бері «көзі қарақты адамдар тобы» 1698 жылдан бастап қолданыста. Шет тілден енген сөздер через поляктің komisja сөзінен туындауы да ғажап емес. Тексеру комиссиясы - акционерлік қоғамның сайланған бақылау органы, ол директорлар кеңесі және серіктестіктің атқарушы органдары қабылдаған шешімдердің дұрыстығы мен тиімділігін тексереді. Акционерлік қоғамда тексеру комиссиясы немесе аудитор болуы мүмкін. Заң акционерлерге таңдау құқығын қалдырады, олар өз шешімдерін серіктестік жарғысында көрсетуі керек. Тексеру комиссиясын тек акционерлердің жалпы жиналысы сайлайды. Директорлар кеңесінің мүшелері және акционерлік қоғамда басшы лауазымдарды атқаратын акционерлер тексеру комиссиясының мүшелерін сайлау немесе шығару кезінде дауыс беруге құқылы емес. Тексеру комиссиясының жұмысы қанағаттанарлықсыз болған жағдайда, акционерлердің жиналысы өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейін жекелеген мүшелерді де, бүкіл комиссияны қайта сайлауға құқылы. Тексеру комиссиясының жұмысын комиссия мүшелерінің арасынан сайланған оның төрағасы басқарады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Təftiş Komissiyası 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: аудит боюнча комитет 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Taftish komissiyasi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Revizyon Komisyonu. 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Revision Commission; checkup committee - ревизия комиссиясы; revisory committee - ревизия комиссиясы. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Comisión de revisión 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Revisionskommission 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Commission de révision 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы отырыста документальная ревизия – құжаттық тексеріс нұсқасында, жеке тұрып ревизия – тексеріс нұсқада бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ревизиялық комиссия нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында тексеру басқа да сөздермен тіркесіп тұрып 21 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) тексеру нұсқасы түрлі сөздермен тіркесіп 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тексеру нұсқасы түрлі формада 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) тексеру нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қарап-тексеру нұсқасында 1 рет, тергеп-тексеру нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен ревизионная комиссия тіркесіне қатысты да ой жоғарыдағымен ұштас. Себебі мақсаты анық әрі түсінікті болады. (1) тексеру комиссиясы; (2) ревизиялық комиссия деген нұсқалардың алғашқысын қолдайтын болсақ, ол не мақсаттағы, қандай деңгейдегі, не көздеген деген секілді қосымша сауал туындайды. Сонымен қатар ҚР Заңнамасында бекітілген тексеру сөзінің ревизияға қаншалықты қатысы барын айтпақ-ақ біліп отырсыздар. Ұсынылатын нұсқа: Ревизионная комиссия - ревизиялық комиссия | +9 |
68. | 1) Тексеруші 2) Ревизор | Ревизор | Ревизор 1) Тексеруші 2) Ревизор СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латынның revisio сөзінен шыққан, «пересмотр; новое посещение», әрі қарай revidere «вновь приходить, осматривать», әрі қарай re- «обратно; опять, снова; против» + vidēre «видеть», праүндіеуропалық тілден шыққан сөзбен төркіндес: *weid- «знать, ведать; видеть». Орыс сөздерін қайта қарау - І Петрден бастап, поляк тіліндегі ревизия rewizja арқылы алынған. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: auditor 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: эксперт 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: auditor 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: denetçi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: the auditor. Auditor - аудитор, ревизор, контролер; inspector - инспектор, контролер, ревизор, надзиратель, приемщик, обжүрісчик; examiner - эксперт, экзаменатор, ревизор, инспектор, экзаменующий, контролер; controller - контроллер, регулятор, контролер, оператор, инспектор, ревизор; comptroller - контролер, инспектор, ревизор, регулятор; visitor - посетитель, гость, инспектор, экскурсант, перелетная птица, ревизор 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: el auditor 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: der Wirtschaftsprüfer. derInspektor - надзиратель, ревизор, инспектор; der Prüfbeamte - контролер, ревизор; der Kontrolleur - контролер, ревизор, инспектор; der Revisor - ревизор; die Buchprüfer - аудитор, ревизор. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: le vérificateur. l`auditeur - вольнослушатель, слушатель, аудитор, ревизор; l`inspecteur - надзиратель, ревизор, приемщик, инспектор; l`interrogateur - ревизор, экзаменатор; leréviseur - корректор, ревизор 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы отырыста документальная ревизия – құжаттық тексеріс нұсқасында, жеке тұрып ревизия – тексеріс нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында ревизор - ревизор нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ревизиялық комиссия нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында тексеру басқа да сөздермен тіркесіп тұрып 21 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) тексеру нұсқасы түрлі сөздермен тіркесіп 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тексеру нұсқасы түрлі формада 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) тексеру нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қарап-тексеру нұсқасында 1 рет, тергеп-тексеру нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен ревизор сөзіне қатысты да ой жоғарыдағымен ұштас. Себебі мақсаты анық әрі түсінікті болады. (1) тексеруші; (2) ревизор деген нұсқалардың алғашқысын қолдайтын болсақ, ол не мақсаттағы, қандай деңгейдегі, не көздеген деген секілді қосымша сауал туындайды. Сонымен қатар ҚР Заңнамасында бекітілген тексеру сөзінің ревизор+ға қаншалықты қатысы бары түсінікті. Ұсынылатын нұсқа: Ревизор - ревизор | +9 |
69. | Қарсы тексеру | Встречная проверка | Встречная проверка Қарсы тексеру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің пайда болуына негіз болған сөз табы - етістік: встретить, әрі қарай ол праславянның, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне славянның сърѣсти, сърѣштѫ (көне гректің ὑπταντᾶν), украинның зустрiтити, белорустың встрiць, болгардың сре́щна, сербі мен хорваттың сре̏сти, сре̏те̑м, словеннің sréčati, чехтың střetnout, словактың stretnúť, көне поляктың pośrześć, pośrzatać się. Туыстас, түбірлес лит. su-rė̃sti, прош. вр. sùrėčau «схватить, поймать». Тағы дабір нұсқасына арқау болған әдеби сөз randù «нахожу/табу». В sъ (*sъrěti̯a) Бодуэн де Куртене көнеүнді тілінің. su- байланысы барын айтады да, оны «жақсы, бақытты жағдай» деп аударады. Про- + верить, әрі қарай ол праславянның *věra, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның вѣра (көне гректің πίστις), орыстың вера, украинның вiра, болгардың вя́ра, сербі мен хорваттың Bjȅpa, словеннің véra, чехтың víra, поляктің wiara, в.-луж., н.-луж. wjera; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *wēr- (истина), откуда, вероятно, также произошли авест. var- «верить», varǝna- «вера», осет. urnyn «верить». Әрі қарай, көне немістің wâra ж. «правда, верность, милость», көне исландия тілінің vár «обет, торжественное обещание», көне немістің wâr «правдивый, верный», көне ирландия тілінің fír «правдивый, истинный», латынның vērus «истинный, правдивый», готикалық tuzwērjan «сомневаться», unwērjan «досадовать», немістің wahr сөздерінен шықты деген де дерек бар . Салықтық тексерудің басталуы салық төлеушіге (салық агентіне) бұйрықтың берілген күні немесе салық төлеушінің (салық агентінің) бұйрыққа қол қоюдан бас тарту актісі жасалған күн болып табылады. Салықтық тексеруді жүргізетін салық органының лауазымды адамдары салық төлеушіге (салық агентіне) салық төлқұжатын көрсетуге міндетті. Салықтық тексеруді жүргізетін салық органының лауазымды адамы салық төлеушіге (салық агентіне) бұйрықтың түпнұсқасын ұсынады. Бұйрықтың көшірмесінде салық төлеушінің (салық агентінің) қолы тапсырыспен танысуға және алуға, бұйрықтың түскен күні мен уақытына қойылады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Sayğac çeki 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: утурлама текшерүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Hisoblagichni tekshirish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Sayaç kontrolü 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Counter check 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Contra cheque 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Gegenprüfung 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Vérification du compteur 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы отырыста аудиторская проверка – аудиторлық тексеру нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы отырыста инспекторская проверка – инспекторлық тексеру нұсқасында бекіген. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22 сәуірдегі бірінші отырысында (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) доследственная проверка- тергеуге дейінгі тексеріс нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы мемлекеттік терминология комиссиясының 2008 жылдың 22 сәуірдегі бірінші отырысында (Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) салалық терминологиялық жұмыс тобы ұсынған) негласная проверка – астыртын тексеріс нұсқасында бекіген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-желтоқсандағы отырысында движение встречное поезда – поездың қарсы қозғалысы; движение встречное – қарсы қозғалыс нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста встречная торговля – ыңғайласпа сауда, қарсы сауда (сыртқы сауда алыс-берісінің нысаны, мұнда тауарлар, көрсетілетін қызметтер импорты экспортшылардың ыңғайласпа сатып алуымен байланысты болады немесе, керісінше, экспорт ыңғайласпа импорттық операцияларға қарай қойылады) нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында тексеру басқа да сөздермен тіркесіп тұрып 21 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) тексеру нұсқасы түрлі сөздермен тіркесіп 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) тексеру нұсқасы түрлі формада 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) тексеру нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қарап-тексеру нұсқасында 1 рет, тергеп-тексеру нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Встречная проверка – қарсы тексеруге қатысты айтарымыз, талдауға түскен тілдердің ішінде контр+тексеру нұсқалары кездеседі. Ал ұсынылып отырған үстеме тексеру+ге қатысты айтарымыз, ол үстеме+нің астарында бір тексерістен соң қосымша бір жақтан болған тексеру туралы ой қалған. Ал встречная деген кезде үстеме емес, керісінше, болған тексеріске қарсы, мүмкін ақталу мақсатындағы болуы да, деген мән басымырақ. Сондықтан алдыңғы нұсқаны қалдыру қажет деп санаймыз. Ұсынылған нұсқа: встречная проверка – қарсы тексеру. | +9 |
70. | тауарларды, (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) беру тауарларды, (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) жеткізу | Поставка (товара) | Поставка (товара) тауарларды, (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) беру тауарларды, (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) жеткізу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. По- + ставить ретінде қалыптасқан, әрі қарай ол праславянның *stāvītī, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің ставити, көне славянның ставити, ставлѭ (көне гректің ἱστάναι, κωλύειν, στέλλειν), орыстың ставить, украинның ста́вити, болгардың ста́вя, сербі мен хорваттың ста̏вити, ста̏ви̑м, словеннің stáviti, stȃvim, чехтың staviti, словактың stаvit᾽, поляктің stawić, в.-луж. stawić, н.-луж. stawiś; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *stāw-. Туыстас, түбірлес орыстың став, әрі қарай — лит. stovė́ti, stóviu «стоять», латышск. stãve^t, готск. stojan «направлять», англос. stówian «удерживать», ср.-нж.-нем. stouwen, нов.-в.-нем. stauen «запруживать, задерживать», гректіңστύ̄ω «поднимаю вверх». Сюда же лат. restaurāre «восстанавливать», īnstaurāre «возобновлять», гректің σταυρός «кол». Әрі қарай ол праславянның *stati, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің стати, стану, көне славянның стати, станѫ (көне гректің ἵστασθαι, γίγνεσθαι), орыстың стать, стану, украинның ста́ти, ста́ну, сербі мен хорваттың ста̏ти, ста̏нем, словеннің státi, stȃnem «стать, стоить», чехтың stát sе «произойти, стать», словактың stаť; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *stā- «стоять» Тауарларды жеткізу дегеніміз - бұл шарт бойынша бірінші тарап - жеткізуші (сатушы) өзі өндірген немесе сатып алған тауарды екінші тарапқа - сатып алушыға жеке, үй және басқа ұқсас пайдалануға қатысы жоқ экономикалық мақсаттарда пайдалану үшін сатып алушыға және сатып алушыға белгіленген мерзімде беруге міндеттенетін мәміле. Келешекте бұл өнімді қабылдауға және келісім бойынша келісілгендей төлем жасауға міндетті. Осылайша, тауарды жеткізу мәміленің соңғы сатысы болып саналады, онда тауар сатушыдан сатып алушыға беріледі. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: çatdırılma 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жеткирүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: etkazib berish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: teslim 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: supply*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: entrega 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Lieferung.*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: livraison*** 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-желтоқсандағы отырысында юридическая поставка ценных бумаг - бағалы қағаздардың заңды жет+кіз+іл+ім+і түйдекті тіркес нұсқасындабекітілген. Қазақстан Республикасы Үкiметi жанындағы Мемлекеттiк терминологиялық комиссияның 2005 жылғы 20-сәуiрдегi мәжiлiсiнде поставка товаров – тауар жет+кіз+іл+ім+і деген нұсқада бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жеткізу-доставка нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеткізу-доставка нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеткізу-доставка нұсқасында 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жеткізу-доставка сөзі жеке тұрып 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеткізу-доставка түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеткізу-доставка нұсқасы түрлі формада 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) жеткізу-доставка нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жеткізу-доставка нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жеткізу-доставка нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жеткізу-доставка нұсқасы түрлі формада 30 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Поставка (товара) - тауарларды, (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) беру; тауарларды, (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) жеткізу деген нұсқалар ұсынылған. Қазақ тіл білімінде біріңғай мүшелердің соңғысына ғана жалғау жалғанады деген ереже сақталмаған. Сондықтан тауарларды, (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) беру емес – тауар, (жұмыс, көрсетілетін қызметті) беру; тауарларды, (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) жеткізу емес – тауар, (жұмыс, көрсетілетін қызметті) жеткізу болуы керек. Екі нұсқаның ішінен көңілге қонымдысы - тауар, (жұмыс, көрсетілетін қызметті) жеткізу, себебі беру тұйық етістігінің бойында выдача, выписка, отдача, подача секілді мағына басым. Ал жеткізу+дің бойында поставка, доставка мағынасы бар. Постав+ка тек белгілі бір жерге жаға жеткізеді, әрі қарай абонент өзі алады деген де уәж айтылуы мүмкін. Дегенмен бастапқыда жеткізу мәні басым, кейін абонент өзі әкетеді ме, не оған жеткізіп салады ма – әрине екінші мәселе. Ұсынылатын нұсқа: поставка (товара) - тауар, (жұмыс, көрсетілетін қызметті) жеткізу. | +9 |
71. | 1) Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары 2) Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары | Международные стандарты финансовой отчетности | Международные стандарты финансовой отчетности 1) Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары 2) Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Между+народ; Ағылшын тілінің standard «знамя, штандарт; стандарт» сөзінен шыққан, әрі қарай ст.-франц. estendart (estandart), әрі қарай, франкск. тілінен деген болжам бар *standhard — букв. «стоять твёрдо» (герман тіліндегі *sta-n-d- + hard). Басқа деректерде көне франц.уз тілінің estendre, сөзінен шыққан, ол негізін латынның extendere алады-мыс. Франуз тілінің. finances шыққан, әрі қарай finer «оплачивать», латын тілінің finantia «завершение, приказ о выплате»; туыстас0 finire «замыкать, оканчивать» сөздерінен туындаған. Жауапты тұлғаға, ұйымға, оның жұмысы, атқаратын қызметі туралы ресми жазбаша немесе ауызша хабарлау тапсырмалар және т.б. Қаржылық есептілік ұйымнан жеке ақпарат қажеттіліктеріне жауап беретін есептерді дайындауды талап ете алмайтын пайдаланушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жасалған. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Каржылык отчеттуулуктун эл аралык стандарттары 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Uluslararası Finansal Raporlama Standartları 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: International Financial Reporting Standards 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Normas Internacionales de Información Financiera 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Internationale Rechnungslegungsstandards 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Normes internationales d`information financière 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы отырыста Международный комитет по стандарт+ам оценки имущества – Мүлікті бағалау қалып+тар+ы (стандарт+тар+ы) жөніндегі халықаралық комитет және басқа да тіркестерде стандарт нұсқасында (12 нұсқада) бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста стандарт+ы оценки – бағалау стандарт+тар+ы, бағалау қалып+тар+ы нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-желтоқсандағы отырысында гармонизированный стандарт – үйлестірілген стандарт нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста Международный комитет по стандартам оценки имущества – Мүлікті бағалау қалыптары (стандарттары) жөніндегі халықаралық комитет; Международная банковская зона – халықаралық банк аймағы; Международные операции банка – банкінің халықаралық операциялары (амалдары); Международная банковская деятельность – халықаралық банк қызметі; Международные региональные банки развития – халықаралық өңірлік даму банкілері; Международный банк реконструкции и развития – Халықаралық жаңғыру және даму банкі; Международный банк экономического сотрудничества – Халықаралық экономикалық ынтымақтастық банкі және тағы да басқа 40 тіркесте бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың қаржылық нұсқасында түрлі сөзбен тіркесіп 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қаржылық нұсқасында түрлі сөзбен тіркесіп 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қаржылық есептілік нұсқасында 49 рет, соның ішінде қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қаржылық сөзі жеке тұрып, бірнеше сөзбен тіркесіп 103 рет, қаржылық есептілік формасы 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қаржылық түрлі формада 15 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қаржылық есептілік нұсқасы 1 рет, қаржылық түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қаржылық нұсқасы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасында, қаржылық есептілік пен аудиторлық есепті түйдекті тіркестерінде 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қаржылық нұсқасы 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың стандарттау нұсқасында түрлі сөзбен тіркесіп 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) стандарттау нұсқасында түрлі сөзбен тіркесіп 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) стандарттау нұсқасында 3 рет, сонымен қатар қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында стандарттау сөзі жеке тұрып, бірнеше сөзбен тіркесіп 13 рет, стандарттау формасы 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) стандарттау түрлі формада 15 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) стандарттау түрлі формада 7 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) стандарттау нұсқасы 3 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Международные стандарты финансовой отчетности – (1) Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары; (2) Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары деген аудармалары ұсынылған. Аталмыш аударманың қателігі – сөздердің орын тәртібі. Екінші нұсқа орыс тіліндегі нұсқаны тура аударудан жасалып қателік туындаған. Абзалында Международные стандарты финансовой отчетности – (1) Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары болуы тиіс. Ұсынылатын нұсқа: Международные стандарты финансовой отчетности – Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттар+ы. | +7 |
72. | Хабарлама | Уведомление | Уведомление Хабарлама СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. (1) етістіктің мағынасы бойынша әрекет ету - хабарлау. (2) осындай әрекеттің нәтижесі; бір нәрсені ескерту (3) бірдеңе туралы хабарлама бар құжат. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Diqqət 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: кабарлоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Xabar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ihbar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: notification. Notification*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Aviso 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: beachten Sie***. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: remarquer***. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1995 жылғы отырысында информация – хабарлама, ақпар нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста Авизо – хабарлама (бір контрагент екіншісіне өзара есептесудегі жағдай және өзгеріс туралы немесе ақша аударымы туралы жіберетін ресми хабарлама) деп бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2003 жылғы 4-наурыздағы отырыста заведомо ложное сообщение - көрiнеу жалған хабарлама нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2003 жылғы 4-наурыздағы отырыста сигнальное сообщение – сигналдық хабарлама тіркесінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында хабарлама сөзі жеке тұрып бірнеше сөзбен тіркесіп 40 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама түрлі формада 5 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) хабарлама түрлі формада 4 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) хабарлама нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасы түрлі формада 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) хабарлама нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға уведомление, сообщение, извещение сөздері – хабарлама деп аударылып ұсынылған. Талдауға түскен сөздер неміс, француз, испан, ағылшын тілдерінде бастапқы нұсқаларында үшеуінің екі нұсқасында бірдей аударылған. Айта кететіні, бұл сөздердің аудармасы – 15-25 сөздің шамасында. Сондықтан үстейтін мағынасына сай түрліше аудару да, бірдей аудару да рецепиенттің құзырындағы дүние. Өзбек тілінде хабар, қырғыз тілінде бір нұқсасы бүлдирүү, екі нұсқасы кабарлоо деп аударылған. Осы үш сөздің бойында хабар бары анық, ал үш жағдайда сол хабарды жеткізудің қарқыны, жеткізудің жолы (қалайша), жеткізудің формасы (қазаға жүзінде, ауызша, жазбаша, телефонмен, телеграфпен және т.т.) және т.б. қалпына қарай ғана өзгешеленеді. Мақсат – хабарлау, ал жеткізу қалпы, формасы, жолы және сөзді таңдауы рецепиенттің еншісінде қалмақ. Қырғыз тілінде бүлдирүү/білдіру етістігі арқылы әрекет байқалса, кабарлоо/хабарлау арқылы қимылдың басымдылығы байқалады. Ұсынылатын нұсқа: уведомление, сообщение, извещение – хабарлама. | +11 |
73. | Хабарлама | Сообщение | Сообщение Хабарлама СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің пайда болуына негіз болған сөз табы - етістік: сообщать (сообщить), из со- и жалпы, от праславянның *оbьti̯о-, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: шіркеулік славяндардың тілінен пайда болған, көне орыс тілінің обьчии, обьче нареч. (вместо қуынымонноорыстың о́бчий), көне славянның обьшть (көне гректің κοινός, πᾶς), орыстың жалпы, болгардың общ, о́бщи, сербск. о̏пħӣ, словеннің óbči, чехтың оbес «община, селение, общество», оbесný «жалпы», поляктің оbсу «чужой». Праславянның *оbьti̯о- «то, что вокруг» (от *оbь-; см. о, об); образование с суфф. -ti̯o-; ср.: лит. араčiа̀ «низ», др.-инд. а́раtуаm «потомство» при гректіңἀπό «от, прочь», др.-инд. áра «прочь» или гректіңὕπτιος «откинутый назад», от ὑπό «вниз, назад» сөздері төркіндес болуы ықтимал. Қарым-қатынас - бұл қарым-қатынас үшін қолайлы идеясы немесе мағынасы бар тілдің ең кішкентай элементі. Сондай-ақ ақпарат беру нысаны, ақпарат жиынтығы немесе бастапқы сигналдар жиынтығы. Әдетте хабарлама сөйлем немесе символ түрінде беріледі. Қарым-қатынастың белгілі бір түрі презентация деп аталады. Бір хабарламаны әртүрлі жолдармен беруге болады. Презентациядан хабарламаның мағынасына көшу түсіндіру деп аталады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Mesaj 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: билдирүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Xabar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: mesaj 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: message***. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Mensaje 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Nachricht***. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: message***. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1995 жылғы отырысында информация – хабарлама, ақпар нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста Авизо – хабарлама (бір контрагент екіншісіне өзара есептесудегі жағдай және өзгеріс туралы немесе ақша аударымы туралы жіберетін ресми хабарлама) деп бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2003 жылғы 4-наурыздағы отырыста заведомо ложное сообщение - көрiнеу жалған хабарлама нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2003 жылғы 4-наурыздағы отырыста сигнальное сообщение – сигналдық хабарлама тіркесінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында хабарлама сөзі жеке тұрып бірнеше сөзбен тіркесіп 40 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама түрлі формада 5 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) хабарлама түрлі формада 4 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) хабарлама нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасы түрлі формада 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) хабарлама нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға уведомление, сообщение, извещение сөздері – хабарлама деп аударылып ұсынылған. Талдауға түскен сөздер неміс, француз, испан, ағылшын тілдерінде бастапқы нұсқаларында үшеуінің екі нұсқасында бірдей аударылған. Айта кететіні, бұл сөздердің аудармасы – 15-25 сөздің шамасында. Сондықтан үстейтін мағынасына сай түрліше аудару да, бірдей аудару да рецепиенттің құзырындағы дүние. Өзбек тілінде хабар, қырғыз тілінде бір нұқсасы бүлдирүү, екі нұсқасы кабарлоо деп аударылған. Осы үш сөздің бойында хабар бары анық, ал үш жағдайда сол хабарды жеткізудің қарқыны, жеткізудің жолы (қалайша), жеткізудің формасы (қазаға жүзінде, ауызша, жазбаша, телефонмен, телеграфпен және т.т.) және т.б. қалпына қарай ғана өзгешеленеді. Мақсат – хабарлау, ал жеткізу қалпы, формасы, жолы және сөзді таңдауы рецепиенттің еншісінде қалмақ. Қырғыз тілінде бүлдирүү/білдіру етістігі арқылы әрекет байқалса, кабарлоо/хабарлау арқылы қимылдың басымдылығы байқалады. Ұсынылатын нұсқа: уведомление, сообщение, извещение – хабарлама. | +7 |
74. | Хабарлама | Извещение | Извещение Хабарлама СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Көне славянның вѣщати «говорить, объявлять», праславянның *vetjati, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны, көне орыс тілінің вѣчати, болгардың вещая; праүндіеуропалық тілден бастау алады деген пікір бар *ṷet- Өткен немесе алдағы оқиғалар, белгілі бір әрекеттерді орындау, төлем жасау қажеттілігі туралы мүдделі тұлғаларға ресми жазбаша, телеграф немесе телефон арқылы хабарлау. Ол нұсқау немесе ақпараттық хабарлама түрінде болуы мүмкін, мысалы, жеткізу туралы хабарлама, сатып алушыға тауарды қабылдау мерзімі туралы ресми хабарлама, жөнелту туралы хабарлама, импортталған тауарларды ішкі порттан межелі станцияға жөнелту немесе осындай жүкті жеткізуді растайтын құжат және т.б. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Diqqət 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: кабарлоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Xabar 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ihbar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: notice***. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Aviso 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: beachten Sie***. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: remarquer***. 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында информация – хабарлама, ақпар нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста Авизо – хабарлама (бір контрагент екіншісіне өзара есептесудегі жағдай және өзгеріс туралы немесе ақша аударымы туралы жіберетін ресми хабарлама) деп бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2003 жылғы 4-наурыздағы отырыста заведомо ложное сообщение - көрiнеу жалған хабарлама нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2003 жылғы 4-наурыздағы отырыста сигнальное сообщение – сигналдық хабарлама тіркесінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында хабарлама сөзі жеке тұрып бірнеше сөзбен тіркесіп 40 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама түрлі формада 5 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) хабарлама түрлі формада 4 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) хабарлама нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасы түрлі формада 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) хабарлама нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) хабарлама нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға уведомление, сообщение, извещение сөздері – хабарлама деп аударылып ұсынылған. Талдауға түскен сөздер неміс, француз, испан, ағылшын тілдерінде бастапқы нұсқаларында үшеуінің екі нұсқасында бірдей аударылған. Айта кететіні, бұл сөздердің аудармасы – 15-25 сөздің шамасында. Сондықтан үстейтін мағынасына сай түрліше аудару да, бірдей аудару да рецепиенттің құзырындағы дүние. Өзбек тілінде хабар, қырғыз тілінде бір нұқсасы бүлдирүү, екі нұсқасы кабарлоо деп аударылған. Осы үш сөздің бойында хабар бары анық, ал үш жағдайда сол хабарды жеткізудің қарқыны, жеткізудің жолы (қалайша), жеткізудің формасы (қазаға жүзінде, ауызша, жазбаша, телефонмен, телеграфпен және т.т.) және т.б. қалпына қарай ғана өзгешеленеді. Мақсат – хабарлау, ал жеткізу қалпы, формасы, жолы және сөзді таңдауы рецепиенттің еншісінде қалмақ. Қырғыз тілінде бүлдирүү/білдіру етістігі арқылы әрекет байқалса, кабарлоо/хабарлау арқылы қимылдың басымдылығы байқалады. Ұсынылатын нұсқа: уведомление, сообщение, извещение – хабарлама. | +11 |
75. | Жалдау (жалға алу (беру) | Аренда | Аренда Жалдау (жалға алу (беру) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латынның arrenda сөзінен шыққан, arrendare және әрі қарай — reddere, «отдавать назад, возвращать». Орыстың аренда — с XVII в., шет тілден енген сөздер поляктің arenda сөзіне ұқсас. Бұл жерде арендова́ть поляктің arendować сөзінен шыққан деген дерек бар. Мүлікті ақылы түрде уақытша пайдалануға беру туралы шарт негізінде мүліктік жалдау. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kirayə verilir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ижарага 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ijara 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: kira 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: rent. Lease*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Alquiler 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: mieten. Der Charter *** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: louer*** 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда – жал, жал+да+у деген екі нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда+тор – жал+дау+шы нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2000 жылғы 20-қаңтардағы отырыста аренда+тор – жал+гер нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-желтоқсандағы отырысында аренда транспортного средства - көлік құралын жалға алу тіркесінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жалдау нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалдау нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен аренда сөзінің аудармасы ретінде жалдау, жалға алу, жалға беру сөзі ұсынылған. Бұл сөз де егемендік алған уақыттан бері, байқасаңыздар ҚР Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда – жал, жал+да+у деген екі нұсқада бекітілген. Сондықтан аталмыш аударманың дау туғызбасы анық. Ұсынылатын нұсқа: аренда - жалдау, жалға алу, жалға бер. | +11 |
76. | «жалдау ақысы» | «арендная плата» | «арендная плата» «жалдау ақысы» СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Латынның arrenda сөзінен шыққан, arrendare және әрі қарай — reddere, «отдавать назад, возвращать». Орыстың аренда — с XVII в., шет тілден енген сөздер поляктің arenda сөзіне ұқсас. Бұл жерде арендова́ть поляктің arendować сөзінен шыққан деген дерек бар. Шыққан тегі плат, плато́к (мата кесегі төлем ретінде жүрген). Салыстырамыз: украинның пла́та, болгардың пла́та, сербі мен хорваттың пла́та, пла́ħа, словеннің рlа̑t «награда», pláča «жалованье, содержание, заработная плата», чехтың рlаt «плата», рláсе «вознаграждение», словактың рlаt, рlа́са, поляктің рłаса, в.-луж. рłаtа «плата, платеж». Осыдан барып плати́ть, плачу́, украинның плати́ти, белорустың плацíць, көне орыс тілінің, көне славянның платити, плаштѫ, болгардың пла́тя, сербі мен хорваттың пла́тити, пла̑ти̑м, словеннің platíti, чехтың platit, словактың рlаtiť, поляктің рłасić, рłасе̨, в.-луж. рłасič, н.-луж. Płaśiś сөздері шыққан. Жалдау - жалға алу негізінде ұсынылған мүлікті пайдаланғаны үшін төлем. Уақытша иеленуге және пайдалануға берілген мүліктің немесе басқа жалданған объектінің ақысы, мөлшері, мерзімі және мерзімі жалдау шартында айқындалады. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: kirayə verilir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ижарага 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ijaraga olish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: kira 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: rent*** 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: alquilar 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: mieten*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: louer*** 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда – жал, жал+да+у деген екі нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда+тор – жал+дау+шы нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2000 жылғы 20-қаңтардағы отырыста аренда+тор – жал+гер нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-желтоқсандағы отырысында аренда транспортного средства - көлік құралын жалға алу тіркесінде бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы 14-шілдедегі отырысында заработная плата, зар+плата- жал+ақы тіркесінде бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында абонентная плата –абоненттік төлем нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-желтоқсандағы отырысында абонентская плата –абоненттік төлем тіркесінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жалдау нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалдау нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Арендная плата – жалдау ақысы нұсқасы ретінде берілген. Бекітілген нұсқаға қарайтын болсақ, плата сөзі ақы, төлем деген нұсқада жұмсалған. Осыны басшылыққа ала отырып жалдау төлемі+нен гөрі, жалдау ақы+сы нұсқасы тиімдірек деген шешімге келдік. Ұсынылатын нұсқа: арендная плата – жалдау ақысы. | +11 |
77. | Жалдау | Наем | Наем Жалдау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. Сөздің туындауына себепкер болған етістік нанять, әрі қарай ол на- + -нять, әрі қарай ол праславянның *jьmǫ : jęti, соның ішінде одан әрі қарай туындағаны: көне орыс тілінің, көне славянның имѣти, имамь, а также възѩти, възьмѫ. Осыдан барып взять, снять, изъять және приставкалық етістіктер -нять/-ять (-емлю). Салыстырамыз: әдеби im̃ti, imù, ėmiaũ «брать/алу», латынның еmō, ēmī, ēmptum, -еrе «брать/алу» сөздері шығуға негіз болған. Жалдау - жаңа қызметкерді жалдау. Кадрлық қамтамасыз ету - уақытша немесе тұрақты жұмысшыларды іздеуге бағытталған іс-шаралар жиынтығы. Қызметкер, қызметкер - жұмысты орындауға жалданған адам. Жалдау - тұрғын үйді жалдау бойынша азаматтық-құқықтық келісімшарт. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: İşə qəbul 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Жумушка 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Yollash 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: işe 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: hiring***. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Contratación 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Einstellung*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: embauche** 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста фрахт – тасымал, жүк тасымалы; тасымалақы; кеме жалдау (1/ жалға алынған кемемен тасылатын жүк және тасымалдың өзі; 3/ халықаралық сауда теңіз қатынасында – жүкті су жолымен тасымалдауда көлік көрсететін қызметке ақы төлеу нысаны – немесе кез келген қатынас жолдарымен жүк немесе жолаушы тасығаны үшін көлік құралының иесіне төленетін ақы; 4/ кемені жалға беру туралы шарт немесе кемені жалдау) ретінде бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда – жал, жал+да+у деген екі нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда+тор – жал+дау+шы нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2000 жылғы 20-қаңтардағы отырыста аренда+тор – жал+гер нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-желтоқсандағы отырысында аренда транспортного средства - көлік құралын жалға алу тіркесінде бекітілген11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жалдау нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалдау нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түсіп отырған наем сөзінің тағдырына тоқталатын болсақ, наем –жалдау; наем квартиры, наем дома – үйді, пәтерді жалдау, жалға алу нұсқасында адамдар қатынасы барысында кеңінен пайдаланылатыны белгілі. Осы орайда наем+ді де – жалдау нұсқасында қалдырғанның еш сөгеттігі жоқ деп санаймыз. Сонымен қатар бұны ҚР Заңнама тілінде кездесе қоймайтын, ауызекі сөйлеу тіліндегі құбылыс деп қарасақ та болады. Ұсынылатын нұсқа: наем – жалдау; | +11 |
78. | Жалдау | Фрахтование | Фрахтование Жалдау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. І Петрден бастап Смирнов 316 (сонымен қатар Мельниковте де бұл дерек бар, 6, 341). Голланд тіліндегі vracht – ұқсас, немістің Fracht "груз/жүк, плата за провоз/тасымалдағы үшін төлем"; салыстырамыз: Мёлен 232. Жүктерді теңіз немесе әуе көлігімен тасымалдағаны үшін алым. (2) жалданған кеме арқылы жүк. (3) жалданған - жалданған кемеде жүктерді тасымалдау. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Nizamnamə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: affreightment 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Nizomlash 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: affreightment 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: chartering. Affreightment - жалдау; freightage - жалдау, жүккөтергіштік, жүкті тасымалдау, жол жүру, тасымалдау құны. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Fletamento 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Chartern. Die Befrachtung - жалдау, жүктеу, тиеу. 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: affrètement 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда – жал, жал+да+у деген екі нұсқада бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 1990 жылғы отырысында аренда+тор – жал+дау+шы нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2000 жылғы 20-қаңтардағы отырыста аренда+тор – жал+гер нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста фрахт – тасымал, жүк тасымалы; тасымалақы; кеме жалдау (1/ жалға алынған кемемен тасылатын жүк және тасымалдың өзі; 3/ халықаралық сауда теңіз қатынасында – жүкті су жолымен тасымалдауда көлік көрсететін қызметке ақы төлеу нысаны – немесе кез келген қатынас жолдарымен жүк немесе жолаушы тасығаны үшін көлік құралының иесіне төленетін ақы; 4/ кемені жалға беру туралы шарт немесе кемені жалдау) ретінде бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 6-желтоқсандағы отырысында аренда транспортного средства - көлік құралын жалға алу тіркесінде бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы . Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жалдау нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жалдау нұсқасында 2 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түсіп отырған фрахт сөзінің тағдырына тоқталатын болсақ, фрахт –жалдау; фрахт судна, фрахт корабля – кеме, корабль жалдау, жалға алу нұсқасында адамдар қатынасы барысында кеңінен пайдаланылатыны белгілі. Осы орайда фрахтыны да – жалдау нұсқасында қалдырғанның еш сөгеттігі жоқ деп санаймыз. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста фрахт – тасымал, жүк тасымалы; тасымалақы; кеме жалдау (1/ жалға алынған кемемен тасылатын жүк және тасымалдың өзі; 3/ халықаралық сауда теңіз қатынасында – жүкті су жолымен тасымалдауда көлік көрсететін қызметке ақы төлеу нысаны – немесе кез келген қатынас жолдарымен жүк немесе жолаушы тасығаны үшін көлік құралының иесіне төленетін ақы; 4/ кемені жалға беру туралы шарт немесе кемені жалдау) ретінде бекітілгенін ескеріп сол қалпында қалдырып, қысқаша түсініктеме бере кету керек деп санаймыз. Ұсынылатын нұсқа: фрахт – фрахт (кемені жалға алу, жалдау); | +5 |
79. | 1) Керек-жарақ 2) Киім-кешек 3) Жабдық 4) Жарақ | Экипировка (существительное) | Экипировка (существительное) 1) Керек-жарақ 2) Киім-кешек 3) Жабдық 4) Жарақ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. экипи́рова́ть (француз тіліндегі equiper – оборудовать/жабдықтау, снабжать/қамтамасыз ету), жарақ, киім-кешек, киім; жабдық, қамтамасыз ету. «Снаряжать (судно)/кемені жабдықпен қамту», Көнерген теңіз тілінде 1720 жылдан бастап, Смирнов 345 қолданыла бастаған. Француз тіліндегі équiper, нақтырақ айтар болсақ неміс тіліндегі сөзден шыққан болуы мүмкін. equipieren «приводить в порядок/тәртіпке келтіру». Киіммен жарақтау. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kıyafet 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: кийим 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Kiyim-kechak 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: birlik 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: equipment***. 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Traje 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Outfit*** 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: tenue*** 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста монтаж оборудования – жаб+дық+ты құрастыру; первоначальная стоимость основных средств – негізгі құрал-жаб+дық+тың бастапқы құны; оценка стоимости активов – активтер құнын бағалау, белсенді құрал-жаб+дық+тар құнын бағалау; оценка стоимости машин и оборудования – машиналар мен жаб+дық+тар құнын бағалау түйдекті тіркестер құрамындабекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы отырыста Де+монт+ир+у+ем+ое оборудование – бөл+шек+тен+етін жабдық нұсқасында бекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жабдықтау нұсқасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында жабдық сөзі түрлі нұсқада 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сертификатталған жабдық нұсқасы 1 рет, ақшалай жабдықталым нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жабдықтау нұсқасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жабдықтау нұсқасында 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдықтау сөзі жеке тұрып 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жабдықтау түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) жабдықтау нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жабдықтау нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жабдықтау нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жабдықтау нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен зат есім формасындағы экипировка (существительное) – (1) керек-жарақ; (2) киім-кешек; (3) жабдық; (4) жарақ түрінде бекітуге ұсынылған. Осы экипировка сөзін аудармай-ақ, оның киім, жарақ керек дүние екенін біле тұра, сонымен қатар сирек пайдаланатындығын да ескеріп экипировка түрінде ұсынып, жақша ішіне түсініктеме бере кету керек деп санаймыз. Ұсынылатын нұсқа: экипировка – экипировка (керек-жарақ). | +5 |
80. | 1) Жарақтандыру 2) Жабдықтау | Экипировка (глагол) | Экипировка (глагол) 1) Жарақтандыру 2) Жабдықтау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. (француз тіліндегі equiper – оборудовать/жабдықтау, снабжать/қамтамасыз ету), жарақ, киім-кешек, киім; жабдық, қамтамасыз ету. «Снаряжать (судно)/кемені жабдықпен қамту», Көнерген теңіз тілінде 1720 жылдан бастап, Смирнов 345 қолданыла бастаған. Француз тіліндегі équiper, нақтырақ айтар болсақ неміс тіліндегі сөзден шыққан болуы мүмкін. equipieren «приводить в порядок/тәртіпке келтіру». Киіммен жарақтау. Інақтырақ айтар болсақ неміс тіліндегі сөзден шыққан болуы мүмкін, equipieren «приводить в порядок/тәртіпке келтіру». 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Təchiz etmək 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: куралдантуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Jihozlash uchun 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Donatmak 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Equip 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Equipar 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ausrüsten 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Equiper 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы отырыста Де+монт+ир+у+ем+ое оборудование – бөл+шек+тен+етін жабдық нұсқасында бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырыста монтаж оборудования – жаб+дық+ты құрастыру; первоначальная стоимость основных средств – негізгі құрал-жаб+дық+тың бастапқы құны; оценка стоимости активов – активтер құнын бағалау, белсенді құрал-жаб+дық+тар құнын бағалау; оценка стоимости машин и оборудования – машиналар мен жаб+дық+тар құнын бағалау түйдекті тіркестер құрамындабекітілген. 11. Заңнамадағы қолданысы. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жабдықтау нұсқасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың нұсқасында жабдық сөзі түрлі нұсқада 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сертификатталған жабдық нұсқасы 1 рет, ақшалай жабдықталым нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талқылаулардың жабдықтау нұсқасында 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жабдықтау нұсқасында 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдықтау сөзі жеке тұрып 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жабдықтау түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) жабдықтау нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жабдықтау нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жабдықтау нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жабдықтау нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Талдауға түскен зат есім формасындағы экипировать (глагол) – (1) жарақтандыру; (2) жабдықтау түрінде бекітуге ұсынылған. Осы экипировать сөзін киім, жарақ керек дүниеге қатысты екенін ескеріп экипировка түрінде ұсынып, жақша ішіне (жабдықтау) деген түсініктеме бере кету керек деп санаймыз. Ұсынылатын нұсқа: экипировать – экипировка (жабдықтау). | +10 |
81. | Белсендіру | Активизация | Активизация Белсендіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: француздың activation «активация», actif «активный» сын есімінен, әрі қарай латынның activus «действующий», әрі қарай actus «действие» agere туындаған: (1) белсенділікті күшейту немесе қозу; әрекет ету қалпына ауыстыру; тыныштық қалпынан қозғалысқа, дамуға өтуі; (2) жасанды-радиобелсенді изотопты алу үшін ядролық бөлшек (нейрон, протон және т.б.) заттегімен қандай да бір сәуле алуы; (3) молекуланың қозуы, химиялық әрекетке жеңілдікпен енетін қалыпқа молекуланы ауыстыру; (4) газ, сұйықтықты жұту қабілеті жоғары болуы үшін сүрек көмірі не өзге де қуық денелерді арнайы өңдеу. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: canlandırma 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: дем берүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: jonlantirish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: yoğunlaştırma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Activation; stirring up – белсенді ету; energization - қозу, белсенді ету 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: revitalización 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Revitalisierung; Die Aktivierung - белсендіру, белсенді ету, шақыру, белсенділік, қоск; die Potenzierung инициация, белсенді ету, дәрежеге жеткізу 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: revitalisation 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) белсенді шаралары шеңберінде нұсқасы қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) белсенді дамыды нұсқасы қолданылған. 11. Ұсыныстар: Активизация – белсендіру нұсқасына қатысты айтарымыз: аудармасы түрлі нысанда: белсенді қылу; активтендіру; жандандыру; жандану деп аударылған. Не себепті белсендіру деген нұсқаны ұсынғаны түсініксіз, жалпы қазақ тілбілімінде белсендіру деген (зат есім формасындағы, біздің жағдайда тұйық етітік формасы деп алатын болсақ та) сөз жоқ. Сондықтан, еген бекітуге ұсынған жақтың өзіндік дәйекті көзқарасы болған жағдайда түсініктеме берілуі қажет деп санаймыз. Ал бір нұсқасы ретінде белсен+ді+лік туынды зат есім нұсқасын ұсынамыз. | -3 |
82. | Белсенді ету | Активизировать | Активизировать Белсенді ету СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: француздың activation «активация», от прил. actif «активный», әрі қарай латын тілінің activus «действующий», әрі қарай actus «действие» agere деген сөзден шыққан. Ояту, белсенділікке деген үмітін ояту, қызмет, әрекетті күшейте отырып белсенділігін арттыру. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Addım 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: катуулоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qadamini bos 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yukarı çık 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Step up; Activate – белсенді ету, қосу, радиобелсенді ету, бөлікке қосу, қалыптастыру әрі жинақтау; promote – әсер ету, қолдау, демеу, қолпаштау, жарнамалау, белсенді ету; stir up – белсенді ету, ояту, қоздыру, тірілту, қоздыру, үрлеу; render active – белсенді ету; 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Intensificar 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Steig auf; in Gang setzen – белсенді ету, іске қосу, қозғалыс жасау; aktivieren - белсендірету, белсенді ету; in Bewegung setzenим – белсенді ету, іске қосу, қозғалту 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Intensifie 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) белсенді шаралары шеңберінде нұсқасы қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) белсенді дамыды нұсқасы қолданылған. 11. Ұсыныстар: Активизировать - белсенді ету нұсқасының түрлі сөздіктегі аудармасы ретінде мына сөздер: белсенді қылу; жандандыру; жеделдету; қарқындату; тездету ұсынылған. Ал семантикалық әрі мағыналық тұрғыдан орыс тіліндегі сөздің мағынасын толықтай аша алып тұр. | +5 |
83. | Фигураның (тастың) белсенділігі | Активность фигуры | Активность фигуры Фигураның (тастың) белсенділігі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Активный сын есімінен туындаған, әрі қарай латын тілінің activus «действующий», әрі қарай actus «действие» agere «приводить в движение, гнать» (түп төркінін праүндіеуропалық тілден алған*ag- «гнать, двигать»). роисходит от латын тілінің figūrа «тас, образ», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: fingere «прикасаться; формировать, ваять; выдумывать», әрі қарай праиндоевр. *dheigh- «мазать глиной, лепить из глины, месить тесто». Орыстың тас (бастапқы мағынасы «пластическая тас») — Петр I ең алғаш 1701 жылы әкелген. Поляк тілінің сөзінен туындаған деген пікір де бар: figurа. Тастың белсенділігі оның белгілі бір позицияда атқаратын функцияларына байланысты. Әрине, ең белсендісі - жаудың патшасын жұбататын тас. Әрине, цифрлар белсенді, олар қарсыластардың ұпайларын алу арқылы шешуші артықшылық береді. Алайда, қозғалыстардың көпшілігі тексерушіге немесе түсірілімге байланысты емес. Үлкен қателіктер жібермейтін, аз немесе аз тәжірибелі шахматшылардың ойында ойын эволюциялық жолмен дамиды және күрес ұзаққа созылады. Сондықтан, егер қарапайым, күнделікті ортада әрекет ететін әр түрлі қайраткерлердің әрекеттерін салыстыруды үйренбейінше, әрекет принципін қолдану туралы байыпты айтуға болмайды. Бұл өте қиын мәселе, өйткені бірдей тастың белсенділігі позициядан позицияға дейін әртүрлі болады. Біз осы кезеңде талқылау тақырыбы тек цифрлардың орташа белсенділігі болатындығымен келісеміз. Шығарманың орташа белсенділігі оның еркін тақтадағы белсенділігіне, алғашқы «күшіне» байланысты болады деп ойлау қисынды. Осындай тәсілмен біз нақты жағдайлардан деректерді шығарып, барлық тастарды бірдей жағдайға келтіреміз. Өз кезегінде, еркін тақтадағы бөліктің белсенділігі оны басқаратын өрістердің санына қарай бағалануы мүмкін. Бөлшектің маневрлігі, басқаша айтқанда, тақтаның бір бөлімінен екінші бөлімге жылдам өту мүмкіндігі, бақыланатын өрістер санына да байланысты. Орталықтандырылған патшайымның 27 өрісті басқаратындығына сенімді болу оңай, ал крек 14-тен тұрады. Патшайымның орташа белсенділігі шамамен екі есе жоғары деп болжауға болады. Епископ рок сияқты бірдей өрістерді басқарады, бірақ соңғысының айқын артықшылығы бар, өйткені оған кез-келген түсті өрістер қол жетімді. Жылқы бар пілді салыстыру қиынырақ. Піл жылқыны бақыланатын өрістердің санынан асып түседі және, сәйкесінше, маневр жасау мүмкіндігінде, бірақ жылқының кез-келген түсті өрістері бар. Сонымен қатар, ат өте айлакер, стандартты емес секіреді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şəkil fəaliyyəti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Кыймылы жок көрсөткүч 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shakl faoliyati 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şekil etkinliği 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figure activity 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Actividad de la figura 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figurenaktivität 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Activité de la figure 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) белсенді шаралары шеңберінде нұсқасы қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) белсенді дамыды нұсқасы қолданылған. 11. Ұсыныстар: Активность фигуры - Фигураның (тастың) белсенділігі. Ең бастысы, талдауға түсіп отырған терминдер, сөздер шахмат саласына қатысты болғандықтан екіұшты мағына болмайтындай, қандай да сөздің аудармасы ретінде бірігей сөздер тадалғаны абзал. Осы тұрғыдан келгенде ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылғанын басшылыққа ала отырып, (неліктен екі мәрте фигура аударылмағаны түсініксіз) бірауыздан тас деген нұсқаны ғана алу керек деп санаймыз. Қазақ тілінен хабардар кез келген адам тас деген сөздің шахмат терминдері аясында фигура+ны білдіретінін түсінеді, ал жалпы көпшілікке түсінікті болуы үшін кез келген оқулық, құрал және т.б. баспа өніміне глоссарий бере кету рәсімін ұстануға әбден болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Figurenaktivität- Figuren+aktivität, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Figuren+aktivität – тастың белсенділігі – тас+белсенділік. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсынымысыз: активность фигуры – тасбелсенділік. Біріккен сөз қабылданбаған жағдайда тастың белсенділігі нұсқасын ұсынамыз. | +5 |
84. | Белсенді шахмат, жылдам шахмат, рапид | Активные шахматы, быстрые шахматы, рапид | Активные шахматы, быстрые шахматы, рапид Белсенді шахмат, жылдам шахмат, рапид СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Активный сын есімінен туындаған, әрі қарай латын тілінің activus «действующий», әрі қарай actus «действие» agere «қозғалту, айдау» етісігіне өткен (түп төркінін праүндіеуропалық тілден алған*ag- «гнать, двигать»). Этимологиялық сөздіктердің басым көпшілігінде «шахмат» сөзінің түп-төркіні парсы тіліндегі «шах» және «мат» сөздерінен шыққан деген пікір бар, ол тура аударылғанда «әмірші өлді» дегенді білдіреді. Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Этимологиялық сөздіктердің басым көпшілігінде «шахматы» сөзінің парсылық төркіні бары айтылады, нақтыраө айтар болсақ, «шах» және «мат» сөздерінің бірігуінен туындаған, тура баламасы ретінде айтар болсақ, «әмірші өлді» дегенді білдіреді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aktiv şahmat, sürətli şahmat, sürətli 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Аракети: шахмат, тез шахмат, Rapid 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Faol shaxmat, tez shaxmat, tezkor 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aktif satranç, hızlı satranç, hızlı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Active chess, rapid chess, rapid 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ajedrez activo, ajedrez rápido, rápido 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aktives Schach, schnelles Schach, schnelles Schach 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Échecs actifs, échecs rapides, rapides 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) белсенді шаралары шеңберінде нұсқасы қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) белсенді дамыды нұсқасы қолданылған. 11. Ұсыныстар: Активные шахматы, быстрые шахматы, рапид - Белсенді шахмат, жылдам шахмат, рапид нұсқасын еш өзгертпей қабылдауға болады деп санаймыз. Орыс тіліндегі мағынасын ашып тұр. Аталмыш мысалда неміс тіліндегі композита тәсілін қолдануға болмайды. Себебі сөздердің бірігуіне дәнекер болатыны зат есім+сын есім; зат есім+үстеу; зат есім+тұйық етістік формалары, алайда сапалық сын есіммен зат есім бірге жазылмайды, яғни біріккен сөз жасалмайды. Сондықтан біздің осы жағдайымызға да ол тәсілдің қажеттілігі жоқ. Ұсынысымыз: Активные шахматы, быстрые шахматы, рапид - Белсенді шахмат, жылдам шахмат, рапид. | +9 |
85. | Талдау | Анализ | Анализ Талдау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінен бастау алған сөз: ἀνάλυσις « ауыз екі сөйлеу тілінің «сложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «ауыз екі сөйлеу тілінің «связывание», ауыз екі сөйлеу тілінің «решение, освобождение; «растворение» сөздерінен туындаған. Еуропа елдерінің біраз тілінде де туынды, өзге тілден келген деп саналады, оның түп төркіні латын тілінің analysis сөзінен шыққан деседі. Орыс тілінің анализ (көне нұсқасы анализис) —Петр I заманынан бастап болжауларға сүйнесек XVIII ғасыр басында француз тілінің analyse сөзінен шығуы ықтимал. Ана́лиз (көне грек тілінің ἀνάλυσις «ауыз екі сөйлеу тілінің «положение, расчленение», ауыз екі сөйлеу тілінің «сборка») — зерттеу нысандарының жеке бөліктерін бөлу әрі зерттеумен ерекшеленетін зерттеу әдісі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Təhlil 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: талдоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tahlil 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: analizi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Analysis; Analysis - талдау, зерттеу, сараптау, психоанализ, бөлу, сына; assay - талдау, сынама, сынақ, сандық талдау, сынамалау, тексеру; test - тест, сынақ, талдау, тексеру, критерий, сынама; parsing - талдау, сараптама, грамматикалық талдау; breakdown - тесу, бөліну, бұзылу, таралу, сыну, талдау; scan - сканирлеу, қарау, бұзу, іздеу, сараптау, лексикалық талдау; sifting - үгу, сараптау, себелеу, үккіштеу; dissection - бөлу, диссекция, жару, талдау, кесу, сараптау; anatomy- анатомия, анатомиялау, сараптау, қаңқа, түбегейлі талдау, құр сүлдері; resolution - резолюция, рұқсат, шешім, шешімділік, батылдық, талдау. 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Análisis 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Analyse; Der Analyse - талдау, сараптама; die Probe - тексеру, даярлық, үлгі, сынама, сынақ, талдау; die Auswertung – көрсеткіш, бағалау, талдау, өңдеу, қорытынды шығару, сараптау; Die Aufschluss - түсініктеме, түсіндіру, талдау; der Betrachtung - сүйсіну, қарау, қарап шығу, сығалау, талдау. 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Analyse; l`essai - эссе, тәжірибе, мүмкіндік, тексеру, очерк, талдау; l`épreuve - қобалжу, сынақ, қыр, жасанды, ену, кіру, сараптау; ladécomposition - масқара, бұзылу, бөлу, бұзу, шіру, талдау; l`analyse - зерделеу, талдау, сынама, химиялық құрам, зерттеу, сараптама; ladétermination - негіздеме, анықтама, шешім, сараптама, талдау. 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында анализ-талдау сөзі жеке түрлі формада тұрып 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ-талдау нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талдау нұсқасы 2 рет, талдамалық нұсқасы 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында анализ-талдау нұсқасында қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде анализ-талдау нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: Анализ – талдау деген нұсқасы ұсынылған. Анализдің – талдау; анализ; саралау (тұтасты құрамдас бөліктеріне ойша мүшелеу арқылы ғылыми-зерттеу; заттектің құрамы мен қасиеттерін анықтау) деген аудармасы бар. Алайда шахмат саласындағы ойынға қатысты анализ+ді талдау деп алуға негіз жеткілікті. Ұсыныс: анализ - талдау. | +10 |
86. | Партияны талдау | Анализ партии | Анализ партии Партияны талдау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінен бастау алған сөз: ἀνάλυσις « ауыз екі сөйлеу тілінің «сложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «ауыз екі сөйлеу тілінің «связывание», ауыз екі сөйлеу тілінің «решение, освобождение; «растворение» сөздерінен туындаған. Еуропа елдерінің біраз тілінде де туынды, өзге тілден келген деп саналады, оның түп төркіні латын тілінің analysis сөзінен шыққан деседі. Орыс тілінің анализ (көне нұсқасы анализис) —Петр I заманынан бастап болжауларға сүйнесек XVIII ғасыр басында француз тілінің analyse сөзінен шығуы ықтимал. Ана́лиз (көне грек тілінің ἀνάλυσις «ауыз екі сөйлеу тілінің «положение, расчленение», ауыз екі сөйлеу тілінің «сборка») — зерттеу нысандарының жеке бөліктерін бөлу әрі зерттеумен ерекшеленетін зерттеу әдісі. Француз тілінің partie деген сөзінен шыққан, кейіннен латын тіліндегі partīta, әрі қарай partīre «бөлу» деген түсінікті білдіреді. Орыс тілінің партия сөзі — XVII ғасырдан бастап поляк тілінің partja немесе неміс тілінің Partie сөз арқылы француз тіліне көшкендігі анықталды. Шахмат ойынын талдау және талдау сіздің дағдыларыңызды жетілдірудің жақсы әдістерінің бірі болып табылады. Егер сіз шахмат ережесімен танысып, оның негізгі ойындарын білетін болсаңыз, онда әйгілі гроссмейстердің жұмыстарын сараптауға жүгінетін кез келді. Бұл бөлімде сіз бейнеге жазылған кәсіби түсініктемелері бар ең жақсы бөлшектерді таба аласыз, бұл қабылдау үшін өте ыңғайлы. Сонымен қатар, жиналыстар арнайы плеерде жазылады. Біздің сайтымызда сіз өткен және қазіргі кездегі ең ірі шахматшылардың, соның ішінде шахмат бойынша әлем чемпиондарының ойындарын таба аласыз. Бұл ойындар ірі шахмат турнирлерінде ойналды және тарихта мәңгі қалды. Біз сондай-ақ ұзақ уақыт бойы адамдардан күшті ойнайтын шахмат бағдарламаларының онлайн ойындарын қостық. Олардың талдауын түсіну біршама қиын, бірақ шеберлердің, бірінші дәрежелі ойыншылардың немесе одан да төменгі деңгейдегі шахматшылардың ойындарын көруден гөрі пайдалы. Шарлауды жеңілдету үшін тегтерді немесе жоғарғы оң жақ бұрыштағы іздеу формасын пайдалануды ұсынамыз. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batch təhlili 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: партиялык талдоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Paketni tahlil qilish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Parti analizi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batch analysis 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Análisis por lotes 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chargen+analyse 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Analyse de lots 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында анализ-талдау сөзі жеке түрлі формада тұрып 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ-талдау нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талдау нұсқасы 2 рет, талдамалық нұсқасы 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында анализ-талдау нұсқасында қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде анализ-талдау нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: Анализ партии – партияны талдау деген нұсқасы ұсынылған. Анализдің – талдау; анализ; саралау (тұтасты құрамдас бөліктеріне ойша мүшелеу арқылы ғылыми-зерттеу; заттектің құрамы мен қасиеттерін анықтау) деген аудармасы бар. Алайда шахмат саласындағы ойынға қатысты анализ+ді талдау деп алуға негіз жеткілікті. Ұсыныс: анализ партии – партияны талдау. | +10 |
87. | Позицияны талдау | Анализ позиции | Анализ позиции Позицияны талдау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінен бастау алған сөз: ἀνάλυσις « ауыз екі сөйлеу тілінің «сложение, растворение», из ἀνά «вверху, вверх, обратно» + λύσις «ауыз екі сөйлеу тілінің «связывание», ауыз екі сөйлеу тілінің «решение, освобождение; «растворение» сөздерінен туындаған. Еуропа елдерінің біраз тілінде де туынды, өзге тілден келген деп саналады, оның түп төркіні латын тілінің analysis сөзінен шыққан деседі. Орыс тілінің анализ (көне нұсқасы анализис) —Петр I заманынан бастап болжауларға сүйнесек XVIII ғасыр басында француз тілінің analyse сөзінен шығуы ықтимал. Ана́лиз (көне грек тілінің ἀνάλυσις «ауыз екі сөйлеу тілінің «положение, расчленение», ауыз екі сөйлеу тілінің «сборка») — зерттеу нысандарының жеке бөліктерін бөлу әрі зерттеумен ерекшеленетін зерттеу әдісі. Позицияны талдау - шахмат ойыны кезінде тақтада пайда болған ереженің ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін жан-жақты зерттеу, әрі қарай ойнау жоспарын анықтау. Қозғалысты таңдаудағы негізгі фактор. Оған опцияларды есептеу және ойыншы ұмтылатын соңғы позицияны анықтау кіреді. ... шахмат саласындағы барлық бағалар шахматшының тақтадағы тәжірибесіне негізделеді ... Бұл бағалау ... басшылыққа алынады. Олар комбинациялар мұхитында жүзетін шахматшы үшін компас ретінде қызмет етеді. Позиция элементтеріне ерекше назар аударған алғашқы адам позициялық мектептің негізін қалаушы Вильгельм Штайниц болды. Оның іліміне сәйкес, шахматшы позициясын синтездеу арқылы жалпы бағалауды алу үшін талдау арқылы позицияны оның элементтеріне бөліп алуы керек, бұл өз кезегінде ойын жоспарын анықтауға мүмкіндік береді. Мұндай элементтер көп болмаса да, шахмат теоретиктері оларды басқаша анықтайды. Осыған қарамастан, олардың бәрі бірдей нақты элементтің рөлі әр түрлі мағынаға ие болуы мүмкін деген пікірмен біріктірілген. Мысал ретінде, біз тұрақты және уақытша артықшылықтары бар Котов позициясының элементтерін жүйелеуді келтіреміз. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vəzifə təhlili 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: орду талдоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lavozimni tahlil qilish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pozisyon analizi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Position analysis 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Análisis de posición 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: **Positions+analyse 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Analyse de position 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында анализ-талдау сөзі жеке түрлі формада тұрып 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) анализ-талдау нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) талдау нұсқасы 2 рет, талдамалық нұсқасы 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талдамалық нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында анализ-талдау нұсқасында 3 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында анализ-талдау нұсқасында қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде анализ-талдау нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: Анализ позиции – позицияны талдау деген нұсқасы ұсынылған. Анализдің – талдау; анализ; саралау (тұтасты құрамдас бөліктеріне ойша мүшелеу арқылы ғылыми-зерттеу; заттектің құрамы мен қасиеттерін анықтау) деген аудармасы бар. Алайда шахмат саласындағы ойынға қатысты анализ+ді талдау деп алуға негіз жеткілікті. Ұсыныс: анализ позиции – позицияны талдау. | +10 |
88. | Төреші | Арбитр, судья | Арбитр, судья Төреші СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің arbiter «бақылаушы, куәгер; арбитр» сөзінен бастау алған, әрі қарай ad «к, на» + baetere «идти» сөздері қосылған. Праславян тілдерінен бастау алған деген пікір бар: *sǫdi, осы сөзден барып, туындаған өзге де сөздердің ішінен шыққаны: көне орыстың суди, судии, судиıа, көне славян тілінің сѫди (Мар., Зогр., Клоц., Савв.), сѫдии (δικαστής, κριτής; Мар., Зогр.), орыс тілінің судья́, украин тілінің суддя́, белорус тілінің судзя́, болгар тілінің съдия́, серб тілінің әрі хорват тілінің су̀диjа, словен тілінің sȯ́dij, чех тілінің sudí, көне поляк тілінің sędziá (вин. п. sędzia) шыққан. Праславяндар тілінің *sǫdi бастапқы жалғауының әсерінен туындаған -īs от *sǫdъ (см. суд). Көне үнді тілдеріндегі сөздерге сәйкес қалыптасқан нұсқасы rathī́ṣ м. «возница/арба» ráthas м. «колесница/арба» сөзінен туындаған. Сот саласындағы емес жарыс, келіссөз кезінде төрешілік атқаратын делдал, третей соты. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hakim, hakim 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Калыс, сот 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hakam, sudya 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hakem, hakim 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Referee, judge 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Árbitro, juez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schieds+richter, Richter 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Arbitre, juge 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтініштерді қарау кезінде төрешіл+дік көріністеріне және әуре-сарсаңға салуға жол бермеу нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) Сот төрелігі секторын институционалдық нығайту жобасын жүзеге асыру нәтижелерінің бірі болып табылады 1рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде арбитр-төреші нұсқасында бірнеше формада түрлі септікте 115 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Арбитр, судья – төреші нұсқасы жоғарыда келтірілген мысалдарға негіздей келе ұтымды деп санаймыз. | +11 |
89. | Шабуыл | Атака | Атака Шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Әскери терминдердің басым көпшілігінің негізі болған неміс тілінен шыққан. неміс тілінің сөзі - Attacke — «атака» сөзі француз тілінен бастау алады attaque от глагола attaquer «нападать, атаковать»; француз тілінен шыққан сөз өз кезегінде итальян тілінен шыққан attaccare — «шабуылды бастау» тіркесі, сөзінен туындайды. Сөз батыс еуропа елдер тілінен алынған, ғалымдардың пікіріне сүйенсек неміс тілінен алынған, ал кейіннен француз тіліне ауысқан деген тұжырым бар. Этимологиялық тұрғыдан «атака/шабуыл» сөзі итальян тіліндегі attaccare battaglia – «соғысты/шабуылды бастау» деген attaccare (бастапқыда «байлау, жегу, бастау») бастау алған деген ғылыми тұжырым бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде атака-шабуыл нұсқасында бірнеше формада түрлі септікте 9 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: атака – шабуыл. | +11 |
90. | Комбинациялық шабуыл | Атака комбинационная | Атака комбинационная Комбинациялық шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Әскери терминдердің басым көпшілігінің негізі болған неміс тілінен шыққан. неміс тілінің сөзі - Attacke — «атака» сөзі француз тілінен бастау алады attaque от глагола attaquer «нападать, атаковать»; француз тілінен шыққан сөз өз кезегінде итальян тілінен шыққан attaccare — «шабуылды бастау» тіркесі, сөзінен туындайды. Сөз батыс еуропа елдер тілінен алынған, ғалымдардың пікіріне сүйенсек неміс тілінен алынған, ал кейіннен француз тіліне ауысқан деген тұжырым бар. Этимологиялық тұрғыдан «атака/шабуыл» сөзі итальян тіліндегі attaccare battaglia – «соғысты/шабуылды бастау» деген attaccare (бастапқыда «байлау, жегу, бастау») бастау алған деген ғылыми тұжырым бар. Латын тіліндегі мына сөзден пайда болуы мүмкін деген ғылыми тұжырым бар combinare — «соединять, сочетать». Комбинация (шахматта) (Көне латы тіліндегі мына сөзден шыққан combinatio — соединение/қосу) — мақсатқа жету үшін маневрді кейіннен қарқынды ету үшін материалды (пешка/тас, тас, сапа және т.т.) құрбандыққа шалу. Әр комбинацияның өзіндік ерекшеліктері болады: (1) Комбинацияны жүргізу үшін мүмкіндікті көрсетіп беретін уәжі не жағдаят; (2) Идея — комбинацияны жүзеге асыру тәсілі; (3) Мақсат — қол жеткізген нәтижелер. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman hücumu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кол Түз 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman hujumi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman saldırısı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman attack 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ataque Raman 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman-Angriff 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attaque Raman 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде атака-шабуыл нұсқасында бірнеше формада түрлі септікте 9 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) Тапсырыс берушінің (құқық қорғау органдарының) комбинация+сы кіре алады сөйлемінде аталмыш нұсқа1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Атака комбинационная - Комбинациялық шабуыл. Комбинацияны – белгілі бір жағдайға орай түрлі жолды таңдау деп түсіне отырып, осы нұсқасында қалдыруға негізбар деп есептейміз. | +11 |
91. | Сарбаздар азшылығының шабуылы | Атака пешечного меньшинства | Атака пешечного меньшинства Сарбаздар азшылығының шабуылы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Әскери терминдердің басым көпшілігінің негізі болған неміс тілінен шыққан. неміс тілінің сөзі - Attacke — «атака» сөзі француз тілінен бастау алады attaque от глагола attaquer «нападать, атаковать»; француз тілінен шыққан сөз өз кезегінде итальян тілінен шыққан attaccare — «шабуылды бастау» тіркесі, сөзінен туындайды. Сөз батыс еуропа елдер тілінен алынған, ғалымдардың пікіріне сүйенсек неміс тілінен алынған, ал кейіннен француз тіліне ауысқан деген тұжырым бар. Этимологиялық тұрғыдан «атака/шабуыл» сөзі итальян тіліндегі attaccare battaglia – «соғысты/шабуылды бастау» деген attaccare (бастапқыда «байлау, жегу, бастау») бастау алған деген ғылыми тұжырым бар. Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Сарбаздар азшылықтың шабуылы - бұл әдеттегі стратегиялық жоспар, жаудың позициясының әлсіреуін негізінен патшайым жағасында тудырады. Іс жүзінде сарбаз азшылыққа шабуыл көбінесе қара сарбаздың a7 (a6) - b7 - c6 - d5 қара сарбазына «а» және «b» ақ лақтырумен жүзеге асырылады. Мұндай шабуыл сәтті болса, Блэк әлсіз сарбазды құруға және жаудың лагерінде ақ бөліктердің жарылуына әкеледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Azlıqların hücumu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attack пешке азчылык 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ozchilikka hujum 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Azınlık saldırısı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Minority attack 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ataque Minoritario 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Minder+heiten+angriff 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attaque minoritaire 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде атака-шабуыл нұсқасында бірнеше формада түрлі септікте 9 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Атака пешечного меньшинства - Сарбаздар азшылығының шабуылы. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда үш сөздің бірігуінен жасалған сөз - Minderheitenangriff - Minder+heiten+angriff, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Minder+heiten+angriff – Сарбаздар+азшылығының+шабуылы. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Талдауға түсіп отырған тіркестегі атака сөзі атау тұлғадағы зат есім болғанымен екі мысалда екі түрлі аударылған – бірінші жағдайда чья атака?– (не+нің) шабуыл+ы (матаса тіркескен) зат есім; екінші мысалда атака чего?(не+ні) шабу+ыл+да+у (меңгеріле тіркескен) тұйық етістік. Сондықтан сөздердің аудармасын берудегі бірізділік қатаң сақталғаны абзал. Орыс тіліндегі нұсқаны атака маленьких, малых, меньших нұсқалары көздеген мақсатты жеткізе алмайды. Сондықтан меньшинство нұсқасы алынған, оны қазақ тіліне тура аударудың да қажеттілігі шамалы. Яғни аз сарбаз+дың шабу+ыл+ы деген нұсқаны ұсынуға әбден болады. Қазақ тіл білімінде кім+нің, не+нің аз+шыл+ы+ғы деген нұсқа қолданылмайды. Аз+шы+лық/көп+ші+лік сөздері жеке тұрып қана қолданылады. Ол үшін бастапқы сөйлемде олар (аз+ы/кө(п)+б+і) туралы мәлімет беріледі. Мәселен, Алаңға көп адам жиналды, олардың көп+шілі(к)г+і құрылысшы болатын. Ұсыныс: Атака пешечного меньшинства – немесе азсарбаздықшабуыл (композита) – немесе аз сарбаз+дық шабуыл – немесе аз сарбаз+дың шабуылы. | +1 |
92. | Әлсіз шаршыны шабуылдау | Атака слабого пункта | Атака слабого пункта Әлсіз шаршыны шабуылдау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Әскери терминдердің басым көпшілігінің негізі болған неміс тілінен шыққан. неміс тілінің сөзі - Attacke — «атака» сөзі француз тілінен бастау алады attaque от глагола attaquer «нападать, атаковать»; француз тілінен шыққан сөз өз кезегінде итальян тілінен шыққан attaccare — «шабуылды бастау» тіркесі, сөзінен туындайды. Сөз батыс еуропа елдер тілінен алынған, ғалымдардың пікіріне сүйенсек неміс тілінен алынған, ал кейіннен француз тіліне ауысқан деген тұжырым бар. Этимологиялық тұрғыдан «атака/шабуыл» сөзі итальян тіліндегі attaccare battaglia – «соғысты/шабуылды бастау» деген attaccare (бастапқыда «байлау, жегу, бастау») бастау алған деген ғылыми тұжырым бар. Праславян тілінен бастау алған, кейіннен басқада сөздермен қосу туындауы мүмкін деген пікір бар:: көне орыс тілінің слабъ, көне славян тілінің слабъ (ἀγενής, ἄνανδρος; Супр.), орыс тілінің слабый, украин тілінің слаби́й, беларусь тілінің сла́бы, болгар тілінің слаб, -а, -о, сербі тілінің және хорват тілінің сла̏б, сла̏ба, сла̏бо, словен тілінің slàb, slába, чех тілінің slabý, sláb, поляк тілінің, в.-луж., н.-луж. słaby; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *slap-, -b-. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды: slõbti, slobstù, slobaũ «слабеть, терять сознание», латын тілінің мына сөзінен туындаған slãbt «обмякнуть, поникнуть», әдеби тілдегі жем. slãbnas «слабый», slambù, slàbti «слабнуть», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі slaf «слабый, вялый», салыстырамыз:-нж.-неміс тілінің, нж.-неміс тілінің slap — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, готск. slēраn «спать», көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады slápr «ленивый человек», одан әрі дами келе көне латын тіліндегі мына сөзге өтуі мүмкін деген ғылыми тұжырым бар lābor, lāpsus sum, lābī «скользить, проскальзывать». Латын тіліндегі мына сөзден пайда болуы мүмкін деген ғылыми тұжырым ба: punctum «укол, точка, пункт», из pungere «колоть», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *peug- «колоть». Орыс тіліндегі пункт —Ф. Прокоповичтен бастау алған, 1698ж.; поляк тілінің punkt немесе неміс тілінің Punkt (1571ж.) сөзі арқылы кірікке сөз деген тұжырым бар. Әлсіз өріс, сонымен қатар әлсіз жер - шахматта сарбаз шабуылдай алмайтын өріс. Бұл шахмат стратегиясы мен тактикасындағы негізгі ұғымдардың бірі. Ойыншы үшін әлсіз ұпай деп атау әдеттегідей, егер ойыншы бұл алаңға сарбазымен шабуыл жасай алмаса, керісінше, бұл ұпай қарсылас үшін күшті болып саналады. Сондай-ақ, әлсіз деп саналады, бұл сарбазға шабуыл жасауы мүмкін, бірақ мұндай шабуыл позицияның күрт нашарлауымен байланысты. Жалпы мағынада - қарсыластың бөлшектерін басып алуға болатын өріс. Әлсіз нүкте, әдетте, қарсыласқа шабуыл жасау үшін ыңғайлы, ал оның қолайсыздығы болып табылады. Бұл өрісте қарсылас өзінің жеке бөлігін орналастыра алады, ол қол жетпейтін немесе қиын болуы мүмкін, ол тақтаның осы бөлімінде қарсыласқа артықшылық бере алады, мысалы: кеңістіктегі артықшылық, позицияның тығыздығы, ойыншы бөліктерінің дамуына кедергі жасау. Сарбазбен қорғалатын әлсіз алаңдағы қарсыластың лагеріндегі тас әдетте застава деп аталады. Заставадағы тас жоғарыда айтылған себептерден басқа тағы бір артықшылығы болуы мүмкін - оның алмасуы көбінесе қарсыластың әлдеқайда озық сарбазға ие болу қаупімен байланысты. Белгілі міндет - әлсіз жақтардан арылу проблемасы, өйткені бұл, әдетте, сарбаз құрылымындағы созылмалы ақау және тіректердің қозғалғыштығының жоқтығынан, бүкіл ұстаным. Өтеуге, мысалы, әлсіз сарбазды көрші вертикалдан жаудың кескінін немесе сарбазды алу арқылы қорғауға немесе әлсіз нүктеге бақылауды күшейту арқылы қол жеткізуге болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zəif nöqtəyə hücum 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Алсыз жерин кол 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zaif hujum 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zayıf Nokta Saldırısı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Weak Point Attack 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ataque de punto débil 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schwach+punktan+griff 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attaque au point faible 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде атака-шабуыл нұсқасында бірнеше формада түрлі септікте 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ халықтың әлеуметтік жағынан әлсіз топтарына нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында пункт нұсқасы аударылмастан 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында пункт нұсқасы еш аударылмастан 15 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында пункт-тармақ нұсқасында 1 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пункт-тармақ нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда үш сөздің бірігуінен жасалған сөз - Schwach+punkt+angriff - Schwachpunktangriff, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Schwach+punkt+angriff - Әлсіз+шаршыны+шабуылдау. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аудармасы ретінде ұсынылған нұсқаның бастапқы қателігі - орыс тіліндегі түпнұсқаның қазақ тіліне дұрыс аударылмауы. Орыс тіліндегі Атака слабого пункта қазақ тіліне әлсіз шаршыны шабуылдау деп аударылған. Негізінде Әлсіз шаршы+ның шабуылы немесе әлсіз шаршы шабуыл+ы болуы тиіс. ЕСКЕРТУ: осы (шахмат) салада пункт әрі клетка сөздері шаршы деп аударылады. Осы мәселеге назар аударылуы керек. Пункт+тің ұтымды аудармасы табылмаған жағдайда пункт қалпында (шахмат термині ретінде ғана) қалдыру керек болар. Ұсыныс: Атака слабого пункта - Әлсіз шаршы+ның шабуылы немесе әлсіз шаршы шабуыл+ы. | +3 |
93. | Античитерлік комиссия | Античитерская комиссия | Античитерская комиссия Античитерлік комиссия СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Ағылшын тіліндегі сөзден туындаған, ол сөз: cheater «мошенник/ала аяқ, плут/қу», әрі қарай cheat «конфисковать выморочное имущество/ұрланған мүлікті тәркілеу» (кейіннен, уақыт өте келе — «жульничать, мошенничать, ловчить»), көне француз тілінің escheat «конфискованое имущество/тәркіленген мүлік», échoir «выпадать на долю, доставаться; случаться», әрі қарай латын тілінің excadere, әрі қарай ex «из, вне», содан соң праүндіеур.опа тілінің *eghs «вне», + cadere «падать/құлау, сүріну» сөзінен, праүндіеуропалық тілдегі *kad- «падать» сөзінен шыққан. Латын тілінен шыққан, ол сөз: commissio «состязание; соединение», из cum (нұсқалары: com-, con-, cor-) «с, вместе» + missio «посылка, отправление», әрі қарай mittere «бросать/, метать; выпускать; посылать», әрі қарай бекітілмеген формадан туындаған. Орыс тілінің комиссия — І Петр заманынан бері «бәрінен хабардар адамдар тобы» нұсқасы 1698 жылдан бастап қолданысқа енген. Поляк тілінің komisja сөзінен туындаған деген пікір де бар. Алаяқ - бұл арам ойын ойнап жүрген адам, яғни «алаяқ». Бұл ағылшынша етістіктен алдау дегенді білдіреді, ол сөздің кең мағынасында «ережелер бойынша ойнау» деп аударылады және ағылшын тілінде, ойынға араласудан басқа, мысалы, неке адалдығын бұзады. Компьютерлік ойындар әлемінде алаяқтар өте қатал және зиянды, сондықтан сіз алдауды бастамас бұрын, әсер ету салдары туралы үш рет ойлаңыз. Латын тілінің «комиссио» матч; қосылу» сөздерінен шыққан, (опциялар: com-, con-, cor-)«бірге»+ missio «жіберу», содан кейін«лақтыру»; босату; жіберу» белгісін жіберіңіз, одан кейін белгісіз түрде. Орыс тілінде Петр I кезінен бастап; құны бойынша 1698 жылдан бері «білімді адамдар тобы» деген мағынаны үстеді. Алаяқтыққа қарсы комиссия алдаудың алдын-алу және жалған айыптауларды таратудың алдын алу болып табылады. Бұл нәтижеге жету үшін: жүйені және алаяқтыққа қарсы ережелерді үнемі қадағалап отыру керек; төрешілер мен ұйымдастырушылар үшін тренингтер өткізу; Ойыншылар мен турнирлерді кездейсоқ тексеруді орындаңыз; Шағымдарды қабылдау анықталған жағдайларды қарастыру; ФИДЕ-нің басқа комиссияларына ұсыныстар енгізеді және шахмат ойыны ережелеріне, турнир ережелеріне, рейтинг туралы ережеге және разрядтар туралы ережеге өзгерістер енгізуді ұсынады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aldatma əleyhinə komissiya 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: комиссия анти-шоп 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chetga qarshi komissiya 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hile karşıtı komisyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Anti-cheating commission 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Comisión anti-trampa 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Anti-Cheating-Kommission 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Commission anti-triche 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде следовать античитер+ским правилам или руководствам - античитерс қағидаларын немесе нұсқаулықтарын орындауы нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында комиссия сөзі жеке түрлі формада тұрып 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) комиссия нұсқасы түрлі формада 16 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) Тапсырыс берушінің (құқық қорғау органдарының) комиссия аталмыш нұсқада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) комиссия нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ комиссия нұсқасында 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) комиссия нұсқасы бірнеше түрлі формада 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) комиссия нұсқасында 4 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында комиссия нұсқасында аударылмастан 24 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Античитерская комиссия - Античитерлік комиссия. | +9 |
94. | Апелляциялық комиссия | Аппеляционная комиссия | Аппеляционная комиссия Апелляциялық комиссия СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латынның appellatio «обращение/жүгіну, воззвание/шақырау», appellāre «заговаривать, называть» етістігінен туындаған, әрі қарай күшейткіш етісті пайда болған: appellеre «пригонять/айдау; придвигать/жылжыту; направлять/бағыттау, приводить/келтіру», әрі қарай ad «к, на» + pellere «бить/ұру, толкать/итеру, двигать/қозғау» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *pel- «трясти») сөздерінен туындаған. Орыс тілінің апелля́ция — І Петр кезінен бастап поляк тілінің apelacja сөзінен туындаған. Латын тіліндегі мына сөзден пайда болуы мүмкін деген ғылыми тұжырым бар commissio «состязание; соединение», из cum (варианты: com-, con-, cor-) «с, вместе» + missio «посылка, отправление», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: mittere «бросать, метать; выпускать; посылать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: неустановленной формы. Орыс тілінің комиссия — І Петр заманынан бастап «группа сведущих лиц/хабардар тұлғалар тобы» деген нұсқада 1698 жылдан бастап қолданылған. Поляк тілінің komisja сөзінен шыққан деген де тұжырым бар. Толық апелляциялық шағыммен сот ісі маңызды жаңа сот отырысынан тұрады. Сонымен қатар, апелляциялық сот бірінші сатыдағы сот шешімдерінің дұрыстығын тексеріп қана қоймай, істі мәні бойынша шешеді. Апелляцияның бұл түрі Францияның, Италияның, Англияның, Ресейдің революцияға дейінгі азаматтық іс жүргізу процестеріне тән. Толық апелляцияның мақсаты - соттың қателіктерін жою және тараптардың жіберген кемшіліктерін түзету. Тараптар жаңа айғақтарды шектеусіз ұсынуға құқылы, өйткені апелляциялық сатыда істің нақты жағы толық зерттелуде. Апелляциялық сот істі мәні бойынша шешуі керек. Апелляциялық іс қозғау бірінші сатыдағы соттың шешімінсіз мүмкін емес, оның заңдылығы мен негізділігі іске қатысушы адамдар тарапынан сұралады. Бұл күмән шағымның дәлелдерінде, осы адамдардың сот шешімін дұрыс емес деп санаған негіздерінде көрінеді. Осыған байланысты, іске қатысатын адамдар соттың заңды күшіне енбеген шешімін тексеруді сұрап, жоғары сатыдағы сотқа жүгінеді. Апелляциялық сот апелляция негізінде апелляциялық іс қозғағаннан кейін, істі қайталап қарау арқылы тексеру қызметін жүзеге асырады. Толық емес шағым түскен жағдайда дәлелдеу процесі бірінші сатыдағы сотта шоғырланған. Апелляциялық сот соттың шешімін соттың тараптары ұсынған нақты материалдар негізінде тексеріп, мәні бойынша шешім қабылдауы керек. Апелляциялық сатыдағы сотқа жаңа дәлелдемелерді ұсынуға жол берілмейді (ереже бойынша) немесе заңмен белгіленген жағдайларда рұқсат етіледі (өте шектеулі). Аяқталмаған апелляция бар, мысалы, Австрия мен Германиядағы азаматтық іс бойынша. Iстi апелляциялық сатыдағы соттың қайталап қарауы заң қатаң белгiленген шарттарда, мысалы, сот төрелiгiнiң қателесуi салдарынан бірінші сатыдағы сотта тергеу жүргізілмеген, заңсыз және негізсіз шешім қабылдауға әкелген дәлелдерді қабылдауға және зерттеуге мүмкіндік берген кезде ғана мүмкін. Бұл жағдайда істі екінші рет қарау апелляциялық сотпен толық көлемде жүргізілмейді, тек істің дұрыс шешілуі үшін маңызды мән-жайдың бар немесе жоқтығын анықтауға мүмкіндік беретін жаңа дәлелдемелерді зерттеу бөлігінде ғана жүзеге асырылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Apellyasiya Şurası 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Даттануу Board 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Apellyatsiya kengashi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Temyiz Kurulu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Board of Appeal 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sala de Recurso 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Beschwerde+kammer 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chambre de recours 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде апелляция-апелляция нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында комиссия сөзі жеке түрлі формада тұрып 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) комиссия нұсқасы түрлі формада 16 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) Тапсырыс берушінің (құқық қорғау органдарының) комиссия аталмыш нұсқада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) комиссия нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ комиссия нұсқасында 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) комиссия нұсқасы бірнеше түрлі формада 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) комиссия нұсқасында 4 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында комиссия нұсқасында аударылмастан 24 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Аппеляционная комиссия - Аппеляциялық комиссия | +9 |
95. | Аутсайдер | Аутсайдер | Аутсайдер Аутсайдер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Ағылшын тілінің outsider «сырттағы, тыс жерде болатын қандай да бір дүние; бөгде тұлға; чужак», әрі қарай дами келе outside «сырт дүние/внешний мир; снаружи/сыртта» деген сөз туындаған, уақыт өте келе out + side сөздері пайда болды деген көөзқарас бар. Аутсайдер (ағылшын тілінің outsider — сырттан келген адамның екі негізгі мағынасы болады): белгілі бір объектіден немесе категориядан тыс нәрсе. соңғы нәрсе. Бұл сөзді келесі кәсіби салаларда қолдануға болады: спортта - соңғы орынды иеленген немесе соңғы қатарда тұрған қатысушы. әлеуметтануда оның әлеуметтенуінде артта қалған адам. экономикада - монополиялық бірлестіктердің мүшелері болып табылмайтын және олармен қатал бәсекелестікке түсетін капиталистік кәсіпорындар. Бәсекелестік нәтижесінде бөтен адамдар көбінесе монополияларға еніп кетеді. Монополиямен нарықтық жағдайға әсер ету үшін өздерінің бәсекелесі ретінде әрекет ететін жасырын келісімдері бар жалған аутсайдерлер бар. Сырттан келгендерді кәсіби биржалық трейдерлер емес биржалық алыпсатарлар деп атайды. белгілі бір уақыт пен кеңістіктегі инсайдерлер тобына / категориясына жататын субъектілердің немесе объектілердің критерийлерінен тыс нысаны немесе мазмұны бар субъект немесе объект. Аз орын алатын әлеуметтік топтың мүшесі. Underdog - бұл спорттағы белгілі бір жарыста жеңіске жету мүмкіндігі төмен команда немесе спортшы. «Underdog» термині нені білдіретінін түсіну жақсы, ол синоним сөз - сырттан келген адамға көмектеседі. Қарама-қарсы ойын - бұл сүйікті команда, яғни белгілі бір матчтағы жеңісі стадионшыларға да, Б.К. үшін де айқын көрінетін команда.Футболдан тысқары күш, шеберлік және сынып бойынша қарсыласынан артта қалған команда (клуб). Қарсыластарының мүмкіндіктері бірдей тең болған матчтарда ашық астерлер (аутсайдерлер) мен фавориттер жоқ. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kənar 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: чоочун аял 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tashqarida 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: yabancı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Outsider; Outsider - аутсайдер, бөтен адам, сырттан бақылаушы, бөгде тұлға, маман емес, профан 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Forastero 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Außen+seiter; Der Außenseiter – жеке тұлға, аутсайдер, бөтен адам, der Outsider - аутсайдер 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Outsider 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Аутсайдер – Аутсайдер. | +9 |
96. | Балл | Балл | Балл Балл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тіліндегі balle «шарик» деген сөз. «Балл» деген сөз бізге Петр І-нің кезінде келді. Алайда Ресей императорының қайта құрылуынан бұрын ол Еуропада кеңінен танымал болған. Сөздің шығу тегі өте құрметті: ескі француз тілінде «балла» «доп» дегенді білдіреді. Уақыт өте келе, оның көптеген «ұрпақтары» көптеген тілдерде дәлелдеді. Себебі, дауыс беру кезінде шарлар бір кездері қолданылған. Олар бюллетеньдер емес, бюллетеньдер жәшіктерге түсірілді. Шарлар екі түсті болды: ақ «үшін» лақтырылды, қара - «қарсы». Ақ доптарды көп жинаған - «ұпайлар» жеңіп алды. Әрі қарай «ұпай» сөзінің мағынасы кеңейе түсті. Бұл «бағалау», «белгі», содан кейін «өлшем бірлігі». Ағылшын тіліне аударылған «доп» футбол, гандбол және баскетбол сияқты қазіргі тілдің қазіргі заманғы сөздерінің негізіне айналды. Ұпай - бір нәрсенің дәрежесін, құбылыстың қарқындылығын бағалауға арналған шартты (өлшемсіз) бірлік - мысалы, теңіз толқыны, жел, жер сілкінісі; оқушының жетістігі мен мінез-құлқының сандық белгісі; спорттағы жетістіктерді бағалау. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hesab 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: белги 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hisob 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: işaret 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Score; Point - нүкте, балл, сәт, пункт, ұпай, іс; mark - баға, белгі, бедер, марка, із, балл 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Puntuación 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Punktzahl; Die Zähler- есептеуіш, тақ, ұпай, балл; der Grad - градус, ұпай, дәреже; die Zensur - баға, цензура, балл, белгі; die Note - баға, нота, ұпай, дыбыстау, белгі; der Punkt- орын, ұпай, сәт, пункт, бап, балл 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Score; Ledegré - инстанция, саты, деңгей, градус, ереже, балл; lanote - ескерту, жазу, баяндаухат, нота, шот, ұпай; lepoint - ілмек, орын, өрнек, градус, ұпай, балл 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында балл-балл нұсқасында аударылмастан 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында балл-балл нұсқасында 3 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Балл – Балл. | +9 |
97. | Батареялы мат | Батарейный мат | Батарейный мат Батареялы мат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тіліндегі мына сөзден шыққан, ол: batterie от battre «бить»; әрі қарай пайдаболған латын тіліндегі сөз: battuere. Орыс тілінің батарея сөзі 1697 жылы І Петр кезінде таныстырлыған болатын; неміс тілінің Batterie сөзінен немесе француз тіліндегі сөзден шыққан. -ея жалғауы кітаби сөздегі -ия жалғауының орнына шығу тегі жағынан халықтық деп саналуына толықтай мүмкіндік бар. Бұл сөз француз тіліндегі mat (échec et mat) сөзінен шыққан, «шах және мат» сөздеріның шығу тегі араб тілінен бастайды деген пікір қалыптасты aš-šāh māta «король умер/әмірші өлді». Орыс тіліндегі мат сөзі XVIII ғасырда француз тілінен шыққан. Бір түстегі екі қарама-қарсы тастың бір сызығында болуы (ашу). Сонымен қатар, тастың алдыңғы жағындағы (ашылу, алдыңғы) сызықтан шығу сол сызықта тұрған (қашықтықта, артында) ұзақ қашықтықтағы тастың әрекетін қосуға мүмкіндік береді, бұл батареяны тексеруге әкеледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batareya mat 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: батареянын килемче 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batareya mot 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Akü altlığı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Battery mat 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Alfombrilla 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batterie+matte 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tapis de batterie 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында аударылмастан 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Батарейный мат – батареялы мат. Бұл аудармадағы қателік +лы/+лі және лық/лік жұрнақтарын ауыстырып қолданудың салданынан болып тұр. Қазіргі қазақ тіл білімінде +лы/лі жұрнағы деректі зат есімге жалғанады да, заттың бар/жоқ екендігінен хабар береді. Яғни батареясы бар мат деген мағынаны білдіреді. Сондықтан батареялы мат емес, батареялық мат нұсқасы болуы тиіс. Заряд беретін емес, батарея ретінде тігінен тұра қалып мат қойылған әрекетті білдіреді. Ұсыныс. Батарейный мат – батарея+лық мат. | +9 |
98. | Батарея | Батарея | Батарея Батарея СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тіліндегі мына сөзден шыққан, ол: batterie от battre «бить»; әрі қарай пайдаболған латын тіліндегі сөз: battuere. Орыс тілінің батарея сөзі 1697 жылы І Петр кезінде таныстырлыған болатын; неміс тілінің Batterie сөзінен немесе француз тіліндегі сөзден шыққан. -ея жалғауы кітаби сөздегі -ия жалғауының орнына шығу тегі жағынан халықтық деп саналуына толықтай мүмкіндік бар. Бұл сөз француз тіліндегі mat (échec et mat) сөзінен шыққан, «шах және мат» сөздеріның шығу тегі араб тілінен бастайды деген пікір қалыптасты aš-šāh māta «король умер/әмірші өлді». Орыс тіліндегі мат сөзі XVIII ғасырда француз тілінен шыққан. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batareya 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: батарея 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batareya 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: pil 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Battery; Battery - аккумулятор, батарея, батарейка, побои, гальванический элемент, оскорбление действием; radiator - радиатор, излучатель, батарея; pile - куча, груда, свая, ворс, стопка, батарея; troop - отряд, войска, толпа, труппа, стая, батарея; range - диапазон, ряд, круг, дальность, область, батарея; bench - скамейка, скамья, станок, верстак, уступ, батарея 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batería 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batterie; Die Batterie - батарейка, батарея, аккумулятор 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La batterie; Labatterie - Батарея, змеевик; legroupe - партия, отдел, команда, батарея, агрегат, отряд; leradiateur - батарея, радиатор 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Батарея – батарея. | +9 |
99. | Қауіпсіздік | Безопасность | Безопасность Қауіпсіздік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөз опасный/қауіпті сын есімінен туындаған, әрі қарай православян тілінен шыққан, өзге де сөздердің қатарынан бастау алған: көне орыс тілінің опасно/қауіпті «внимательно/мұқият, осторожно/қауіпті, тщательно/мұқият», шіркеу славян тілінің опасьнъ «осторожный/қауіпті, порядочный/ұқыпты, старательный/тырысатын», көне орыс тілінің опас(ь)наıа грамота «охранная грамота/мақтау қағазы» (1392 жылдан бастап), украин тілінің о́пас м. «опасность, опасение, охрана, охранное свидетельство». пасу́, пасти сөзімен байланысты́. Қауіпсіздік - жеке адамның, қоғамның, мемлекеттің өмірлік мүдделерін ішкі және сыртқы қауіптерден қорғау, немесе объектінің, құбылыстың немесе процестің деструктивті әсерге төтеп беру мүмкіндігі. Қауіпсіздік - сыртқы және ішкі факторлардың әрекеті осы кезеңде қол жетімді қажеттіліктерге, білімге және идеяларға сәйкес осы күрделі жүйеге қатысты теріс деп саналатын процестерге әкелмеген кезде күрделі жүйе орналасқан жағдайлар. Ресейде «қауіпсіздік» ұғымы заңнамалық деңгейде алғаш рет 1992 жылы «Қауіпсіздік туралы» заңмен құрылды. Заң жеке адамдардың, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігінің құқықтық негізін біріктірді, қауіпсіздік жүйесі мен оның функцияларын анықтады, қауіпсіздік органдарын ұйымдастыру және қаржыландыру тәртібін, сондай-ақ олардың қызметінің заңдылығын бақылау мен қадағалауды белгіледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Təhlükəsizlik 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: коопсуздук 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Xavfsizlik 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: emniyet 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Security; Security - қауіпсіздік, қорғау, қамсыздану, қорғаныс, беріктік, кепілдік; safety - қауіпсіздік, сақтық, беріктілік; safeness - қауіпсіздік 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Seguridad 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sicherheit; Das Geborgensein - қауіпсіздік, қауіпсіздік сезімі, қорғандық; die Sicherheit - кепіл, сенімділік, қауіпсіздік, беріктік, қамтамасыз ету, сенімділік; der Geborgenheit - қауіпсіздік, қорғандылық; die Gefahrlosigkeit – қауіпсіздік. 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La sécurité; Lasûreté - сақтау, сенімділік, қауіпсіздік, сенімділік, қамтамасыз ету, кепілдік; lasécurité – сенімді пайдалану, қауіпсіздік, беріктік, беріктік қоры, сенімділік. 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында безопасность-қауіпсіздік сөзі жеке түрлі формада тұрып 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) безопасность-қауіпсіздік түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) безопасность-қауіпсіздік нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) безопасность-қауіпсіздік нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) безопасность-қауіпсіздік нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ безопасность-қауіпсіздік нұсқасында түрлі формада 24 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) талқылау нұсқасы 1 рет, талқылауға нұсқасы 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) безопасность-қауіпсіздік нұсқасында түрлі формада 29 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) талқылаулар нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында безопасность-қауіпсіздік нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында безопасность-қауіпсіздік нұсқасында 5 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Безопасность – қауіпсіздік. | +9 |
100. | Ақ шаршылы | Белопольный | Белопольный Ақ шаршылы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Үндіеуропа тілінен туындаған жалпы славян тілі сөзі: (литва тілінің balti, латын тілінің bals, көне үнді тілінің bhalam). Көне орыс тілінің – бълый, бьль. Жалпы славян тілінің – belъ (белый), Үнді еуропа тілінің – bhel- (белый). «Ақ» сөзі өте көне кезеңнен белгілі, көне орыс ескерткіштерінде XI ғасырдан бастап қолданысқа енген. Көне орыс тілінің бълый (-ъ, -а, -о) көне славян тілінің бълъ, бълый сөзінен туындаған және жалпы славянның belъ сөзінен шыққан және әрі қарай дами келе үндіеуропа тілдерінің негізінде bhel- – «белый/ақ» сөзі туындаған. Орыс тілінен туындаған аталмыш сөз өз тілдегі үндес сөздермен түбірлес екенін еш бүкпесіз айта аламыз. Праславян тілінің сөзінен шыққан, онымен бірге қатарлас басқа да сөздермен бірге туындағаны: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. Рülǘ пайда болған. Көне орыс тілінің полъ «открытый, свободный, полый» шыққан және латын тілінің раlаm «открыто, явно» түбірлес, fala «равнина, пустошь», Falun, жаңа ғасырдағы неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Возм., сонымен қатар көне орыс тілінің Раlwе, раlwе — шөлді, шөлейтті, ормансыз, жыртылмаған жерді, албан тіліндегі shpall «ашамын» деген сөзінен шыққан. Әрі қарай осы сөзге украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. fjäll. шыққан. Әрі қарай дами келе feld «поле» көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ) шыққан. По́ле сөзінен полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — шыққан; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі шыққан деген тұжырым бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ağ sahə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: жарык, чакмак- 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oq-dala 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Işık kare 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: White-field 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo blanco 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Weißes Feld 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champ blanc 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде белополый нұсқасында 2 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Белопольный – ақ шаршылы. | +10 |
101. | Ақтар | Белые | Белые Ақтар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Үндіеуропа тілінен туындаған жалпы славян тілі сөзі: (литва тілінің balti, латын тілінің bals, көне үнді тілінің bhalam). Көне орыс тілінің – бълый, бьль. Жалпы славян тілінің – belъ (белый), Үнді еуропа тілінің – bhel- (белый). «Ақ» сөзі өте көне кезеңнен белгілі, көне орыс ескерткіштерінде XI ғасырдан бастап қолданысқа енген. Көне орыс тілінің бълый (-ъ, -а, -о) көне славян тілінің бълъ, бълый сөзінен туындаған және жалпы славянның belъ сөзінен шыққан және әрі қарай дами келе үндіеуропа тілдерінің негізінде bhel- – «белый/ақ» сөзі туындаған. Орыс тілінен туындаған аталмыш сөз өз тілдегі үндес сөздермен түбірлес екенін еш бүкпесіз айта аламыз. «Ақ» сөзі ежелден бері белгілі, ол ежелгі орыс ескерткіштерінде XI ғасырдан бері кездеседі. Ескі орыс ақ (-а, -а, -о) ескі славян тілінен ақ, ақ түстерден алынады және бүкіл славян белдеуіне, содан кейін үнді-еуропалық негізге бхел - “ақ” түседі. Орыс сөзі көптеген басқа тілде бірдей мағынасы бар сөздермен үндеседі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ağ 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ак 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: oq 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: beyaz 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: white; White - ақ, боз, сұр, күмістей, түссіз, ашық; Caucasian - кавказдық, ақ; whitey - ақ, ақшыл, honkyи- ақ, lily - ақ, тізбектік; blanch - күмістей, ақ 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: blanco 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: weiß; Weiß - ақ, аппақ 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: blanc; Blanc - бос, суық, ағарған, ақ, ақшылт, ағарған. 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде белый-ақтар нұсқасында 25 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Белые – ақтар. | +10 |
102. | Құтырған тас (пешка) | Бешеная пешка | Бешеная пешка Құтырған тас (пешка) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түп нұсқадағы сөз бесить етістігінен шыққан, әрі қарай бес зат есімі, праславян тілінің *běsъ шыққан, одан әрі өзге де сөздердің қатарынан: көне славян тілінің бѣсъ (көне грек тілінің δαίμων, πνεῦμα, δαιμόνιον), орыс тілінің бес, украин тілінің біс, болгар тілінің бесъ́т, сербі тілінің және хорват тілінің би̏jес «ярость», словен тілінің bė̑s «злой дух», чех тілінің běs, поляк тілінің bies, бұрын bias жергілікті қолданыста Biasowice деген сөз туындаған. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды: baisà «страх», baisùs «отвратительный, мерзкий, ужасный», латын тілінің foedus «мерзкий», грек тілінің πίθηκος «обезьяна» сөздері де туыстас деп танылғае. Траутманның көзқарасына сүйенсек, әдеби тілдегі baidýti «пугать» и орыс тілінің бояться сөзінен шыққан. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Қарсылас бөлшегіне шабуыл жасайтын қорғалмаған тас. Әдетте, «ашуланшақ тас» патшаға шабуыл жасайды, оған шах жариялап, жоғалу қаупі төнген жаққа «мәңгілік шабуыл» («мәңгілік шах») арқылы жеңіске жетуге мүмкіндік береді. Көбінесе «тырнақ бөлігі» - бұл тырнау. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dəli fiqur 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кутурган көрсөткүч 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aqldan ozgan odam 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Deli figür 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mad figure 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figura loca 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Verrückte Figur 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figure folle 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Бешеная пешка – құтырған тас (пешка). Жоғарыда атап өткеніміздей бір ғана нұсқасын қалдыру керек. Сондықтан тас (пешка) деп түсіндіре кетудің қажеттілігі шамалы. Ұсыныс: «Бешеная» пешка – «құтырған» тас. | -3 |
103. | Соғылған шаршы | Битое поле | Битое поле Соғылған шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Прославян тілінің *biti сөзінен туындаған, оған қоса өзге де сөздермен бірге шыққан сөздер де жетерлік: көне орыс тілінің, көне славян тілінің бити, украин тілінің би́ти, болгар тілінің би́я, сербі тілінің және хорват тілінің би̏ти би̏jе̑м, словен тілінің bíti bȋjem, чех тілінің bít biji, поляк тілінің bić biję, в.-луж. bić biju, н.-луж. biś bijom; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *bheyǝ-. Одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі bīhal «топор», сонымен бірге bil, арм. bir «дубинка, палка», көне гректің φιτρός «ствол дерева, кол, колода», ирл. benim (*bhināmi) «режу, бью», biail «топор». (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды. *bieiti/*boiti жұрнкақтары *bhei-/*bhoi-/*bhi- «бить, бой») туындаған. Праславян тілінің сөзінен шыққан, онымен бірге қатарлас басқа да сөздермен бірге туындағаны: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. Рülǘ пайда болған. Көне орыс тілінің полъ «открытый, свободный, полый» шыққан және латын тілінің раlаm «открыто, явно» түбірлес, fala «равнина, пустошь», Falun, жаңа ғасырдағы неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Возм., сонымен қатар көне орыс тілінің Раlwе, раlwе — шөлді, шөлейтті, ормансыз, жыртылмаған жерді, албан тіліндегі shpall «ашамын» деген сөзінен шыққан. Әрі қарай осы сөзге украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. fjäll. шыққан. Әрі қарай дами келе feld «поле» көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ) шыққан. По́ле сөзінен полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — шыққан; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі шыққан деген тұжырым бар.Шахматта ұрылған өрісті қарсыластың немесе сарбаздың соққысындағы өріс деп атайды. Әдетте шахмат термині «өту-өту» ережесін білдіреді. ұрылған өріс - сарбаз шабуылдаған өріс, бастапқы локте жау ломбасының алдында тігінен. Шахматта «ұрылған өріс» және жолдағы ереже XV ғасырда күшіне енді, шамамен бір уақытта алғашқы сарбазға екі өрісті жасауға рұқсат етілген тағы бір ереже. Сарбаздың қосымша мүмкіндіктері шахмат тақтасында жау оны ұрып-соғылған алаңнан өткен кезде алуға құқылы болды. Жаяу жүру - шахматтың ерекше жағдайы, бұл жағдайда сарбаз қарсыластың сарбазын ұрып, орнына түспейді. Жолда басып алу ақ сарбаз бастапқы күйде болған кезде, ал қара төртінші көлденеңінде болған кезде пайда болуы мүмкін; басқа жағдайда: қара - бастапқы қалыпта, ақ - бесінші көлденеңде. Сарбазды ұрылған өріс арқылы жасап, ережелер қарсыластарға сарбазды бір өрісті алға жылжытқандай алуға мүмкіндік береді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Döyülən sahə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: сынган талаасы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kaltaklangan maydon 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dayak alanı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Beaten field 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo batido 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Geschlagenes Feld 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champ battu 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында 57 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Битое поле – соңылған шаршы. | -5 |
104. | Соғу | Бить | Бить Соғу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Прославян тілінің *biti сөзінен туындаған, өзге де сөздердің ішінен әрі қарай пайда болған сөзі: көне орыс тілінің, көне славян тілінің бити, украин тілінің би́ти, болгар тілінің би́я, сербі тілінің және хорват тілінің би̏ти би̏jе̑м, словен тілінің bíti bȋjem, чех тілінің bít biji, поляк тілінің bić biję, в.-луж. bić biju, н.-луж. biś bijom; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *bheyǝ-. Одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі: bīhal «топор», сонымен бірге bil, арм. bir «дубинка, палка», көне грек тілінің φιτρός «ствол дерева, кол, колода», ирл. benim (*bhināmi) «режу, бью», biail «топор». (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *bieiti/*boiti суффиксі арқылы *bhei-/*bhoi-/*bhi- «бить, бой») туындаған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Döymək üçün 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: уруу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Urish uchun 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yenmek için 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Beat 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Para vencer 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zu schlagen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Battre 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Бить – соғу. | +8 |
105. | Партияны жазу бланкісі | Бланк для записи партии | Бланк для записи партии Партияны жазу бланкісі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тіліндегі сөзден бастау алджы деген тұжырым бар: blanc «белый», әрі қарай *blancus «белый», одан соң прагерман тілінің формасында *blangkaz дамыған, өзге де сөздің арасында пайда болғаны: франкск. *blank, көне скандинав тілінің blakkr, одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі: blanc, blanch және неміс тілінің blank; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *bhel- «сиять». Сөздің бастапқы түбірі записать етістігінен туындаған, ол за- + писать, одан әрі праславян тіліндегі *pьsā́tī сөзінен туындаған, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің писати, көне славян тілінің пьсати, пишѫ (көне грек тілінің γράφειν), орыс тілінің писа́ть, украин тілінің писа́ти, беларусь тілінің пісаць, болгар тілінің пи́ша, сербі тілінің және хорват тілінің пи́сати, пи̑ше̑м, словен тілінің písati, píšеm, чех тілінің psát, píši, словак тілінің písať, поляк тілінің, в.-луж. pisać, н.-луж. pisaś; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *peik`- «писать, пестрить». Мына пёстрый сөзімен туыстас; сонымен қатар пёс сөзімен салыстырыңыз. Әрі қарай осы сөздерге қатысты бар деген тұжырым ретінде әдеби тілдегі piešiù, piẽšti «рисовать, чертить (углем)», paišýti, pаišаũ «чертить, рисовать, набрасывать», piẽšos, paĩšоs, puĩšоs ж. мн. «сажа», көне орыс тілінің pеisāi «они пишут», pеisātоn «написанное», көне үнді тілінің piṃc̨áti «украшает, придаёт об ауыз екі сөйлеу тілінің, выкраивает», pḗс̨аs «вид, форма, цвет», авест. paēsа- м. «украшение», др.-перс. ni-pišta- «записанное», авест. frapiẋšta- «украшенное», тохар. Piііṅkam «пишет», грек тілінің ποικίλος «пёстрый», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі, fe^h — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, готск. filu-faihs «весьма многооб ауыз екі сөйлеу тілініңный», а сонымен қатар латын тілінің pingo, -еrе «рисовать, вязать иглой» сөзінен шыққан. Француздан шыққан, әрі қарай латын тілінің «бөлісуге» сөзі. Шахмат ойынын жазу шахмат ережелері мен ойындарының ажырамас бөлігі болып табылады. Ойынды дұрыс жаза білу - бұл жетістіктің кепілі ғана емес, сонымен қатар судьяның күлкілі жағдайлары мен ескертулерінен, кейде тіпті жеңілістерден де құтылу мүмкіндігі. Бұл мақала екі бөлікке бөлінеді, осыған байланысты тақтада ойнағанда шахмат ойынын қалай дұрыс жазу керектігі туралы сөйлесеміз. Екінші бөлімде біз тек дұрыс жазу әдісіне тоқталамыз. Осы мақаланы жазуда қолданылатын ережелерден үзінділер Ресей Федерациясының Спорт Министрлігінің 2017 жылғы 17 маусымдағы № 654 бұйрығымен бекітілген, Ресей Федерациясының Спорт Министрлігінің 2017 жылғы 19 желтоқсандағы № 1087 бұйрығымен өзгертілген. 8 және 16-баптар шахмат ойынын шахмат ережелеріне жазуға арналған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Partiya qeyd forması 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Партия жазуу үчүн бош 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Partiya yozuvlari shakli 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Parti Kayıt Formu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Party Record Form 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Formulario de registro de fiesta 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Party Record Form 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Formulaire d`enregistrement du parti 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында партия-партия нұсқасында 1 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде партия-партия нұсқасында еш аударылмастан 119 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында бланк-бланк нұсқасында аударылмастан 1 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде бланк для записи партии - партияны жазуға арналған бланк нұсқасы, сонымен қатар бланк сөзі еш аударылмастан 23 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Бланк для записи партии - Партияны жазу бланкісі. | +10 |
106. | Жақын оппозиция | Ближняя оппозиция | Ближняя оппозиция Жақын оппозиция СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің *bliz-, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің близь, близъ, орыс тілінің, украин тілінің близь, болгар тілінің бли́зо, бли́зу «близко», сербі тілінің және хорват тілінің бли́зу, словен тілінің blìz, blízi, blízu; көне чех тілінің bliz, поляк тілінің диал. blizo «близко». Родственно латын тілінің мына сөзінен туындаған blaîzît «давить, жать, бить, тереть», bliêzt «рубить, бить», латын тілінің flīgere «бить» сөзінен шыққан. Салыстырамыз: әдеби тілдегі blýžoti «лежать недвижимо (о больном)», грек тілінің ἄγχι «близко»: ἄγχω «завязываю», француз тілінің près, итальян тілінің presso, appresso «поблизости»: латын тілінің pressus «сжатый» сөзінен шыққан. Латын тілінің oppositio «противопоставление/қарсыластық; возражение/қарсыластық», opponere етістігінің «ставить против, противопоставлять» мағынасын береді, кейіннен ob «к, против, перед» + pōnere «класть, ставить», праүндіеуропа елінің тіліндегі *po-s(i)nere сөзіне өткен. Саясаттағы оппозиция (латын оппозициясы «оппозиция, оппозиция») - басым партияға немесе партиядағы немесе топтағы көпшілік қолдайтын пікірге қарсы қозғалыс, партия, топ немесе тұлға деген сөзін білдіреді. Бұл сондай-ақ биліктің бағытына қарсы келетін және билік партиясымен (партиялармен) мемлекеттік билік үшін күрес жүргізетін партиялардың, топтардың және қозғалыстардың саяси белсенділігі. Сонымен қатар әдебиетте - оппозициялық партия, оппозициялық топ (партияда) және тағы басқа атаулар бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Müxalifət yaxınlığında 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: жанында каршылык 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarshilik yaqinida 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Muhalefete yakın 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Near opposition 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cerca de la oposición 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Nahe der Opposition 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Quasi opposition 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ближайщий - жақын нұсқасында 2 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ближайщий нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ближайщий родственник – жақын туысы формасында тұрып 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ближайщий родственник – жақын туысы нұсқасында түрлі формада 4 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Ближняя оппозиция – жақын оппозиция. | +11 |
107. | Блиц | Блиц | Блиц Блиц СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Blitz «молния» сөзінен шыққан. Блиц (неміс тілінің blitz — молния): Блиц - бұл суретке түсіру үшін қысқа мерзімді жарқыл шығаратын құрылғы. Блиц - шахматта, дойбы ойындарында және басқа ойындарда: уақытты өте жылдам басқаратын ойын. «Блиц» - Ұлыбританияның Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі стратегиялық бомбалау. «Блиц» - бұл Халықаралық лазерлік диапазонды анықтау қызметі пайдаланатын Информатика ғылыми-зерттеу институтының микросерігі. Блиц - бұл тақта ойыны (шет елде ол Dutch Blitz, Ligretto деген атпен белгілі). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: blits 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: блиц 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: blits 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: hava saldırısı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: blitz 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: bombardeo 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blitz 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: blitz 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде блиц нұсқасында еш аударылмастан 5 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Блиц – Блиц. | +11 |
108. | Блиц-турнир | Блиц-турнир | Блиц-турнир Блиц-турнир СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: неміс тілінің Blitz «молния». Блиц (неміс тілінің blitz — молния): Блиц - бұл суретке түсіру үшін қысқа мерзімді жарқыл шығаратын құрылғы. Блиц - шахматта, дойбы ойындарында және басқа ойындарда: уақытты өте жылдам басқаратын ойын. «Блиц» - Ұлыбританияның Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі стратегиялық бомбылау. «Блиц» - бұл Халықаралық лазерлік диапазонды анықтау қызметі пайдаланатын Информатика ғылыми-зерттеу институтының микросерігі. Блиц - бұл тақта ойыны (шет елде ол Dutch Blitz, Ligretto деген атпен белгілі). Спорттық жарыс (әдетте шахмат) қысқа мерзімде өтті 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blits turniri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы:блиц-турнир 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blits musobaqasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blitz Turnuvası 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blitz tournament 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Torneo Blitz 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blitz Turnier 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tournoi Blitz 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде блиц нұсқасында еш аударылмастан 5 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Блиц-турнир – Блиц-турнир. | +10 |
109. | Блокада, қоршау | Блокада, блокировка | Блокада, блокировка Блокада, қоршау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Blockade «блокада», blockieren «блокировать» етістігінен, әрі қарай bloc «глыба, масса сөздері туындаған; блок», неміс тілінің Block немесе нидерланды тілінің blok, әрі қарай прагерман тілі формасы *blukką, өзге де тілдердің ішінен туындағаны: одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі: bloh және неміс тілінің Block «колода, чурбан; глыба», салыстырамыз: нидерланды тілінің bloc және нидерланды тілінің blok; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды, ол сөз - *bhlugo- деген мағынаны білдіреді. Блокада - шахматты алаңға бірден қарсыластың сарбазының (сарбаздың) алдына қоюдан тұратын стратегиялық шахмат әдісі. Бітелетін бөлік мұндай сарбаздың қозғалысын тоқтатады және сонымен бірге бұл сарбаз қарсыластың ол орналасқан вертикальға шабуылынан қорғалған. Блокаторлардың рөлі жеңіл бөлшектермен - атпен жақсы үйлеседі деп есептеледі, өйткені сарбаздың алдындағы позициясы сарбаздың жанындағы өрістерге немесе сарбаздың бүкіл тізбегінің қозғалысына кедергі келтіретін пілге оқ атуға мүмкіндік береді. Блокада - бұл өткен сарбазбен күресудің тиімді әдісі. Блокада, атап айтқанда бірнеше тіректерді қоршау ұзақ мерзімді позициялық салдарға әкелуі мүмкін - позицияның тығыздығы және оқшауланған жақта маневр жасау қиындықтары. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blokada; tıxanma 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: блокада; бекитчү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: blokajı; kilitleme 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blokada; to`sib qo`yish 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blockade; blocking 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bloqueo; bloqueo 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blockade; Blockieren 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blocus; blocage 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Блокада, блокировка – блокада, қоршау. Блокада+ны – бөгет, блокировка+ны + бұғат+та+у деп алу дұрыс деп санаймыз. | +10 |
110. | Сарбаз блокадасы | Блокада пешки | Блокада пешки Сарбаз блокадасы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Blockade «блокада», blockieren «блокировать» етістігінен, әрі қарай bloc «глыба, масса сөздері туындаған; блок», неміс тілінің Block немесе нидерланды тілінің blok, әрі қарай прагерман тілі формасы *blukką, өзге де тілдердің ішінен туындағаны: одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі: bloh және неміс тілінің Block «колода, чурбан; глыба», салыстырамыз: нидерланды тілінің bloc және нидерланды тілінің blok; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды, ол сөз - *bhlugo-. (а) блокада (1); қоршау, қармау (в) кіруден бас тарту, жабу. (әдетте әскери қондырғылар туралы). (2) Блокада - шахматты алаңға бірден қарсыластың сарбазының (сарбаздың) алдына қоюдан тұратын стратегиялық шахмат әдісі. Бітелетін бөлік мұндай сарбаздың қозғалысын тоқтатады және сонымен бірге бұл сарбаз қарсыластың ол орналасқан вертикальға шабуылынан қорғалған. Блокаторлардың рөлі жеңіл бөлшектермен - атпен жақсы үйлеседі деп есептеледі, өйткені сарбаздың алдындағы позициясы сарбаздың жанындағы өрістерге немесе сарбаздың бүкіл тізбегінің қозғалысына кедергі келтіретін пілге оқ атуға мүмкіндік береді. Блокада - бұл өткен сарбазбен күресудің тиімді әдісі. Блокада, атап айтқанда бірнеше тіректерді қоршау ұзақ мерзімді позициялық салдарға әкелуі мүмкін - позицияның тығыздығы және оқшауланған жақта маневр жасау қиындықтары. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pəncələrin blokadası 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: барымтасы блокада 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyonlar blokirovkasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyon ablukası 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bloqueo de peones 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blockade von Bauern 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bloqueo de peones 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blocus des pions 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Блокада пешки – сарбаз блокадасы. Блокада пешки+ді – сарбаз бұғат+ы немесе сарбаз+ды бұғат+тау деп алуға болады деп санаймыз. | +1 |
111. | Блокада қойылған шаршы | Блокированное поле | Блокированное поле Блокада қойылған шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Blockade «блокада», blockieren «блокировать» етістігінен, әрі қарай bloc «глыба, масса сөздері туындаған; блок», неміс тілінің Block немесе нидерланды тілінің blok, әрі қарай прагерман тілі формасы *blukką, өзге де тілдердің ішінен туындағаны: одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі: bloh және неміс тілінің Block «колода, чурбан; глыба», салыстырамыз: нидерланды тілінің bloc және нидерланды тілінің blok; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды, ол сөз - *bhlugo-. Праславян тілінің сөзінен шыққан, онымен бірге қатарлас басқа да сөздермен бірге туындағаны: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. Рülǘ пайда болған. Көне орыс тілінің полъ «открытый, свободный, полый» шыққан және латын тілінің раlаm «открыто, явно» түбірлес, fala «равнина, пустошь», Falun, жаңа ғасырдағы неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Возм., сонымен қатар көне орыс тілінің Раlwе, раlwе — шөлді, шөлейтті, ормансыз, жыртылмаған жерді, албан тіліндегі shpall «ашамын» деген сөзінен шыққан. Әрі қарай осы сөзге украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. fjäll. шыққан. Әрі қарай дами келе feld «поле» көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ) шыққан. По́ле сөзінен полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — шыққан; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі шыққан деген тұжырым бар. (Алаңды жауып тастау) - тактикалық әдіс, қарсыластың бөліктері шабуылдың нысанына айналатын басқа, әдетте одан да құнды затты шегінуге мәжбүр ететін тактикалық әдіс. Тартымдылықтың ерекше түрі: сондықтан, тартылған кезде шабуылдың нысаны жалған тас болып табылады, бұғатталған кезде ол бұғатталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bağlı sahə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: бөгөттөлгөн талаасы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qulflangan maydon 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kilitli alan 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Locked field 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo bloqueado 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gesperrtes Feld 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champ verrouillé 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында түрлі формада 72 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Блокированное поле - Блокада қойылған шаршы. Блокированное поле – бұғатшаршы немесе бұғатталған шаршы нұсқасында алуға болады деп санаймыз. | +11 |
112. | Блокада қойылған сарбаз | Блокированная пешка | Блокированная пешка Блокада қойылған сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Blockade «блокада», blockieren «блокировать» етістігінен, әрі қарай bloc «глыба, масса сөздері туындаған; блок», неміс тілінің Block немесе нидерланды тілінің blok, әрі қарай прагерман тілі формасы *blukką, өзге де тілдердің ішінен туындағаны: одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі: bloh және неміс тілінің Block «колода, чурбан; глыба», салыстырамыз: нидерланды тілінің bloc және нидерланды тілінің blok; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды, ол сөз - *bhlugo; Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Бітелген сарбаз - алға жылжуын жау бөлігі тоқтатып немесе оның алдында тұрған сарбаз. Оқшауланған сарбаз жиі жабылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bloklu lombard 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: бек пешке 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bloklangan garov 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Engellenen piyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blocked pawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón bloqueado 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blockierter Bauer 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion bloqué 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Блокированная пешка - Блокада қойылған сарбаз. Блокированная пешка – Бұғатталған сарбаз /бұғатсарбаз/ бітелген/оқшау сарбаз нұсқалардың бірін алуға болады. | -3 |
113. | Бүйір оппозициясы | Боковая оппозиция | Боковая оппозиция Бүйір оппозициясы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жалпыславянның формасынан бастау алған: bok, ср: орыс тілінің - шіркеу славян тілінің бокъ (көне грек тілінің πλευρόν), орыс тілінің бок, украин тілінің бік, бо́ку, беларусь тілінің бок, сербі тілінің және хорват тілінің бо̑к (род. п. бо̏ка), чех тілінің bok, поляк тілінің bok, в.-луж. bok, н.-луж. bok. Туындау төркіні, яғни этимологиясы түсініксіз; түпкілікті мағынасымен туыстас болуы да мүмкін «ребро» — латын тілінің baculum «палка, посох», грек тілінің βάκτρον «жезл, скипетр», ирл. bac, др.-ирл. bacc (из *bakn-) «крюк, клюка». Сонымен қатар ағылшын тілінің сөзімен де салыстыратын мезгіл кездеспек back «спина», шв. backe «возвышенность, гора». Герман тілінен шықтыдеген көзқарастың негізі жоқ; салыстырамыз: одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі bah, көне ағылшын тілінің bæc «спина» сөзі сәйкес келеді. Латын тілінің oppositio «противопоставление; возражение» сөзінен туындаған, ол есесіне етістіктен қалыптасқан: opponere «ставить против, противопоставлять», әрі қарай ob «к, против, перед» + pōnere «класть, ставить» қосылып праүндіеуропа тілінің *po-s(i)nere сөзінен шыққан. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yanal müxalifət 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: каптал каршылык 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yon oppozitsiya 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yan muhalefet 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lateral opposition 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oposición lateral 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Seitliche Opposition 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Opposition latérale 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде бок-бүйір нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Боковая оппозиция - Бүйір оппозициясы. | +3 |
114. | Үлкен диагональ | Большая диагональ | Большая диагональ Үлкен диагональ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тіліндегі сөзден бастау алған, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің бол͂ии м., бол͂ьши ж., болѥ, орыс тілінің больший, большой, украин тілінің більший, болгар тілінің бо́ле «больше», сербі тілінің және хорват тілінің бо̏љи «лучший», словен тілінің bȯ̑lje «лучше», чех тілінің тек Boleslav, поляк тілінің Bolesław сөзінен шыққан. Көне үнді тілінің bálīyān «сильнее» сөзіен тучстас, báliṣṭhas «самый сильный», bálam «сила», грек тілінің βελτίων, βέλτερος, βέλτατος, βέλτιστος «лучше, лучший», латын тілінің dē-bilis «слабый, немощный», нж.-неміс тілінің, сев.-фриз. pal, pall «крепкий, тугой, жесткий» сөзінен туындаған. Латын тілінің diagonalis (diagonios) «идущий от угла к углу; диагональный», және көне грек тілінің διαγώνιος сөзінен туындаған — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, әрі қарай διά «через; ауыз екі сөйлеу тілінің дельно» + γωνία «угол» сөзінен шыққан деген дерек бар, праүндіеуропа тілінің g`enw-, *g`new- «колено» сөзінен шыққан. Орыс тілінің диагональ, вероятно/мүмкін, француз тілінің diagonale сөзінен шыққан деген ғылыми тұжырым бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Böyük diaqonal 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: чоң кайчылаш 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Katta diagonal 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Büyük diyagonal 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Large diagonal 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Diagonal grande 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Große Diagonale 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Grande diagonale 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында большоинство-көпшілік нұсқасында аударылмастан 4 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде большой-үлкен нұсқасында қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде диагональ-диагональ нұсқасында еш аударылмастан 4 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Большая диагональ – Үлкен диагональ | +11 |
115. | Үлкен орталық | Большой центр | Большой центр Үлкен орталық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінен шыққан, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің бол͂ии м., бол͂ьши ж., болѥ, орыс тілінің больший, большой, украин тілінің більший, болгар тілінің бо́ле «больше», сербі тілінің және хорват тілінің бо̏љи «лучший», словен тілінің bȯ̑lje «лучше», чех тілінің только Boleslav, поляк тілінің Bolesław сөзіне бастау алады. Көне үнді тілінің bálīyān «сильнее», báliṣṭhas «самый сильный», bálam «сила», грек тілінің βελτίων, βέλτερος, βέλτατος, βέλτιστος «лучше, лучший», латын тілінің dē-bilis «слабый, немощный», неміс тілінің, сев.-фриз. pal, pall «крепкий, тугой, жесткий» сөзінен туындаған болатын. Неміс тілінің Zentrum — сол секілді латын тілінің centrum, грек тілінің κέντρον «острие (циркуля)» сөзінен шыққан; Француз тілінің сеntrе сөзінен шықты деген дерек бұрыс деген тұжырымды ұстанған А. Смирнов (321); Горяев, Э.С. 404 көзқарасы қолданған. Шахматтағы орталық - шахмат тақтасының орталық өрістері: e4, d4, e5, d5. Аталған өрістерге қосымша c3-c6 - f6-f3 квадраттарының іргелес өрістерін қосатын кеңейтілген орталық туралы түсінік бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Böyük mərkəz 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ири борбору 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Büyük merkez 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Katta markaz 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Large center 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gran centro 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Großes Zentrum 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Grand centre 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында большоинство-көпшілік нұсқасында аударылмастан 4 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде большой-үлкен нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында центр-орталық сөзі жеке және өзге сөздермен түрліше формада тіркесіп 210 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) центр-орталық нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) центр-орталық нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ центр-орталық нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасы 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында түрлі формада 9 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Большой центр – Үлкен орталық. | +4 |
116. | Жылдам шахмат (синоним белсенді шахмат және рапид) | Быстрые шахматы (синоним активные шахматы и рапид) | Быстрые шахматы (синоним активные шахматы и рапид) Жылдам шахмат (синоним белсенді шахмат және рапид) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Праславян тіліндегі *bystrъ (jь) сөзінен бастау алады, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің быстръ «сметливый, быстрый, живой» (көне грек тілінің ἐντρεχής), көне орыс тілінің быстрый, орыс тілінің быстрый, украин тілінің бистрий, болгар тілінің би́стър, сербі тілінің және хорват тілінің би̏стар «ясный», словен тілінің bístǝr «быстрый, бодрый, ясный, проницательный», чех тілінің bystrý «быстрый, проворный», поляк тілінің bystry «быстрый, проницательный», н.-луж. bytšy «ясный». Көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады bysia «стремительно вытекать»; норвегия тілінің диалектісі - bǫysa «вырываться», норвегия тілінің buse, шв. busa «бросаться вперед», шығыс фриз тілінің bu^sen «бушевать, шуметь», būsterig «бурный», кимр. buan, брет. buan «быстро». Брюкнер өзінің ғылыми зерттеулерінде бушева́ть сөзін де осы қатарға қосады. Көптеген этимологиялық сөзді «шахмат» сөзінің парсы тілінен аударғанда «шах» және «тексеруші» сөздерінен шыққанын білдіреді, бұл сөзбе-сөз аударғанда «мырза қайтыс болды» деп аударылады. Бұл ақпарат дәл емес, өйткені парсы сөздігінде «өлді» деп аударылатын «мат» деген сөз жоқ. Бұл сөз араб сөздігінде «мырзаның» мағынасында кездеседі. Арабтар «шах» сөзін орыс тілінде сөйлейтіндер «хан», «раджа», «мандарин» және басқаларын қолданады. Араб тілінің қалыптасқан нормаларында «Шах қайтыс болды» деген сөз «Шах Мат» емес, «Матааш Шах» деп аударылған деп айтылады. Сондықтан, «шахмат» сөзін орыс тілді халық парсы немесе араб тілдерінен ала алмады, өйткені бұл халықтардың ешқайсысында мұндай тіркес болмаған. Осы фактіні тағы бір растау екі тілде де әйгілі ойынның «shtrang» немесе «chatrang» деген дауыссыз атауы бар. Егер арабтар мен парсылардың өз атауы болса, оларға санскриттен «төрт түрлі әскер» деп аударылған үнді тілінен «чатуранга» деген сөзді алу екіталай еді. Жедел немесе белсенді шахмат, жылдам шахмат (ағылшынша жылдам шахмат; немісше: Schnellschach) - шахмат ойынының бір түрі, мұнда әр ойыншыға 10 минуттан астам [дереккөзі 1109 күн], бірақ бір сағаттан аз уақыт беріледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sürətli şahmat 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: тез шахмат 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tez shaxmat 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hızlı satranç 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fast chess 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ajedrez rápido 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schnelles Schach 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Échecs rapides 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ быстрый-жылдам нұсқасында түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) быстрый-жылдам формасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) быстрый-жылдам нұсқасында 4 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде быстрый-жылдам нұсқасында түрлі формада 11 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Быстрые шахматы (синоним: активные шахматы и рапид) - Жылдам шахмат (синоним: белсенді шахмат және рапид). | +11 |
117. | Нұсқа | Вариант | Вариант Нұсқа СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің variante сөзінен туындаған деген пікір бар, ол латын тілінің varians — «изменяющийся» сөзімен түбірлес, varius сын есімімен— «ауыз екі сөйлеу тілінің» түбірлес сөз деп танылған, 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Seçim 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: тандоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Variant 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: seçenek 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Option 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Opcion 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Option 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Option 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) вариант-нұсқа нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде вариант-нұсқа нұсқасында түрлі формада 4 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Вариант – нұсқа. | +10 |
118. | Вертикаль, тік жол | Вертикаль | Вертикаль Вертикаль, тік жол СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің verticalis «отвесный, вертикальный» сөзінен шыққан деген дерек бар, әрі қарай дами келе vertex «водоворот сөзіне көшкен; темя, макушка; вершина», одан әрі қарай дами келе vertere «поворачивать» етстігі туындаған, праүндіеуропа тілінің *wer- «вертеть» сөзінен түбірлес бірнеше сөз қалыптасқан. Вертикаль — аталмыш нүктедегі ауырлық күші векторының бағыты 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şaquli 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: тигинен 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertikal 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: dikey 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertical 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertical 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertikal 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertical 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде вертикаль-тік нұсқасында түрлі формада 24 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Вертикаль – вертикаль, тік жол. Шахмат саласындағы термин ретінде вертикаль нұсқасы қалғаны дұрыс деп санаймыз. | +1 |
119. | Вертикаль батарея, тік батарея | Вертикальная батарея | Вертикальная батарея Вертикаль батарея, тік батарея СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің verticalis «отвесный, вертикальный» сөзінен шыққан деген дерек бар, әрі қарай дами келе vertex «водоворот сөзіне көшкен; темя, макушка; вершина», одан әрі қарай дами келе vertere «поворачивать» етстігі туындаған, праүндіеуропа тілінің *wer- «вертеть» сөзінен түбірлес бірнеше сөз қалыптасқан. Француздың batterie, яғни battre «бить»; әрі қарай латын тілінің battuere сөзінен шыққан. Баттерден «ұру»; әрі қарай латын тілінің шайқас. Орыс батареяны 1697 жылы Петр I сертификаттаған; қарызға алу. одан тыс. Батарея немесе өздігінен. француз тілінен Кітаптың орнына -i - түпнұсқа халық. Екі немесе одан да көп қашықтықтағы дана, олардың комбинациясы бір сызықта шабуылдың әлеуетін күшейтеді.Батареяға патшайым, рок немесе піл қатыса алады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şaquli batareya 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: тигинен батарейка 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertikal batareya 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dikey batarya 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertical battery 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertikale Batterie 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertikale Batterie 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batterie verticale 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде вертикаль-тік нұсқасында түрлі формада 24 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Вертикальная батарея - Вертикаль батарея, тік батарея. | +5 |
120. | Вертикаль оппозиция, тік оппозиция | Вертикальная оппозиция | Вертикальная оппозиция Вертикаль оппозиция, тік оппозиция СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің verticalis «отвесный, вертикальный» сөзінен шыққан деген дерек бар, әрі қарай дами келе vertex «водоворот сөзіне көшкен; темя, макушка; вершина», одан әрі қарай дами келе vertere «поворачивать» етстігі туындаған, праүндіеуропа тілінің *wer- «вертеть» сөзінен түбірлес бірнеше сөз қалыптасқан. Латын тілінің oppositio «противопоставление сөзінен бастау алған; әрі қарай дами келе «возражение», содан барып opponere «ставить против, противопоставлять» етістігі туындаған, уақыт өте келе даму барысында ob «к, против, перед» + pōnere «класть, ставить» сөзі қалыптасқан, праүндіеуропалық *po-s(i)nere сөзі шыққан. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şaquli müxalifət 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: тик каршы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertikal qarshilik 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dikey muhalefet 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şaquli müxalifət 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oposición vertical 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vertikale Opposition 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Opposition verticale 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде вертикаль-тік нұсқасында түрлі формада 24 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Вертикальная оппозиция - Вертикаль оппозиция, тік оппозиция | +5 |
121. | Мәнгі шах, бітпейтін шах | Вечный шах | Вечный шах Мәнгі шах, бітпейтін шах СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Век зат есімінен туындаған, әрі қарай ол дами келе праславян тілінің *vēkŏs, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің вѣкъ (көне грек тілінің αἰών), вѣчьнъ, орыс тілінің век, украин тілінің вік, болгар тілінің век, мн. ч. векове́, сербі тілінің және хорват тілінің ви̏jек, ве̑к, словен тілінің vȇk, чех тілінің věk, словак тілінің vek, поляк тілінің wiek. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды: viẽkas «сила, жизнь», veikiù, veĩkti «действовать, делать», véikus «проворный, быстрый», veiklus «деятельный, активный, деловой», vỹkis м. «жизнь, живость», vikrùs «бодрый», латын тілінің мына сөзінен туындаған vèicu, vèikt «добиваться, пересиливать, одолевать», көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады veig ж. «сила», víg салыстырамыз: р. «борьба», готск. weihan «бороться», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі: wîgan «бороться», ирландия тілінің fichim «борюсь» (из *vikō), латын тілінің vincere «побеждать», pervicāx «упорный, стойкий» сөзі туындауына себепкер, дәнекер болған. Парсы тілінің شاه (šāh) «царь, шах», әрі қарай көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин/әмірші» сөзі шыққан. Орыс тіліндегі нұсқасының туындауына себепкер болғанын («парсы монархы») —Котошихин ғылыми еңбектерінде атап өткен болатын. Шахмат термині. Көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау» тіркесінен шыққан, поляк тілінің szachy — сөзінен бастау алды деген де тұжырым бар. Өзге де жағдайда түрік тілінің šаẋ немесе тура жаңа парсы тілінің сөзінен шықты деген пікір кездеседі. «Мәңгілік» шах - бұл келесі ерекшеліктермен сипатталатын ойындағы жағдай: ойыншылардың бірі қарсыластың патшасына шах жариялайды; шахтан шыққаннан кейін, қарсылас шахті тағы бір рет жариялайды; алып тастау мен шахстың кезектілігі жалғасуда, бір сәтте позициялар қайталана бастайды, ал тексерістегі ойыншы бұған жол бермейді; Теориялық тұрғыдан алғанда ойын үш рет қайталанғанға дейін немесе шах жариялаған ойыншы кез-келген тәсілмен ойнағысы келгенше шексіз уақытқа созылуы мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Əbədi yoxlama 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: түбөлүккө 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Abadiy tekshirish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ebedi kontrol 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Eternal check 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cheque eterno 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ewige Kontrolle 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contrôle éternel 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Вечный шах – мәңгі шах, бітпейтін шах. Бітпейтін сөзі, нескончаемый, бесконечный дегеннің аудармасы. Сондықтан, Вечный шах – мәңгі шах нұсқасын ұсынамыз. | +6 |
122. | Екіжақты цугцванг | Взаимный цугцванг | Взаимный цугцванг Екіжақты цугцванг СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жалпы славян тілінің мына тіркесінен туындаған в + заём (*vъ-, *za-, *jьm-; см. взять); салыстырамыз: көне орыс тілінің въ заимъ и орыс тілінің взаимный, взаймы, болгар тілінің взаимен, поляк тілінің wzajemny, чех тілінің vzájemný, словак тілінің vzájomný, сербск. узаjаман Цугцванг – неміс тілінен бастау алған өте әдемі әрі өте ақылды сөз. Цугцванг (неміс тілінің Zugzwang — Zug — жүріс және Zwang — зорлау/күштеу/мәжбүрлеу) – бұл дойбы мен шахматтағы позиция, ойыншының кез-келген кейінгі қозғалысы оның жағдайының нашарлауына әкеледі. Цугцванг (неміс: Zugzwang «көшуге мәжбүр») - дойбы мен шахматтағы позиция, ойыншының кез-келген қозғалысы оның жағдайының нашарлауына әкеледі. Қазіргі уақытта бұл термин шахматта ғана емес, сонымен қатар басқа спорт түрлерінде (бильярд, керлинг), құмар ойындары мен үстел ойындарында (арка, карта ойындары), сонымен қатар көптеген басқа салаларда, тіпті күнделікті өмірде де қолданылады. Мысалы, кез-келген әрекет немесе әрекетсіздік әлі де жағдайдың нашарлауына әкеп соқтыратын болса, яғни «сен олай жасамауың керек және олай істемеуің керек» деген мағынада. Зугзвангтың кез-келген жағында немесе екеуінде де (өзара зугцван) пайдалы немесе бейтарап қозғалыстар болмаса, кез-келген тастың қозғалысы жеке позицияны бағалаудың нашарлауына әкеледі (қатаң мағынада, нәтиженің нашарлауы). Көбінесе қиялдағы цугзванг пайда болады, яғни позицияны дұшпанға көшудің қиялы өзгеруімен нәтижесі өзгермейді, бірақ субъективті түрде пайдалы қозғалыстар жетіспейді. Осындай екі мысал 2 және 3 диаграммаларда көрсетілген. Басқа бір қиял-цугзванг - кез-келген жоғалған позиция, онда жеңілген адам алдағы жеңілісті күтуге мәжбүр болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarşılıqlı tsuzgvang 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: өз ара tsutsgvang 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: O`zaro Zugzwang 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Karşılıklı Zugzwang 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mutual Zugzwang 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mutua Zugzwang 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gegenseitiges Zugzwang 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mutual Zugzwang 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Взаимный цуцгванг - екіжақты цуцгванг. Екіжақты – двусторонний сөзінің аудармасы, сондықтан Взаимный цуцгванг тіркесінің қисынды аудармасы деп өзара цуцгванг деп танимыз. | +7 |
123. | Өзара әрекеттестік | Взаимодействие | Взаимодействие Өзара әрекеттестік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жалпы славян тілінің мына тіркесінен туындаған в + заём (*vъ-, *za-, *jьm-; см. взять); салыстырамыз: көне орыс тілінің въ заимъ и орыс тілінің взаимный, взаймы, болгар тілінің взаимен, поляк тілінің wzajemny, чех тілінің vzájemný, словак тілінің vzájomný, сербі тілінің осы тектес сөзінен шыққан. Әрекеттесу - бұл объектілердің (субъектілердің) бір-біріне әсер ету процестері, олардың өзгерістері, бір-біріне бейімделуі және бір объект бойынша басқалардың қалыптасуы процестерін көрсететін негізгі философиялық категория. Іс жүзінде өзара әрекеттесу - жанама немесе тікелей, ішкі немесе сыртқы байланыс; Сонымен қатар, кез-келген нысандардың қасиеттері басқа объектілермен өзара әрекеттескенде ғана белгілі немесе көрінуі мүмкін. Көбінесе интеграция факторының рөлін атқаратын өзара әрекеттестіктің философиялық концепциясы жеке элементтерді тұтастықтың жаңа түріне біріктіруді анықтайды, сондықтан құрылым ұғымымен терең байланысты. Мысал ретінде атом ядросы мен электрон қабықшалары арасындағы электромагниттік әсерлесу болады, ол неғұрлым күрделі құрылымды құрады - атом. Әрекеттесу - кез-келген материалдық жүйенің бар болуын және құрылымдық ұйымдастырылуын анықтайтын қозғалыс, дамудың объективті және әмбебап түрі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarşılıqlı əlaqə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: өз ара аракеттенүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: O`zaro aloqalar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: etkileşim 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Inter+action 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Inter+acción 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Inter+aktion 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: L`inter+action 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4-желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 21 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында әрекет ету-взаимодействие сөзі жеке түрлі формада тұрып 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27-тамыз 2018) әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13-қыркүйек 2018) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Взаимодействие – өзара әрекеттестік. Әрекет+тес+тік сөзі өзара сөзінсіз взаим+ное+действие сөзінің толық аудармасы. Тес ортақ етісінің жұрнағы өзара әрекеттесу дегенді білдіреді. Ұсыныс: Взаимодействие – әрекеттестік. | +11 |
124. | Фигуралардың (тастардың) өзара әрекеттесуі | Взаимодействие фигур | Взаимодействие фигур Фигуралардың (тастардың) өзара әрекеттесуі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жалпы славян тілінің мына тіркесінен туындаған в + заём (*vъ-, *za-, *jьm-; см. взять); салыстырамыз: көне орыс тілінің въ заимъ и орыс тілінің взаимный, взаймы, болгар тілінің взаимен, поляк тілінің wzajemny, чех тілінің vzájemný, словак тілінің vzájomný, сербі тілінің осы тектес сөзінен шыққан. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Жалпы славян тілінің мына тіркесінен туындаған в + заём (*vъ-, *za-, *jьm-; см. взять); салыстырамыз: көне орыс тілінің въ заимъ и орыс тілінің взаимный, взаймы, болгар тілінің взаимен, поляк тілінің wzajemny, чех тілінің vzájemný, словак тілінің vzájomný, сербск. Орыс тілінің тас (бірінші мағынада «пластикалық тас») - Петр I-ден, 1701 ж. мүмкін қарыздар. жылтырату арқылы. тассы. Ойыншылар топтары бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы шахмат ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңесші деп аталады. Сондай-ақ, бір мезгілде бір сеанс ойыны тәжірибесі бар, егер бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен ойнаса, әрқайсысы жеке тақтада болады. Ойын ережелері негізінен XV ғасырда әзірленді; қазіргі ресми турнирлерде Халықаралық шахмат федерациясының ережелері қолданылады, олар тек бөліктердің қозғалысын ғана емес, сонымен бірге судьяның құқықтарын, ойыншылардың жүріс-тұрысы мен уақытты басқаруды реттейді. Хат алмасу, телефон арқылы, Интернеттегі ойынның арнайы ережелері бар. Көптеген стандартты емес ережелер, кесектер, тақтай өлшемдері бар шахмат нұсқалары бар. Шахмат құрамының сәйкес бөлімі - ертегі шахмат. Математикада шахмат ойынының әртүрлі аспектілері зерттеледі (мысалы, классикалық «Рыцарь кезіндегі проблема» және «Сегіз патшайым мәселесі»), соның ішінде компьютерлік модельдеуді қолдану. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Forma qarşılıqlılığı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: өз ара аракеттенүү көрсөткүчтөр 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaklning o`zaro ta`siri 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şekil Etkileşimi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shape Interaction 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Interacción de forma 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Forminteraktion 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Interaction de forme 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4-желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 21 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында әрекет ету-взаимодействие сөзі жеке түрлі формада тұрып 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27-тамыз 2018) әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13-қыркүйек 2018) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Взаимодействие фигур - Фигуралардың (тастардың) өзара әрекеттесуі. Әрекет+тес+тік сөзі өзара сөзінсіз взаим+ное+действие сөзінің толық аудармасы. Тес ортақ етісінің жұрнағы өзара әрекеттесу дегенді білдіреді. Жоғарыда айтып өткеніміздеу фигура+ның орнына тек тас сөзіне қолдану ұтымды болмақ. Ұсынысымыз: Взаимодействие фигур – тас әрекеттестігі. | +6 |
125. | Алу | Взятие | Взятие Алу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің *jьmǫ : jęti сөздерінен шыққан, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің имѣти, имамь, сонымен бірге възѩти, възьмѫ сөздерінен шыққан. Осыдан барып взять, снять, изъять және өзге де приставкалы етістіктер туындаған -нять/-ять (-емлю). Салыстырамыз: әдеби тілдегі im̃ti, imù, ėmiaũ «брать», латын тілінің еmō, ēmī, ēmptum, -еrе «брать» сөздері туындаған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Alın 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: алуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oling 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: alma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Take 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tomar 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Nimm 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Prenez 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде взятие-алу нұсқасында 34 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Взятие – алу. | +10 |
126. | Өткелде алу | Взятие на проходе | Взятие на проходе Өткелде алу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің *jьmǫ : jęti сөздерінен шыққан, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің имѣти, имамь, сонымен бірге възѩти, възьмѫ сөздерінен шыққан. Осыдан барып взять, снять, изъять және өзге де приставкалы етістіктер туындаған -нять/-ять (-емлю). Салыстырамыз: әдеби тілдегі im̃ti, imù, ėmiaũ «брать», латын тілінің еmō, ēmī, ēmptum, -еrе «брать» сөздері туындаған. Про- және ход деген прославян тілінің сөздерінен бастау алған, праславян тілінің. *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- *«отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Грек тілінің ὁδός «путь» сөзімен туыстас, грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую» сөздерімен туыстас, осы сөздерден туындаған деген пікір бар. Шахматта жүру (энпассан, анпассан, яғни французтілінің «en passant» енжар - қатардан) арнайы сарбаздың қозғалысын білдіреді, ол жерде қарсыластың сарбазын алады, бастапқы позициядан бірден екі өріске ауысады. Бірақ шайқас екінші сарбаз тоқтаған алаң емес, ол өткен. Бірінші сарбаз қарсылас сарбаз тек бір өрісті жылжытқандай, кесіп өткен өрісті басып алуды аяқтайды. Мұндай жағдай сарбаз көлденең сызықтың бесінші (ақ табандары үшін) немесе төртінші (қара тіректер үшін) орналасқан кезде және қарсыластар сарбаз кесіп өтетін алаңда болған кезде ғана мүмкін болады. Қарсыласты кепілге алу оны екі өріске көшкеннен кейін ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Сіз дәл осы жолмен жүре аласыз, әйтпесе дәлізге өту құқығы жоғалады. Сарбаз жолда жүре алады, бірақ қарсылас емес. Сарбаз сарбазды ұрады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Küçəyə çıxın 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Passant 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yo`lakda boring 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Koridordan geçin 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Take on the aisle 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Take on the aisle 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Nehmen Sie den Gang 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Prenez l`allée 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде взятие-алу нұсқасында 34 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында проход-өту нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында проход-өту нұсқасында 5 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында взятие на проходе – өткелде алу нұсқасында 2 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде взятие на проходе – өткелде алу нұсқасында 4 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Взятие на проходе – өткелде алу. | +11 |
127. | Шанышқы * | Вилка | Вилка Шанышқы * СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің fourchette сөзінен калька арқылы келген деген тұжырым бар (fourche «вилы» сөзінің кішірейту мәніндегі нұсқасы) орыс тілінің вила сөзі -к суффиксінің/жұрнағының көмегімен, одан әрі қарай праславян тілінің, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің вила, украин тілінің ви́ла, беларусь тілінің віла, болгар тілінің ви́ла, сербі тілінің және хорват тілінің ви̏ле̄ мн. ч., көне чех тілінің vidle, чех тілінің, словак тілінің vidly, поляк тілінің widły, в.-луж., н.-луж. widły. Славян тілінің vidla, бастапқыда «гнутое, витое», вить сөзімен туыстас деген тұжырым бар. Көне үнді тілінің vētrás «камыш» сөзімен туыстас деген пікірі де көңілге қонымсыз. Славян тілінің *vidla деген сөзінің «крюкооб» ауыз екі сөйлеу тілінің «орудия» және латын тілінің vidulus «плетеная корзина» сөзімен ұштас деген нұсқасы бар, көне үнді тілінің vēdás «связанный метелкой пучок сочной травы», яғни грек тілінің ἰδνόομαι «изгибаюсь» сөзінен шыққанболуы ықтимал. Көне орыс тілінің диалектілік (Псков губерниясынан) вигла эстон тілінің vigl (табыс септіктегі нұсқаы vigla) «вилы» сөзінен қалыптасуы мүмкін. Шахматтағы қос соққы - бұл лақап немесе сарбаз бір уақытта жау лагеріндегі екі немесе одан да көп нысандарға шабуыл жасайтын тактикалық элемент. Бұл материалды жеңуге арналған ең кең таралған тәсілдердің бірі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çəngəl 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: айры 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vilkalar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: çatal 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fork 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tenedor 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gabel 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fourchette 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Вилка – шанышқы. Вилка+ның шанышқы екені түсінікті, алайда шахмат ойынына қатысты вилка+ны айыр деген нұсқада алған ұтымды деп санаймыз. Бұл сөз семантикасы әрі қасиеті, жұмсалуына тура келеді. Ұсыныс: Вилка – айыр. | +1 |
128. | Аспалы сарбаздар | Висячие пешки | Висячие пешки Аспалы сарбаздар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *visěti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің висѣти, украин тілінің висіти, болгар тілінің ви́ся, сербі тілінің және хорват тілінің ви̏сjети, словен тілінің viséti, чех тілінің viset, поляк тілінің wisieć. Сөздердің алмасуы арқылы жасалған сөздермен ұштас деген пікір бар: *věs, *věsiti (салыстырамыз: орыс тілінің вес, весить). Тұрақты әрі берік сәйкестігі болмайды, жоқ десе де болады. Сравнивают с әдеби тілдегі vaipýtis «зевать, глазеть», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіweibôn «качать», латын тілінің vibrāre, көне үнді тілініңvḗpatē «дрожит»; другая ступень чередования — в әдеби тілдегі atvìpti «свешиваться», vypsóti «стоять ауыз екі сөйлеу тілініңиня рот». Сравнивают сонымен қатар с осет. awynʒyn / awinʒun «вешать», перс. āvēz-, āvēxt- «висеть, вешать». Сюда же висок. От прилагательного пеший, от Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, *рēd- «нога (ступня)» сөзінен бастау алған, латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), көне әдеби тілдегі pėstomis үстеуден шыққан. Сонымен қатар ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ сөзінен шығуы ықтимал. Аспалы сарбаз - бұл шахмат термині, ол басқа тіректермен қорғалмаған, көршілес тік сызықтарда орналасқан жұп табанды білдіреді. Әдетте біз патшайым мен епископтың гарндары туралы сөйлесетінімізді түсінеміз, өйткені мұндай контасция іс жүзінде жиі кездеседі. Біріншіден, мұндай жұп оқшауланған. Оларға шабуыл жасағанда, сіз оларды тек сандармен қорғауға тура келеді. Аспалы сарбаз әрқашан жау үшін жартылай ашық вертикальдарда орналасады, сондықтан олар ауыр бөліктерге оңай шабуыл жасайды. Мұндай сарбазға қысым жасау мүмкіндігі және оларды қатты қорғаудың болмауы - ілулі сарбазды атады. Үлкен қиялмен, олардың ауада ілулі тұрғанын елестетуге болады. Екіншіден, диаграммалардағы ілгектер кеңейтілген орталықтың аймағында орналасқан. Егер жоғарыда аталған ерекшеліктер олардың кемшіліктеріне қатысты болса, онда олардың маңызды сәттерді иемденіп, орталыққа әсер етуі олардың оң қасиеттері туралы айтады. Сондай-ақ, ілулі тұрған тіреулердің оң және сол жағында жартылай ашық вертикальдар бар екенін ескеру керек, олардың көмегімен сіз жаудың позициясына қысым жасай аласыз. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Asma piyonlar 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: илип барымтасы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Osiladigan piyonlar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Asılı piyonlar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hanging pawns 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peones colgantes 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hängende Bauern 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pions suspendus 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Висячие пешки – аспалы сарбаздар. | +5 |
129. | Ашық шабуыл | Вскрытое нападение | Вскрытое нападение Ашық шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Вс- + крыть, әрі қарай праславян тілінің *ktyti сөзінен шыққан, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің крꙑти «крыть, скрывать», крꙑѭ (көне грек тілінің κρύπτω, ἀποκρύπτω), орыс тілінің крыть, украин тілінің кри́ти, кри́ю, беларусь тілінің крыць, кры́ю, болгар тілінің кри́я «скрываю», сербі тілінің және хорват тілінің кри̏ти, кри̏jе̑м, словен тілінің kríti, krȋjem, чех тілінің krýt «крыть, покрывать», словак тілінің krуť, поляк тілінің kryć, в.-луж. kryć, н.-луж. kšyś. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды: kráuju, króviau, kráuti «наваливать, накладывать», латын тілінің мына сөзінен туындаған kraũt, kraũnu, kraũju, krãvu «наваливать, грузить», әдеби тілдегі krūvà «куча», латын тілінің мына сөзінен туындаған krava «груз, поклажа», krauja «обрыв, яр», сонымен қатар латын тілінің мына сөзінен туындаған: krūtie^s, krujuȏs, krūjuȏs «навязываться», грек тілінің κρύπτω «скрываю, прячу», κρύβδην, κρύβδα «тайно, скрытно», κρύφα — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, талдауымызды жалғастыра отырып анықтағанымыз, мына нұсқа да қолданысқа ілігуі мүмкін: көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады hraukr «куча», ирл. сrúасh «куча, груда зерна». Осы сөзден талдау кезінде көне славян тілінің кровъ, съкровиште (θησαυρός) сөзінен шыққан. Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: пасть, әрі қарай православян тілінен шыққан, өзге де сөздердің қатарынан бастау алған: көне славян тілінің падѫ, пасти (көне грек тілінің πίπτειν), орыс тілінің пасть, паду, украин тілінің па́сти, паду́, беларусь тілінің пасці, болгар тілінің па́дна, сербі тілінің және хорват тілінің па̏дне̑м, па̏сти, словен тілінің pásti, pádem, көне чех тілінің pásti, padu, чех тілінің padat, словак тілінің рadať, польск, paść, в.-луж. раdас́, н.-луж. раdаś. Көне үнді тілінің сөздерімен түбірлес, туыстас: раdуаtē «падает, идёт», прич. pannás, кауз. pādáyati, авест. раiđуеiti «идёт, приходит», аvа-раsti- «падение», солтүстік үнді ирландия тілінің мына сөзінен шыққан: раstа- «павший», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіgi-feʒʒan «упасть», ағылшын тілінің fеtаn «падать», латын тілінің pessum «наземь, ниц» сөзінен шыққан. Әрі қарай мына сөзбен жымдаса, приставкамен жақындаса келеді: под, латын тілінің рēs, реdis «нога», грек тілінің πώς, атт. πούς, род. ποδός, готск. fōtus «нога» сөзінен шығады деген тұжырым бар. Осы сөзден талдау кезінде напа́сть, про́пасть сөздері шыққан. Ашық шабуыл - бұл жаңадан басталған шахматшылар мен кәсіпқойлар қолданатын өте қиын әдіс. Жасырын шабуылға бір сызықтағы үш тас қатысты. Бастамашы жағынан епископ, рок немесе патшайым (яғни, алыс қашықтықтағы дана) қатысуы керек. Керемет нұсқа, егер қозғалыс жасайтын ортаңғы бөлік қауіп төндірсе, жасырын шабуыл өзіңізді салыстырмалы байламнан қорғауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда, егер ортаңғы бөлік шах қоя алатын болса, бұл артқы бөлігінің шабуылшы болуына мүмкіндік береді.4 және 3 санаттар үшін бұл өте жақсы әдіс, өйткені шахмат ойыншылары алдыңғы бөлімді ойлап, артқы жағын ұмыта бастайды. Дәл сол кезде артқы бөлік қарсыластың тассын жеңді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açıq hücum 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Изилдөөлөрдөн чабуул 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ochiq hujum 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açık saldırı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Open attack 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ataque abierto 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Offener Angriff 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attaque ouverte 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде нападение – шабуыл нұсқасында бірнеше формада 10 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде вскрытое – ашық нұсқасында бірнеше формада 4 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Вскрытое нападение – ашық шабуыл. Аудармасында еш нұсқан жоқ секілді. Алайда ашық сөзі – открытый сөзінің аудармасы екені анық, ал вскрыт+ое есімшесіне балама ретінде ашыл+ған есімшесін ұынған дұрыс деп санаймыз. Ұсыныс: Вскрытое нападение – ашыл+ған шабуыл | -5 |
130. | Ашық шах | Вскрытый шах | Вскрытый шах Ашық шах СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Вс- + крыть, әрі қарай праславян тілінің *ktyti сөзінен шыққан, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің крꙑти «крыть, скрывать», крꙑѭ (көне грек тілінің κρύπτω, ἀποκρύπτω), орыс тілінің крыть, украин тілінің кри́ти, кри́ю, беларусь тілінің крыць, кры́ю, болгар тілінің кри́я «скрываю», сербі тілінің және хорват тілінің кри̏ти, кри̏jе̑м, словен тілінің kríti, krȋjem, чех тілінің krýt «крыть, покрывать», словак тілінің krуť, поляк тілінің kryć, в.-луж. kryć, н.-луж. kšyś. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды: kráuju, króviau, kráuti «наваливать, накладывать», латын тілінің мына сөзінен туындаған kraũt, kraũnu, kraũju, krãvu «наваливать, грузить», әдеби тілдегі krūvà «куча», латын тілінің мына сөзінен туындаған krava «груз, поклажа», krauja «обрыв, яр», сонымен қатар латын тілінің мына сөзінен туындаған: krūtie^s, krujuȏs, krūjuȏs «навязываться», грек тілінің κρύπτω «скрываю, прячу», κρύβδην, κρύβδα «тайно, скрытно», κρύφα — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, талдауымызды жалғастыра отырып анықтағанымыз, мына нұсқа да қолданысқа ілігуі мүмкін: көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады hraukr «куча», ирл. сrúасh «куча, груда зерна». Осы сөзден талдау кезінде көне славян тілінің кровъ, съкровиште (θησαυρός) сөзінен шыққан. Парсы тілінің شاه (šāh) «царь, шах», әрі қарай көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин/әмірші» сөзі шыққан. Орыс тіліндегі нұсқасының туындауына себепкер болғанын («парсы монархы») —Котошихин ғылыми еңбектерінде атап өткен болатын. Шахмат термині. Көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау» тіркесінен шыққан, поляк тілінің szachy — сөзінен бастау алды деген де тұжырым бар. Өзге де жағдайда түрік тілінің šаẋ немесе тура жаңа парсы тілінің сөзінен шықты деген пікір кездеседі. Ашық тексеру - бұл патшаны қозғалыс жасалынған затқа немесе сарбазға емес, оның артында тұрған адамға (ол піл, рок немесе патшайым болуы мүмкін), яғни сарбазға немесе ойыншы жіберген бөлікке соққы беретін жағдай. (кез-келген, патшайымнан басқа), қатерлі қайраткердің шабуыл сызығын «ашады» (сонымен қатар сызықты босатуды қараңыз). Ойыншының келесі әрекетін қарсыластың қабылдамауы өте қауіпті (егер шахтан шыққан кезде патшаның өзі болмаса), бұл келесі қадамға көп орын ашады. Ашық шахтің/шах тағы бір нұсқасын сарбаз қарсыластың сарбазын «дәлізде» алған кезде табуға болады, содан кейін тексерушіге жол ашылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şah açdı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ачылган текшерүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shahni ochdi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şah açtı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shahni ochdi 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shah abierto 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schah geöffnet 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ouvert Shah 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде вскрытое – ашық нұсқасында бірнеше формада 4 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Вскрытый шах – ашық шах. Аудармасында еш нұсқан жоқ секілді. Алайда ашық сөзі – открытый сөзінің аудармасы екені анық, ал вскрыт+ое есімшесіне балама ретінде ашыл+ған есімшесін ұынған дұрыс деп санаймыз. Ұсыныс: Вскрытый шах – ашыл+ған шах. | -5 |
131. | Басып кіру | Вторжение | Вторжение Басып кіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: вторгаться, ол өз кезегінде в- + торгать сөзінен шыққан, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *tъrgati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің търгати, көне славян тілінің истръгнѫти (көне грек тілінің ἀναρπάζειν), церк.-слав. тръгнѫти (σπᾶν), украин тілінің то́ргати «дергать, рвать», болгар тілінің тъ́ргам, сербі тілінің және хорват тілінің тр̏гати, тр̏га̑м, словен тілінің tŕgati, tȓgam, чех тілінің trhati, словак тілінің trhаt᾽, поляк тілінің targać, в.-луж. torhać, н.-луж. tergaś. Дауысты дыбыстардың алмасуымен тікелей байланыста туындаған сөз: *tьrg- (см. терзать). Салыстырамыз: көне үнді тілінің tr̥ṇḗḍhi « ауыз екі сөйлеу тілінің дробленный, ауыз екі сөйлеу тілінің битый», пф. tatarha, прич. пф. страд. tr̥ḍhas сөзінен шыққан. Шабуыл - шабуылдаушы жақтың тастарының қарсыластың күштері орналасқан жеріне енуі. Сарбаздың кенеттен жиі шабуылы, позицияның құрбандықтары. Шабуылға дайындық шапқыншылықтың негізгі бөлігін айқындау, оған шабуылдаушы күштерді шоғырландыру, күштерді ығыстыру және қарсыластың позициясын әлсірету, оны қарсы көрсетуден айыру арқылы жүзеге асырылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İşğal 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кол салуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bosqinchilik 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: istila 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Invasion 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Invasión 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Invasion 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Invasion 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Вторжение – басып кіру. | +9 |
132. | Күту жүрісі | Выжидательный ход | Выжидательный ход Күту жүрісі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің жьдати, жидѫ наряду с жьдѫ (көне грек тілінің ἐκδέχεσθαι, ἀναμένειν), орыс тілінің ждать, украин тілінің ждати, беларусь тілінің ждаць, словен тілінің ždéti, ždim, көне чех тілінің ždát, ždu, поляк тілінің spodziewać, кашубск. żdac. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды: geidžiù, geĩsti «жаждать, желать», gaĩdas «страстное желание», көне орыс тілінің gēide «они ждут», sengidaut «достигать», көне неміс тілінің, салыстырамыз: неміс тілінің gît «алчность, скупость» сөзіне шыққан. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую»сөзінен шыққан деген тұжырым бар. Күтілетін жылжу - шахмат термині, ол арқылы бір жағы қозғалу бұрылысын екінші жағына өткізеді. Әдетте, күту және көру қозғалысы позиция үлгісіне түбегейлі әсер етпейді. Күтілетін қозғалыстарды келесі жағдайларда қолдануға болады: ойын жоспары болмаған кезде қарсыластың ниетін білу; қарсыластың қателігінен үміттеніп, уақытты созу; цугцванг позициясын құру, атап айтқанда, қарқыны қасақана алу немесе жоғалту. Алғашқы екі ұпай шахмат ойынының психологиялық аспектісіне қатысты. Соңғы нүкте шахмат тактикасының элементі ретінде күту қимылдары туралы сөйлесуге мүмкіндік береді.Жылдамдықты жеңу немесе жоғалтуға байланысты күту қозғалысын тактикалық қолданудың бір мысалы - ақырғы ойындағы үшбұрышта патшаның немесе басқа заттардың маневрі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hərəkət gözləyir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: күтүү кадам 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Harakat kutilmoqda 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bekleme hareketi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Waiting move 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Movimiento en espera 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Warten auf Bewegung 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mouvement en attente 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Выжидательный ход – күту жүрісі. | +6 |
133. | Ұтыс | Выигрыш | Выигрыш Ұтыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: выиграть, из вы- + играть, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *jьgrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің игрь (көне грек тілінің παίγνιον), играти (παίζειν), орыс тілінің игра, украин тілінің гра, ігра́, грати, беларусь тілінің іграць, болгар тілінің игра́, игра́я «играю», сербі тілінің және хорват тілінің ѝгра «пляска, игра», ѝграти, и̏гра̑м «плясать, играть», словен тілінің ígrа «игра», igráti, көне чех тілінің jhra, jhrát, чех тілінің hra, hrát, словак тілінің ihra, hrať, поляк тілінің gra, grаć, н.-луж. jhra, hra, hrać, н.-луж. gra, graś, полабск. jagréića «игра», jeigróją «они играют». Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *jьgra, *jьgrati Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:áikštytis «капризничать, шалить», латын тілінің мына сөзінен туындаған ai^ksti^tie^s «кричать, шуметь», әдеби тілдегі áikštis «прихоть», көне үнді тілініңḗjati, ī́jati «трогается, двигается», көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады eikinn «дикий, свирепый, сильный» сөзіне бастау алған деген тұжырым бар. (1) Бір нәрсе ойынын немесе митингтің нәтижесінде алу. Жеңуге үміттенемін. (2) ақша ұтады; нәрсе, не ұтады. Ұтыс саны шектеулі. (3) Ойынның жеңісі. Жеңіске жету. Бүгінгі ойында жеңіс шахмат матчының нәтижесін шешеді. (4) Бір нәрсе арқылы пайда, пайда, артықшылық. Егер жол он шақырымға қысқарса, пайда аз болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qazan 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: жеңүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: G`alaba 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: kazanmak 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Win 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ganar 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gewinnen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gagner 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13-қыркүйек 2018) выигрыш – ұтыс нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында выигрыш -ұтыс сөзі жеке тұрып 2 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде выигрыш – ұтыс нұсқасында бірнеше формада 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Выигрыш – ұтыс. Ұт+ыс – туынды зат есім формасы дұрыс алынған, алайда төмендегі аудармаларда ұт+у тұйық етістік формасында ұсынылған. Түрліше нұсқаны болдырмау үшін: немесе ұт+ыс, немесе ұт+у формасын алу қажет. Ұт+у – выигривание деген сөзге саятынын ескеріп, ұт+ыс нұсқасын алу қажет деп санаймыз. Ұсыныс: выигрыш – ұтыс. | +11 |
134. | Материал ұту | Выигрыш материала | Выигрыш материала Материал ұту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: выиграть, из вы- + играть, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *jьgrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің игрь (көне грек тілінің παίγνιον), играти (παίζειν), орыс тілінің игра, украин тілінің гра, ігра́, грати, беларусь тілінің іграць, болгар тілінің игра́, игра́я «играю», сербі тілінің және хорват тілінің ѝгра «пляска, игра», ѝграти, и̏гра̑м «плясать, играть», словен тілінің ígrа «игра», igráti, көне чех тілінің jhra, jhrát, чех тілінің hra, hrát, словак тілінің ihra, hrať, поляк тілінің gra, grаć, н.-луж. jhra, hra, hrać, н.-луж. gra, graś, полабск. jagréića «игра», jeigróją «они играют». Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *jьgra, *jьgrati Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:áikštytis «капризничать, шалить», латын тілінің мына сөзінен туындаған ai^ksti^tie^s «кричать, шуметь», әдеби тілдегі áikštis «прихоть», көне үнді тілініңḗjati, ī́jati «трогается, двигается», көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады eikinn «дикий, свирепый, сильный» сөзіне бастау алған деген тұжырым бар. (1) Бір нәрсе ойынын немесе митингтің нәтижесінде алу. Жеңуге үміттенемін. (2) ақша ұтады; нәрсе, не ұтады. Ұтыс саны шектеулі. (3) Ойынның жеңісі. Жеңіске жету. Бүгінгі ойында жеңіс шахмат матчының нәтижесін шешеді. (4) Бір нәрсе арқылы пайда, пайда, артықшылық. Егер жол он шақырымға қысқарса, пайда аз болады. Латын тілінің māteriālis, одан әрі қарай māteria «первичное вещество, материя», одан әрі қарай mater «мать», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *mater- «мать». Орыс тілінің материал — 1720 жылынан басталады деген пікір бар, сонымен қатар в 1718 жылы туындауы мүмкін деген пікір бар. Нидерланды тілінің mаtеriааl немесе жаңа шығыс неміс тілінің Маtеriаl (ХVI ғасыр) латын тілінің Маtеriаl сөзінен шыққан деген пікір бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maddi qazanc 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: материалдык пайдасы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Moddiy daromad 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Malzeme kazancı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Material gain 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ganancia material 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Materieller Gewinn 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gain de matière 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13-қыркүйек 2018) выигрыш – ұтыс нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында выигрыш -ұтыс сөзі жеке тұрып 2 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде выигрыш – ұтыс нұсқасында бірнеше формада 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ материал-материал нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында материал-материал сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) материал-материал нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) материал-материал нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) материал-материал нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында материал-материал нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында материал-материал нұсқасында бірнеше формада аудармасыз 13 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында материал-материал нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Выигрыш материала – материал ұту. Ұт+ыс – туынды зат есім формасы дұрыс алынған, алайда төмендегі аудармаларда ұт+у тұйық етістік формасында ұсынылған. Түрліше нұсқаны болдырмау үшін: немесе ұт+ыс, немесе ұт+у формасын алу қажет. Ұт+у – выигривание деген сөзге саятынын ескеріп, ұт+ыс нұсқасын алу қажет деп санаймыз. Ұсыныс: Выигрыш материала – материал ұт+ыс+ы | +11 |
135. | Жүріс ұту | Выигрыш темпа | Выигрыш темпа Жүріс ұту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: выиграть, из вы- + играть, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *jьgrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің игрь (көне грек тілінің παίγνιον), играти (παίζειν), орыс тілінің игра, украин тілінің гра, ігра́, грати, беларусь тілінің іграць, болгар тілінің игра́, игра́я «играю», сербі тілінің және хорват тілінің ѝгра «пляска, игра», ѝграти, и̏гра̑м «плясать, играть», словен тілінің ígrа «игра», igráti, көне чех тілінің jhra, jhrát, чех тілінің hra, hrát, словак тілінің ihra, hrať, поляк тілінің gra, grаć, н.-луж. jhra, hra, hrać, н.-луж. gra, graś, полабск. jagréića «игра», jeigróją «они играют». Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *jьgra, *jьgrati Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:áikštytis «капризничать, шалить», латын тілінің мына сөзінен туындаған ai^ksti^tie^s «кричать, шуметь», әдеби тілдегі áikštis «прихоть», көне үнді тілініңḗjati, ī́jati «трогается, двигается», көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады eikinn «дикий, свирепый, сильный» сөзіне бастау алған деген тұжырым бар. (1) Бір нәрсе ойынын немесе митингтің нәтижесінде алу. Жеңуге үміттенемін. (2) ақша ұтады; нәрсе, не ұтады. Ұтыс саны шектеулі. (3) Ойынның жеңісі. Жеңіске жету. Бүгінгі ойында жеңіс шахмат матчының нәтижесін шешеді. (4) Бір нәрсе арқылы пайда, пайда, артықшылық. Егер жол он шақырымға қысқарса, пайда аз болады. Итальян тілінің tempo сөзінен бастау алған, латын тілінің tempus ‘время/уақыт’ сөзінен шыққан деген тұжырым бар. Музыкалық жұмыстың абсолютті жылдамдығы - бұл метр санау бірліктерінің қайталану жылдамдығы. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tempi qazanmaq 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Тайм утуп 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tezlikni yutib olish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hız kazanmak 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Winning the pace 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ganando el ritmo 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Das Tempo gewinnen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gagner le rythme 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13-қыркүйек 2018) выигрыш – ұтыс нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында выигрыш -ұтыс сөзі жеке тұрып 2 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде выигрыш – ұтыс нұсқасында бірнеше формада 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) жүріс нұсқасы 4 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Выигрыш темпа – жүріс ұту. Ұт+ыс – туынды зат есім формасы дұрыс алынған, алайда төмендегі аудармаларда ұт+у тұйық етістік формасында ұсынылған. Түрліше нұсқаны болдырмау үшін: немесе ұт+ыс, немесе ұт+у формасын алу қажет. Ұт+у – выигривание деген сөзге саятынын ескеріп, ұт+ыс нұсқасын алу қажет деп санаймыз. Темп және ход сөзі осы салаға (шахмат) қатысты жүріс деп аударылған. Сондықтан ход сөзін үйреншікті – жүріс қалпында қалдырып, темп+ті еш аудармастан осы нұсқада қалдырған дұрыс деп санаймыз. Ұсыныс: Выигрыш темпа – темп ұт+ыс+ы. | -6 |
136. | Фигураны (тасты) істен шығару | Выключение фигуры | Выключение фигуры Фигураны (тасты) істен шығару СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: выключать (выключить), сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: вы- + -ключать (-ключить), бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *ključiti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: орыс тілінің заключить, исключить, приключиться және тағы да басқа сөздің туындауына негіз болған.; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды, оның мысалы:*klāw-. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Бөлімді өшіру шахматта. ұзақ қашықтықтағы тастың әрекет ету сызығына өзінің немесе жау тассын орналастыру үшін орындалатын құрам, тактикалық техника. Тасты қосумен қатар, тасты өшіру Барулин, Исаев, Сомов мазмұнының бір бөлігі болып табылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bir rəqəmi söndürün 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: сүрөттө өчүрүлүүдө 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaklni o`chiring 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bir rakamı kapatma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Turn off a figure 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Apagar una figura 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schalte eine Figur aus 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Désactiver une figure ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Выключение фигуры - Фигураны (тасты) істен шығару. Ұсыныс: Выключение фигуры - Тасты істен шығару | +1 |
137. | Амалсыз жүріс | Вынужденный ход | Вынужденный ход Амалсыз жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *?, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің нужа, көне славян тілінің нѹжда (көне грек тілінің ἀνάγκη, βία) наряду с нѫжда, орыс тілінің нужда, украин тілінің ну́жа, беларусь тілінің ну́жа, болгар тілінің ну́жда, сербі тілінің және хорват тілінің нуђа, словен тілінің núja, nójа «нужда», чех тілінің nouze «нужда, бедность», словак тілінің núdza, поляк тілінің nędzа «бедность», в.-луж., н.-луж. nuza. Родственно ну́да, нуди́ть; назализация вторична под влиянием начального н-; далее, вероятно, родственно — с расширением -dh- — әдеби тілдегі pa-nū́sti, pa-nū́stu, ра-nū́dаu «затосковать по ч.-л.», көне үнді тілініңnudáti «отталкивает, прогоняет», nōdауаti «погоняет, торопит», д.-в.-неміс тілінің, niot, niet м. «острое желание, стремление», нов.-в.-неміс тілінің, гессенск. niet м. «рвение», при и.-е. t в көне орыс тілінің nautei дат. ед., nautin вин. ед. «нужда», готск. nauþs ж. «нужда, принуждение», nauþjan «заставлять», көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады nauð(r) «нужда, стеснённое положение» деген мағынадағы сөзінен шыққан. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую» сөзінен шыққан. Қозғалысқа мәжбүрлеу дегеніміз мәжбүрлеудің деп аталатын құралдарына негізделген тактикалық идея - тексеру, зугзванг, басып алу, қауіпті қауіп: тараптардың бірі, қарсыластың жауап таңдауын жоққа шығаратын немесе күрт шектейтін, оны көшу-концессия/орын беру жасауға мәжбүр етеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zorla hərəkət et 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кетүүгө мажбур 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Majburiy harakat 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zorla hareket 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Forced move 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Movimiento forzado 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zwangsbewegung 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Déplacement forcé 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Вынужденный ход – амалсыз жүріс. | +11 |
138. | Гамбит | Гамбит | Гамбит Гамбит СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Италян тілінің gambetto «подножка; гамбит» сөзінен шыққан, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: gamba «нога», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің gamba «скакательный сустав», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: көне грек тілінің καμπή «изгиб, излучина; сустав», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *kamp- «кривой; сгибать». Шахмат терминін 1561 жылы айналымға енгізген испан шахматшысы Руй Лопес де Сегура (Rúy López de Segura) болатын. Орыс тілінің гамбит сөзі француз тілінің gambit сөзімен төркіндес. Гамбит (итальяндық гамбеттодан - бандвагон) - бұл тараптардың бірі тезірек даму, орталықты басып алу немесе жай ойын өрбіту мақсатында материалдық көмек береді (әдетте сарбаз, бірақ кейде жеңіл бөлік). Қабылданған гамбит (құрбан қабылданған), гамбиттен бас тартылған (жәбірленуші қабылданбаған) және контргамбит (құрбанды қабылдаудың орнына, қарсылас өз кезегінде материалдық көмек береді) бар. «Гамбит Штайниц» - С.Лойдтың міндеті, онда бірінші патша ақ патша көптеген тексерушілердің астында болады. Тапсырма «барлық уақыттағы ең үлкен алдау» деп аталды. Практикалық ойында сонымен бірге Г.С патшаның e2 қозғалысымен сипатталады (1. с4 е5 2.СсЗ Кс6 3. f4 ef 4.d4 Fh4 + 5. K cre2). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qambit 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: орда 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambit 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: gambit 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambit 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambito 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schachzug 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambit 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Гамбит – Гамбит. | +10 |
139. | Гандикап | Гандикап | Гандикап Гандикап СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Ағылшын тілінің мына сөзінен бастау алғаны анықталды: handicap «гандикап, фора», из hand in cap — күші жағынан тең келмейтін қатысушылар арасында өткізілетін ойынның атауы (айналымға 1650 жылы енген). Гандикап (ағылшын тіліндені сөздің төркіні: handicap) — сөздің жалпы беретін мағынасы: мүмкіндігі/шарты бірдей емес. Басқа да салада өзіне тән тар мағынасында қолданылатын жерлері де кездеседі. Гандикап - спортта, «гандикап» сөзімен синоним ретінде ертерек шығарылымда басталғаннан кейінгі сатылардағы көшбасшылықты бейнелеу тәсілі. Медицинадағы, психологиядағы және саясаттағы гандикап көбінесе жасанды түрде құрылған аралас мемлекет болып табылады, онда физикалық, психикалық, психологиялық және / немесе әлеуметтік қасиеттердің және / немесе процестердің симбиозы адамның қоғамға немесе мемлекетке саяси аренада бейімделуін қиындатады немесе мүмкін емес етеді, оған оңтайлы жетуге мүмкіндік бермейді. даму және жұмыс істеу деңгейі. Гандикапизмді де қараңыз. Биологиядағы гандикап принципі - бұл еркек геномының сапасы, тіршілік ету үшін зиянды белгілері туралы ақпараттың пайда болуы мүмкіндігі туралы эволюциялық теория. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Handikap 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: гандикап 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gandikap 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: handikap 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Handicap 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Discapacidad 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Handicap 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Handicap 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Гандикап - Гандикап. | +10 |
140. | Горизонталь, көлденең жол | Горизонталь | Горизонталь Горизонталь, көлденең жол СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мына зат есім сөздің туындауына негіз болған: горизонт, латын тілінің horizon (horizontis), сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: көне грек тілінің ὁρίζω «отделять, отграничивать; определять», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: ὅρος «граница, предел», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *or- «ров, граница». Орыс тілінде. Ф. Прокоповичтен бастап, стресстен, қарыздардан, анық, ол арқылы көлденең сөзі туындаған. Көлденең сызық/жол - бұл бірдей сандық индексі бар (біріншіден сегізіншіге дейін) дойбы тақталарының сызығы. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Üfüqi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: түздүк 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gorizontal 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: yatay 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Horizontal 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Horizontal 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Horizontal 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Horizontal 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде горизонталь-көлденең нұсқасында бірнеше формада 21 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Горизонталь - Горизонталь, көлденең жол. Бұл сөзді шахмат саласында арнайы горизонталь деп қолданудың қажеттілігі жоқ деп санаймыз. Көлденең деп қана алсақ, ол горизонтальный дегеннің аудармасы ретінде қабылдануы мүмкін, сондықтан – көлденеңжол деген нұсқасын ұсынуға болады. Ұсыныс: Горизонталь – көлденеңжол. | +10 |
141. | Бас төреші | Главный арбитр | Главный арбитр Бас төреші СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мына зат есім сөздің туындауына негіз болған: глава (славянизм, орыс тілінің голова), әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *golva, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің глава, орыс тілінің, украин тілінің голова́, болгар тілінің глава́, сербі тілінің және хорват тілінің гла́ва, словен тілінің glâva, чех тілінің, словак тілінің hlava, поляк тілінің głowa, в.-луж. hłowa, н.-луж. głowa. Родств. әдеби тілдегі galvà, латын тілінің мына сөзінен туындаған galva, көне орыс тілінің gallū, вин. п. galwan. Түрлі ғылыми талдауға қарағанда осы сөзбен түбірлес деген көзқарас бар: арм. գլռւխ (gluẋ) «голова» из *ghōlū-. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *golva түбірлес, туыстас болуы да ықтимал: желвь «черепаха, желвак». Салыстырамыз: француз тілінің tête «голова»: латын тілінің tēsta, tēstūdō. Басқа да дерекке сүйенсек, мына сын есіммен ұштас болуы мүмкін деген де тұжырым жоқ емес: голый. Салыстырамыз: одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі cálua «calvitium», латын тілінің calva «череп» —calvus «лысый» сөзі туындаған. Латын тілінің arbiter «наблюдатель, свидетель; арбитр», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: ad «к, на» + baetere «идти» деген тұжырым бар. Төреші - барлық жанжалдар мен түсінбеушіліктерді шешетін жарыстардағы судья; төреші. Судья жарыстың басталуы мен аяқталуы туралы белгі береді, ойынның уақытын бақылайды, спортшылардың нәтижелерін тіркейді. Сондай-ақ, судья спорт кезінде (рингте, кортежде, қашықтықта, кілемде, кортежде, басталу және финалда), қатысушы спортшылар мен басқа адамдар (жаттықтырушылар, көрермендер және т.б.) ойынның (жарыстардың) ережелерін сақтайды. ) және қажет болған жағдайда ережелерді бұзғаны үшін айыппұл салады. Төрешілерсіз, тіпті ережесіз жекпе-жек те болмайды. Әдетте, төрешілікпен айналысатын адамдар екінші негізгі кәсіпке ие. Сонымен қатар жарыстар бірнеше төрешілерге қызмет ете алады, мысалы, футбол төрешілігінде. Бұл жағдайда конкурстық кезеңнің бас судьясы тағайындалады, ол үшін қорытынды сөз қалады. Ірі чемпионат (олимпиада, спорттық және жеңіл атлетикалық жарыс) жалпы басқару үшін арнайы төрешілер кеңесі құрылады, оның құрамына бас төреші, орынбасарлар, бас хатшы және дәреже мүшелері кіреді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Baş hakim 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: башкы арбитр 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bosh hakam 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Baş Hakem 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chief arbiter 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Árbitro principal 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hauptschiedsrichter 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Arbitre en chef 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ главный-бас нұсқасында 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) главный-бас нұсқасында 9 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) главный-бас нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында главный-бас сөзі жеке түрлі формада тұрып 50 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) главный-бас түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) главный-бас нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) главный-бас нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) главный-бас нұсқасы түрлі формада 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) главный-бас нұсқасы түрлі формада 28 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) главный-бас нұсқасы түрлі формада 48 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында главный-бас нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында главный-бас нұсқасында бірнеше формада аудармасыз 18 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында главный-бас нұсқасында 12 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде главный-бас нұсқасында 12 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Главный арбитр – бас төреші. | +10 |
142. | Алыстан ұратын фигура (тас) | Дальнобойная фигура | Дальнобойная фигура Алыстан ұратын фигура (тас) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Ферзь (парсы тілінің. فرزین ferzin — визирь, советник; Юникод:, сөзбе-сөз жиі патшайым деп аталады) - шахматтың ең қуатты бөлігі. Ойынның басында ақ патшайым d1 өрісін алады, ал қара патшайым d8 алады. Бастапқы қалпында, патшайым әрдайым өз түсінің ұяшығын алады, демек: «патшайым өз түсін жақсы көреді». Піл (ауызша офицер) - шахмат материалы. Ойыншылар ойынды екі пілден бастайды. Ойынның басында ақ епископтар c1 және f1, қара - c8 және f8 өрістерін алады. Әр түрлі елдердегі пілдің әртүрлі атаулары бар: «джестер» немесе «жынды» (фу) - француз тілінен; «Жүгіруші» (неміс.läufer, paul.laufer, Hungarian.futó) - немістер, венгрлер мен поляктар арасында; «Офицер» - болгарлармен, украиндармен, белорустармен, ТМД-ның басқа елдерімен және көбінесе Ресейде; «Найза» (ода) - Эстония арасында; «Епископ» (ағылш. Епископ; испан. Afil; порт. Биспо) - итальяндықтардың арасында ағылшын, португал және испан тілдерінде сөйлейтін елдерде; «Хабаршы» (goniec) - поляктар арасында; «Стрелец» (střelec) - чехтерде; «Аңшы» (тұзақшы) - сербтер арасында; тағыда басқа... Бұл, негізінен, патрангта піл («Альфиль») екі жасушаны диагональмен жүріп өтіп, ат сияқты тастардың үстінен секірді. Адамдар мен жануарларды суретке түсіруді ұнатпаған арабтар пілден екі құман қалдырды - ал екібұрышты тас біреуге бұлфун, біреуге католик епископы болып көрінді. Шамамен 13 ғасырда піл күшейтілді. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *oldī, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің лодья, лодъка, көне славян тілінің алъдии, ладии, орыс тілінің ладья, лодка, украин тілінің лодь, беларусь тілінің ло́дка, болгар тілінің ла́дя, сербі тілінің және хорват тілінің ла̑ђа, словен тілінің ládja, чех тілінің lоď, lodí, словак тілінің lоď, поляк тілінің łódź, в.-луж. łódż, н.-луж. łоź, полабск. lüd᾽а. Родственно әдеби тілдегі aldijà, eldijà (вин. al̃diją, el̃diją) «челн», шведск. ålla, датск. ааldе, olde «корыто», англосакс. еаldоđ, «alviolum», норв. оldа, диал. olle ж. «большое корыто» деген сөзінен шыққан деген тұжырым бар. Ұзын қашықтықтағы бөлшек - бұл патшайымның, аққудың және пілдің жалпы атауы. Олар сызықтық тастар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Uzun mənzərəli rəqəm 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: катталды сан 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Uzoq masofali raqam 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Uzun menzilli figür 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Long-range figure 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figura de largo alcance 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lang+strecken+полоса+figur+kampf/бой емес 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figure à longue portée 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Дальнобойная фигура – алыстан ұратын тас (фигура). Талдауға түскен тіркестің неміс тіліндегі аудармасын талдасақ, қазақ тіліндегі аударманың қисынсыздау екеніне көз жеткіземіз. Неміс тіліндегі аудармасы Langstreckenfigur, Langstreckenkampf емес. Яғни, алыстан ұратын тас дегеннің орнына неміс тіліндегі нұсқа негізінде алыстан созылған тас деп аударған дұрыс деп санаймыз. Ұсыныс: Дальнобойная фигура – алыстан созылған тас. | +9 |
143. | Қос соққы | Двойной удар | Двойной удар Қос соққы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына себепкер болған сан есім: два, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *dъva, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің дъва м., дъвѣ ж., көне славян тілінің дъва м., дъвѣ ж., салыстырамыз: р., орыс тілінің два, две, украин тілінің два, дві, болгар тілінің два м., две ж., салыстырамыз: р., сербі тілінің және хорват тілінің два̑, дви̏jе, словен тілінің dvȃ, dvȇ, чех тілінің, словак тілінің dva, dvě, поляк тілінің dwa, dwie, в.-луж. dwaj, н.-луж. dwa, dwě; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды, яғни ол сөз: *duwo- Праславян тілінен бастау алған, кейіннен басқада сөздермен қосу туындауы мүмкін деген пікір бар: көне орыс тілінің, көне славян тілінің оударити (грек тілінің κρούειν), орыс тілінің удар, ударить, украин тілінің уда́р, ударити, чех тілінің úder, udeřit. Мына сөздермен байланыста болған: деру́, драть, ауыз екі сөйлеу тілініңдор; үндіеуропа тілінің сөзін сипаттайды:*dōr-; салыстырамыз: грек тілінің δῆρις ж. «спор», көне үнді тілінің dāras «трещина, щель, дыра», dr̥ṇā́ti «раскалывает» сөзінен шыққан. Шахматтағы қос соққы - бұл лақап немесе сарбаз бір уақытта жау лагеріндегі екі немесе одан да көп нысандарға шабуыл жасайтын тактикалық элемент. Бұл материалды жеңуге арналған ең кең таралған тәсілдердің бірі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cüt vuruş 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: лизы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ikki marta urish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çift vuruş 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Double punch 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Doble golpe 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Doppelschlag 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Coup double 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Двойной удар – қос соққы. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда үш сөздің бірігуінен жасалған сөз – Doppelschlag – Doppel+schlag, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Doppelschlag – қос+соққы. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Двойной удар – қоссоққы. | +7 |
144. | Қос шах | Двойной шах | Двойной шах Қос шах СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Сөздің туындауына себепкер болған сан есім: два, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *dъva, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің дъва м., дъвѣ ж., көне славян тілінің дъва м., дъвѣ ж., салыстырамыз: р., орыс тілінің два, две, украин тілінің два, дві, болгар тілінің два м., две ж., салыстырамыз: р., сербі тілінің және хорват тілінің два̑, дви̏jе, словен тілінің dvȃ, dvȇ, чех тілінің, словак тілінің dva, dvě, поляк тілінің dwa, dwie, в.-луж. dwaj, н.-луж. dwa, dwě; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *duwo- Сөздің бастапқы шығу төркіні: перс. شاه (šāh) «царь, шах», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: др.-перс. хšāуаθiуа- «властелин». В русском (в знач. «персидский монарх») — уже у Котошихина. Сонымен қатар шахм. термин. Көне орыс тілінің шахы мн. ч. «игра в шашки», вероятно, заимств. через поляк тілінің szachy — то же. В остальн. знач. заимств. — через тур. šаẋ или прямо из нов.-перс. Қос шах (жазбаша ++) - бұл бір уақытта екі дана немесе бөлік немесе сарбаз қарсыластың патшасына шабуыл жасайтын шах. Әдетте, қос шах келесідей болады: бірінші бөлім шахті қояды және сонымен қатар екінші жолды жариялайтын басқа бөлікке әрекет сызығын ашады. Шабуылшы жақтың патшасы қос тексеруге қатыса алмайды, оған екі жылқы немесе піл деп жариялана алмайды. Осы қасиеттерге байланысты қосарланған тексеру әсіресе қауіпті. Кәдімгі шахқа қарсы қорғанудың үш әдісі бар: патшаны тастап, шабуылдаушы бөлікті басқасымен ұрып тастау немесе шабуыл жасау жолын қоршау. Алайда, қос тексеру кезінде бір ғана құтқару болады - патшаның әрекеті, ал патша кейде жаяу жүрген тасты ұрып-соғуы мүмкін. Сарбаздың қозғалуынан кейін екі реттік тексеру мүмкін: (1) егер ол қарсыластың затын немесе сарбазды шахпен алып тастаса, екінші ретті немесе тікұшақпен бірге тік жолды ашқанда. (2) Жаяу жүргіншіге қарсыласты кепілге алған кезде. Бұл жағдайда бір уақытта тек сарбазтан және затты тексеріп қана қоймай, екі бөліктен де екі рет тексеруге болады (соңғы жағдайда, дәлізге шығу екі сызықты бірден ашады - тік және қиғаш). Соңғы жағдай - «екі есе ашық тексерудің» жалғыз нұсқасы, яғни қос шах тексеруді патшаның өзіне шабуыл жасамайтын бөлшекпен жүргізуге болады (бұл жағдайда кейде патша дәл сол бөлікті алып, шахке қарсы қорғануы мүмкін). (3) Сарбаз бөлшекке айналғаннан кейін (кез-келген түрде, бірақ әрқашан шахпен), тексеру үшін оның басқа бөлігінен (королева, піл) жолды ашқанда. Бұл жағдайда екі ретті бір уақытта екі рет тексеруге болады - сарбаз соңғы көлденең тұрған бөлікті алып, екінші тексерісті басқа тіректен ауыстырған кезде ашылып, тірекке(ладья) (шахпен) айналады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cüt yoxlama 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кош текшерүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ikki marta tekshirish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çift kontrol 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Double check 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Doble cheque 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Überprüfen Sie noch einmal 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Double vérification 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Двойной шах – қос шах. | +7 |
145. | Дебют | Дебют | Дебют Дебют СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің début «начало; возникновение; дебют» сөзінен шыққан, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: débuter «начинать, дебютировать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: dé- « ауыз екі сөйлеу тілінің-, низ-, дис-» + but «цель», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: герман тілімен ұштас сөзден туындаған деген көзқарас бар. Дебют - шахмат ойынының бастапқы кезеңі, ойын күштерін жұмылдырумен сипатталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Debüt 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: дебюттук 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Debyut 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ilk 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Debut 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Debut 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Debüt 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Débuts 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Дебют – Дебют. | +10 |
146. | Демаркациялық сызық, | Демаркационная линия*, | Демаркационная линия*, Демаркациялық сызық, СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің linea (в выраж. linea restis) «льняная нить, шнур сөзінен шыққан; линия», сын есімнен туындаған сөз: lineus «льняной, полотняный», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: linum «лён», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *līn- «лён». Орыс тілінің линия (сонымен қатар стар. линея) — І Петрден бастап қолданысқа енген; поляк тілінің linia немесенеміс тілінің Linie сөзінен шыққан. Шекараларды белгілер бойынша саралау, белгілеу, анықтау. Демаркация (ағылш. Demarcation «demarcation») - кез-келген бөлу сызығын жүргізу; шекараны анықтау. Шекараны демаркациялау - арнайы шекара белгілерімен белгіленген аймақтағы мемлекеттік шекараны сызу. Шекараны демаркациялау шекараны делимитациялау туралы құжаттар негізінде (келісім, мемлекеттік шекара сызығын арнайы картаны қолдана отырып сипаттау) тең негізде құрылған бірлескен комиссиялар жүргізеді. Демаркациялық жұмыстар кезінде ауданды топографиялық түсіру немесе аэрофототүсіру жүргізіледі, оның негізінде шекара белдеуінің масштабты топографиялық картасы жасалады, шекара белгілері (тіректер, сым қоршаулар және т.б.) жасалады және олардың топографиялық координаттары анықталады. Шекараны демаркациялау бойынша барлық іс-шараларға қатысты арнайы құжаттар жасалады: шекара сызығының және шекара белгілерінің өтуін сипаттайтын хаттамалар (осы белгілердің сызбалары мен фотосуреттері хаттамаларға қоса беріледі). Шекара белгілері еркін қозғала алмайды және тараптар олардың жақсы күйде болуын қадағалап отыруы керек. Бұрын белгіленген шекараны тексеру және жойылған шекаралық белгілерді қалпына келтіру немесе ауыстыру қайта таңбалау деп аталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Demarkasiya xətti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шах сызык 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Demarkatsiya chizig`i 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sınır çizgisi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Line of demarcation 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Línea de demarcación 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Abgrenzungslinie 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ligne de démarcation 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Демаркационная линия - Демаркациялық сызық. | +9 |
147. | Шекара сызығы | Линия границы | Линия границы Шекара сызығы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің linea (в выраж. linea restis) «льняная нить, шнур сөзінен шыққан; линия», сын есімнен туындаған сөз: lineus «льняной, полотняный», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: linum «лён», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *līn- «лён». Орыс тілінің линия (сонымен қатар стар. линея) — І Петрден бастап қолданысқа енген; поляк тілінің linia немесенеміс тілінің Linie сөзінен шыққан. Көне орыс тілінің граница (1375 жылдан бастап, подольск князінің жазбаларынан ьабылған), осыдан барып орыс тілінің граница (ұлыорыс тілінің аймағында XVI–XVII ғасырда кеңінен тараған) сонымен қатар, беларусь тілінің граніца, украин тілінің грани́ця сөзінен шыққан. Көне орыс тілінен шыққан, салыстырамыз: чех тілінің hranice `штабель (обычно древесины); граница`, словак тілінің hranica, көне поляк тілінің (XIII ғасырдан бастап) және поляк тілінің granica, бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *granica `рубеж, ағашқа кес-кестеліп жазылған белгілерін білдіреді; белгілер`, *grana `грань; острый угол; ветка` (+ *-ica), тағы да бір ғылыми деректерге сүйенсек: *ghroH-néh2-. Салыстырамыз: көне славян тілінің граница `ветвь`. Болгар тілінің гра́ница `дуб пушистый Quercus pubescens; граница`, сербі тілінің және хорват тілінің гра̀ница `вид дуба; граница`, словен тілінің grȃnica калькаланған, сонымен қатар түп-нұсқасында пайда болған. Шекара сызығы - бұл шешуші соққыға кедергі келтіретін тастардан босатылатын тактикалық әдіс. Шахмат композициясында комбинацияның тактикалық элементі - бұл маневрді басқа бөлікпен өткізуге кедергі келтіретін бөліктерден босату. Тапсырмадағы сызықты жай босату: Уайттың бөліктері сызықты босатады, ал Блэк бөлшектері одан алшақтайды, содан кейін Уайт бұл сызыққа шешуші соққы береді. Сызықтың тақырыптық шығарылымы: тас сызық бойымен жүреді, оны басқа тас үшін босатады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sərhəd xətti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шах ара сызыгы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chegara chizig`i 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sınır çizgisi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Border line 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Línea de borde 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Grenzlinie 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ligne frontière 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Линия границы – шакара сызығы. | +9 |
148. | Көрнекілік шахмат тақтасы | Демонстрационная шахматная доска | Демонстрационная шахматная доска Көрнекілік шахмат тақтасы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің dēmonstrātiō «указывание, показывание», demonstrare «показывать, указывать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: de «из, от», праүндіеуропа тілдерінің *de- + monstrare «показывать, указывать» сөзінен бастау алған, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: monere «напоминать, обращать внимание; предостерегать» (родств. mens « ауыз екі сөйлеу тілініңум», праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *men- «думать»). Орыс тілінің демонстрация — І Петрден бастап қолданысқа енген деген пікір бар, итальян тілінен шыққан деген тұжырымы бар, ол өз кезегінде поляк тілінің demonstracja сөзінен шыққан деседі. Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Бұл сөз неміс тілдерінен алынған (ағылшынша диск - «диск, табақша», неміс Tisch тілінде - «үстел» және т.с.с.) және латын дискісіне - грек тілінен алынған «шеңбер, диск, табақша» деген мағынаны білдіреді. онда біз дискілерді табамыз. Грецияда қазірдің өзінде спорт белгілі болды - диск лақтыру: оны спортшылар диск лақтырушылармен айналысатын. Латынның «дискісі» (грекше «discos») сөзінен англо-саксондық «диск» 1 пайда болды - «үстел», неміс «Tisch» - «үстел», біздің «тақта». Латын тілінде «дискус» «шеңбер», «ыдыс» дегенді білдіреді. Көптеген этимологиялық сөздіктер «шахмат» сөзінің парсы тілінен аударғанда «шах» және «тексеруші» сөздерінен шыққанын білдіреді, бұл сөзбе-сөз аударғанда «мырза қайтыс болды» деп аударылады. Бұл ақпарат дәл емес, өйткені парсы сөздігінде «өлді» деп аударылатын «мат» деген сөз жоқ. Бұл сөз араб сөздігінде «мырзаның» мағынасында кездеседі. Арабтар «шах» сөзін орыс тілінде сөйлейтіндер «хан», «раджа», «мандарин» және басқаларын қолданады. Араб тілінің қалыптасқан нормаларында «Шах қайтыс болды» деген сөз «Шах Мат» емес, «Матааш Шах» деп аударылған деп айтылады. Сондықтан, «шахмат» сөзін орыс тілді халық парсы немесе араб тілдерінен ала алмады, өйткені бұл халықтардың ешқайсысында мұндай тіркес болмаған. Осы фактіні тағы бір растау екі тілде де әйгілі ойынның «shtrang» немесе «chatrang» деген дауыссыз атауы бар. Егер арабтар мен парсылардың өз атауы болса, оларға санскриттен «төрт түрлі әскер» деп аударылған үнді тілінен «чатуранга» деген сөзді алу екіталай еді. Үлкен габаритті шахмат тақтасы, ол жарыстарда, шахматты оқытқанда және дәрістер оқығанда қолданылады. Демонстрациялық тақталар мыналар болуы мүмкін: ағаштан (фанерадан), тастар ойықтары бар арнайы тақтайшалардың көмегімен орнатылады немесе сақиналармен (тесіктермен) және қыстырғыштармен бекітіледі; магниттік (қалайыдан), тастар оларға желімделген магниттерді қолдана отырып бекітіледі; проекция түрі (мөлдір материалдан жасалған), оларға арнайы құрылғылар көмегімен тастар түсіріледі; теледидар экранында партияны ойнауға мүмкіндік беретін электрондық та нұсқалары бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Demo şahmat taxtası 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Demo шахмат 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Demo shaxmat taxtasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Demo satranç tahtası 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Demo chessboard 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tablero de ajedrez de demostración 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Demo-Schachbrett 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Échiquier de démonstration 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде доска-тақта нұсқасында 66 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Демонстрационная шахматная доска - Көрнекілік шахмат тақтасы. | +6 |
149. | Бала мат | Детский мат | Детский мат Бала мат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мына зат есім сөздің туындауына негіз болған: дети, көне славян тілінің дѢти мн. От ф. ед. ч. *дѣть ж.; салыстырамыз: украин тілінің дитя́ (род. п. дитя́ти, дити́на), сербск. - шіркеу славян тілінің дѣть, болгар тілінің дете́ (собир. деца́ «дети», из *дѣтьца́), сербі тілінің және хорват тілінің диjѐте (собир. ди̏jем ж. «дети»), словен тілінің dė́te (род. п. dėté̯ta, собир. dė́ca), чех тілінің dítě, словак тілінің diet’a, поляк тілінің dziecię, в.-луж. dźěćo, н.-луж. źěśe. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *dětę, *dětь. Форма на -i- көне славян тілінің *дѣтина сөзінен шыққан. Үндіеуропа тілінің *dhēi̯- «кормить грудью, сосать»; доить, дою́ сөзінен шыққан. Салыстырамыз: көне үнді тілінің dhēnúṣ ж. «дойная корова», авест. daēnu- «самка животного» с и.-е. oi салыстырамыз: сонымен қатар әдеби тілдегі dėlė̃ «пиявка», pirm-dėlė̃ «корова, отелившаяся впервые», көне үнді тілінің dhā́tavē «сосать», ádhāt «сосал», грек тілінің θήσατο «сосал», θηλή «материнская грудь», латын тілінің fēllāre «сосать», fēmina «женщина», ирл. dínim «сосу» сөзінен шыққан. Көбінесе бастаушы ойындар матасында кездеседі. Мысалы, мұндай қозғалыстардан кейін: 1. e4 e5 2. Cc4 Cc5 3. Qf3 Qc6 4. Qxf7. Баланың жары (шахматта) - мысалы, Ақ 1. e4 2. Qh5 3. Bc4 4. Q: f7 ×. Бөліктер әртүрлі ретпен қозғалады, бірақ басты идея - патшайым мен епископ f7 өрісіне шабуыл жасайды. Классикалық балалар төсенішіне қара түсті, бірақ оны f2 өрісіне ақ түсте қоюға болады. Балалардың төсенішінің негізгі идеясы f7 өрісі, қара патша ғана қорғалған, әлсіз, сондықтан көптеген шахмат ойындарын сипаттайтын шабуыл үшін жақсы нысан болып табылады. Өте сирек кездесетін ақымақ кілемшеден айырмашылығы, балалар төсеніштері жаңадан бастаушылар арасында жиі кездеседі (осылай аталады). Баланың төсенішінен қорғану оңай, ал патшайымға шабуыл жасау арқылы біршама артықшылыққа ие болады. Осы себепті, ойынның басында патшайымды алып тастау және тәжірибелі ойыншылармен ойнаған кезде баланың төсенішін кию ұсынылмайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Uşaq mat 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: балдар килемче 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bolalar uchun mat 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çocuk minderi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Child mat 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tapete de niño 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kindermatte 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tapis enfant 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Детский мат – бала мат. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда үш сөздің бірігуінен жасалған сөз – Kindermatte – Kinder+matte, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Kinder+matte –бала+мат. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Детский мат – баламат. | +1 |
150. | Диагональ | Диагональ | Диагональ Диагональ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің diagonalis (diagonios) «идущий от угла к углу; диагональный», из көне грек тілінің διαγώνιος — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: διά «через; ауыз екі сөйлеу тілініңдельно» + γωνία «угол», праүндіеуропа тілінің g`enw-, *g`new- «колено» сөзінен шыққан. Орыс тілінің диагональ сөзі француз тілінің diagonale сөзінен бастау алуы мүмкін деген тұжырым бар. Бұрыштарға тиетін бірдей түсті квадраттардың түзу сызықтары диагональдар деп аталады. A1 - h8 және h1 - a8 диагоналдары үлкен деп аталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Diaqonal 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кайчылаш 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Diagonal 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: diyagonal 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Diagonal 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Diagonal 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Diagonale 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Diagonal 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Диагональ – Диагональ. | +9 |
151. | Толық басымдылық | Доминация | Доминация Толық басымдылық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Доминация (латын тілінің dominatio, господство сөзінен шыққан): Басымдық (шахмат) - өрістер тобын бақылау; Үстемдік қатынас - бұл компоненттердің грамматикасындағы синтаксис ағашының түйіндері арасындағы байланыс. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Üstünlük 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hukmronlik 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hukmronlik 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: hakimiyet 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Domination 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dominación 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Herrschaft 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Domination 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Доминация - Толық басымдылық. | +10 |
152. | Шахмат тақтасы | Доска шахматная | Доска шахматная Шахмат тақтасы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Аталмыш сөз герман тілдерінің бірінен шыққан деген көзқарас бар (ағылшын тілінің disc — «диск, пластина», неміс тілінің Tisch — «стол» және басқа тілден енген), латын тілінің discus — «кружок, диск, блюдо» сөзінен туындаған, ол өз кезегінде грек тілінің diskos сөзінен шыққан болса керек. Грецияда қазірдің өзінде спорт белгілі болды - диск лақтыру: оны спортшылар диск лақтырушылармен айналысатын. Латынның «дискісі» (грекше «discos») сөзінен англо-саксондық «диск» 1 пайда болды - «үстел», неміс «Tisch» - «үстел», біздің «тақта». Латын тілінде «дискус» «шеңбер», «ыдыс» дегенді білдіреді. Көптеген этимологиялық сөздік «шахмат» сөзінің парсы тілінен аударғанда «шах» және «тексеруші» сөздерінен шыққанын білдіреді, бұл сөзбе-сөз аударғанда «мырза қайтыс болды» деп аударылады. Бұл ақпарат дәл емес, өйткені парсы сөздігінде «өлді» деп аударылатын «мат» деген сөз жоқ. Бұл сөз араб сөздігінде «мырзаның» мағынасында кездеседі. Арабтар «шах» сөзін орыс тілінде сөйлейтіндер «хан», «раджа», «мандарин» және басқаларын қолданады. Араб тілінің қалыптасқан нормаларында «Шах қайтыс болды» деген сөз «Шах Мат» емес, «Матааш Шах» деп аударылған деп айтылады. Сондықтан, «шахмат» сөзін орыс тілді халық парсы немесе араб тілдерінен ала алмады, өйткені бұл халықтардың ешқайсысында мұндай тіркес болмаған. Осы фактіні тағы бір растау екі тілде де әйгілі ойынның «shtrang» немесе «chatrang» деген дауыссыз атауы бар. Егер арабтар мен парсылардың өз атауы болса, оларға санскриттен «төрт түрлі әскер» деп аударылған үнді тілінен «чатуранга» деген сөзді алу екіталай еді. Үлкен габаритті шахмат тақтасы, ол жарыстарда, шахматты оқытқанда және дәрістер оқығанда қолданылады. Демонстрациялық тақталар мыналар болуы мүмкін: ағаштан (фанерадан), тастар ойықтары бар арнайы тақтайшалардың көмегімен орнатылады немесе сақиналармен (тесіктермен) және қыстырғыштармен бекітіледі; магниттік (қалайыдан), тастар оларға желімделген магниттерді қолдана отырып бекітіледі; проекция түрі (мөлдір материалдан жасалған), оларға арнайы құрылғылар көмегімен тастар түсіріледі; теледидар экранында партияны ойнауға мүмкіндік беретін электронды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat lövhəsi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шахмат боюнча комиссия 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat taxtasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: satranç tahtası 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chessboard 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tablero de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schachbrett 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Échiquier 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Доска шахматная – шахмат тақтасы. | +10 |
153. | Допинг-бақылау | Допинг-контроль | Допинг-контроль Допинг-бақылау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Ағылшын тілінің doping «подмешивание сөзінен шыққан; «употребление допинга/допинг қабылдау», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: dope «смазка, наркотик; бастапқы мағынасы — давать наркотики или допинг», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: нидерл. doop «паста», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: прагерм. формы *duppjan, өзге де тілдердің ішінен туындағаны: көне ағылшын тілінің dyppan и англ. dip, көне скандинавия тілінің deypa және дания тілінің døbe, көне фризск. depa, нидерланды тілінің dopen, неміс тілінің taufen и др.; *dheub-.праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды. Француз тіліндегі мына сөзден шыққан, ол: contrôle от *contrerôle, contre- + rôle «список» сөзінен шыққан. Орыс бақылау ол арқылы жүзеге асырылады. Контроллер (18 ғасыр) немесе тікелей француздар. Допинг-бақылау - үлгіні ұсынғаннан және допинг-бақылау хаттамасына қол қойғаннан кейін спортшы допинг-бақылау станциясынан шыққанға дейін спортшыны хабардар етуден бастап спортшының қатысуымен бірізді әрекеттер жиынтығы. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dopinq nəzarəti 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Допинг башкаруу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Doping nazorati 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Doping kontrolü 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Doping control 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Control de dopaje 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dopingkontrolle 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contrôle du dopage 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Допинг-контроль - Допинг-бақылау. | +11 |
154. | Ақымақ мат | Дурацкий мат | Дурацкий мат Ақымақ мат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөз өзінің бастауын мына сын есімнен бастаған: дурной, из формы, туыстас украин тілінің дурни́й «глупый, сумасшедший», беларусь тілінің дурны́, дурь ж. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:su padùrmu «бурно, стремительно», padùrmai «стремительно», көне орыс тілінің dūrai «боязливо», грек тілінің θοῦρος «стремительный, напористый», θοῦρις ἀλκή «бурная, неистовая сила» сөзінен шыққан. Checkmate - шахмат және басқа шахмат ойындарындағы жағдай, егер патша бақылауда болса және ойыншы оны болдырмауға бір қадам жасай алмаса. Осылайша, бір уақытта төсеніште: патша бақылауда болады; патшадан шахты тастап кетуге мүмкіндік жоқ (оның айналасындағы барлық өрістер оларды алып жатыр немесе қарсыластардың шабуылына ұшырайды немесе патша ойын тақтасының шетінде); ойнатқышта шахті басқа затпен жабуға мүмкіндік жоқ; шах туралы декларацияны алуға жол жоқ. Тексеру орнын алған жақ жеңілді. Орыс шахмат нотариатында мат «парақ» қозғалысымен «×», халықаралық белгілерде және шахмат құрамында, «#» белгісімен көрсетіледі. Егер патшаға шах жарияланбаса, бірақ ол және оның түсінің басқа бөліктері бір қадам жасай алмаса, бұл тоқырау болып табылады және ойын нәтижесі - жеребе. Ақымақ дойбы - шахмат ойынының екінші қозғалысына қойылған тексеру орны. Кең мағынада, ақымақ төсеніш - ойынның бастапқы сатысында қорғалмаған h4-e1 немесе h5-e8 диагоналі бойынша патшайым немесе епископ матасы. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Axmaq mat 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Күлкү жубайы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ahmoq mat 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aptal paspas 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Stupid mat 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Estúpido tapete 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dumme Matte 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tapis stupide 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Дурацкий мат – ақымақ мат. | +11 |
155. | Жеребе | Жеребьевка | Жеребьевка Жеребе СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: žerbъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің жеребеи «резной об ауыз екі сөйлеу тілініңец» (XVI в., салыстырамыз: в семантическом отношении сербі тілінің және хорват тілінің бpȏj «число»: брити «резать, брить»), көне славян тілінің жрѣбии, ждрѣбии (κλῆρος; Супр.), украин тілінің же́реб «жребий», болгар тілінің жре́бие, сербі тілінің және хорват тілінің ждри̏jеб, ждре̑б, словен тілінің žrȇb, көне чех тілінің hřebí, чех тілінің hřeb «гвоздь». Родственно көне орыс тілінің gīrbin вин. п. «число», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіkërfan, нов.-в.-неміс тілінің kerben «делать зарубки, нарезать», англос. ceorfan «нарезать, резать», грек тілінің γράφω «пишу, царапаю».Орыс тілінің жребий заимств. из көне славян тілінің вместо исконного жеребеи. Жеребе - ұтыс ойыны арқылы мәселені шешу процедурасы - әртүрлі ұқсас элементтерден кездейсоқ таңдалған шартты элемент. Қазіргі уақытта бұл термин негізінен спортта қолданылады, мұнда белгілі бір жарыстарға қатысушылар жеребе тастау арқылы анықталады. Футбол ұтыс ойындары ең әйгілі, мұнда мөлдір контейнердегі доптар лоттар болып саналады. Ұтыс бірнеше алдын-ала келісілген шарттарға сәйкес өткізілуі мүмкін («рейтинг» ұтыс - алдын-ала «себу» арқылы) және «соқыр» («соқыр» лоттар/жеребе) болуы мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Silkələmək 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: тартуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yig‘ish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: çizmek 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Toss 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tirar 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Werfen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lancer 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Жеребьевка – жеребе. | +11 |
156. | Құрбан ету | Жертва | Жертва Құрбан ету СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Шіркеу славян тілінен бастау алған деген пікір бар; салыстырамыз: көне славян тілінің жрьтва (көне грек тілінің θυσία, σπονδή; Супр., Клоц.), от жьрѫ «творю жертву», жьрьць «жрец, священник». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:giriù, gìrti «хвалить», gẽras «хороший», көне орыс тілінің girtwei «хвалить», көне үнді тілініңgr̥ṇā́ti «воспевает, превозносит, восхваляет», gī́r ж. «хвала, награда», авест. āɣairyāt̃ «превозносится», gar ж. «хвала, награда, хвалебная песнь», латын тілінің grātus «желанный, приятный, благодарный» сөзінен шыққан. Жәбірленуші/құрбан - шешуші немесе позициялық артықшылыққа ие болу үшін, төсенішті жариялау немесе ойынды ойнау үшін кез-келген материалды (сарбаз, дана, бірнеше дана) беретін баламасыз айырбас. Жәбірленуші/құрбан сонымен қатар бастаманы тартып алуды немесе басып алуды, орталықты немесе негізгі өрістерді бақылау түрінде өтемақы алуды мақсат етуі мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qurban 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: жабырлануучу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jabrlanuvchi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kurban 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Victim 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La victima 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Das Opfer 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La victime 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Жертва – құрбан ету. Құрбан ету – жертвовать сөзінің аудармасы. Сондықтан жертваны – құрбан ретінде қалдыру маңызды деп санаймыз. Ұсыныс: жертва – құрбан. | +10 |
157. | Атты құрбан ету | Жертва коня | Жертва коня Атты құрбан ету СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Шіркеу славян тілінен бастау алған деген пікір бар; салыстырамыз: көне славян тілінің жрьтва (көне грек тілінің θυσία, σπονδή; Супр., Клоц.), от жьрѫ «творю жертву», жьрьць «жрец, священник». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:giriù, gìrti «хвалить», gẽras «хороший», көне орыс тілінің girtwei «хвалить», көне үнді тілініңgr̥ṇā́ti «воспевает, превозносит, восхваляет», gī́r ж. «хвала, награда», авест. āɣairyāt̃ «превозносится», gar ж. «хвала, награда, хвалебная песнь», латын тілінің grātus «желанный, приятный, благодарный» сөзінен шыққан. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *konjь, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің конь (көне грек тілінің ἵππος), орыс тілінің, беларусь тілінің конь, украин тілінің кінь (род. п. коня́), болгар тілінің конят, сербі тілінің және хорват тілінің ко̏њ (род. п. ко̀ња), словен тілінің kònj (род. п. kónja), чех тілінің kůň (род. п. koně), словак тілінің kôň, поляк тілінің koń, в.-луж. kóń. Из *komnь, от древнего *kobnь; салыстырамыз: кобыла, комонь. Жәбірленуші - шешуші немесе позициялық артықшылыққа ие болу үшін, төсенішті жариялау немесе ойынды ойнау үшін кез-келген материалды (сарбаз, дана, бірнеше дана) беретін баламасыз айырбас. Жәбірленуші сонымен қатар бастаманы тартып алуды немесе басып алуды, орталықты немесе негізгі өрістерді бақылау түрінде өтемақы алуды мақсат етуі мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: At qurbanı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: баатыр курмандыгы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ot qurboni 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: At kurbanı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Horse victim 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Víctima del caballo 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pferdeopfer 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Victime de cheval 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Жертва коня – атты құрбан ету. Құрбан ету – жертвовать сөзінің аудармасы. Сондықтан жертваны – құрбан ретінде қалдыру маңызды деп санаймыз. Сонымен бірге талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда үш сөздің бірігуінен жасалған сөз – Pferdeopfer – Pferde+opfer, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Pferde+opfer –ат+құрбаны. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Жертва коня – атқұрбаны. | +10 |
158. | Дұрыс құрбан ету | Жертва корректная | Жертва корректная Дұрыс құрбан ету СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Шіркеу славян тілінен бастау алған деген пікір бар; салыстырамыз: көне славян тілінің жрьтва (көне грек тілінің θυσία, σπονδή; Супр., Клоц.), от жьрѫ «творю жертву», жьрьць «жрец, священник». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:giriù, gìrti «хвалить», gẽras «хороший», көне орыс тілінің girtwei «хвалить», көне үнді тілініңgr̥ṇā́ti «воспевает, превозносит, восхваляет», gī́r ж. «хвала, награда», авест. āɣairyāt̃ «превозносится», gar ж. «хвала, награда, хвалебная песнь», латын тілінің grātus «желанный, приятный, благодарный» сөзінен шыққан. Құрбан - шешуші немесе позициялық артықшылыққа ие болу үшін, төсенішті жариялау немесе ойынды ойнау үшін кез-келген материалды (сарбаз, дана, бірнеше дана) беретін баламасыз айырбас. Жәбірленуші сонымен қатар бастаманы тартып алуды немесе басып алуды, орталықты немесе негізгі өрістерді бақылау түрінде өтемақы алуды мақсат етуі мүмкін. Дұрыс құрбан етуші - ақталған, дұрыс, өзін жақсы қорғаумен де ақтайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qurban düzgündür 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: жабырлануучу туура 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jabrlanuvchi to`g`ri 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kurban doğru 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: The victim is correct 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La víctima es correcta 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Das Opfer ist richtig 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La victime a raison 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Жертва корректная - Дұрыс құрбан ету. Құрбан ету – жертвовать сөзінің аудармасы. Сондықтан жертваны – құрбан ретінде қалдыру маңызды деп санаймыз. Ұсыныс: Жертва корректная – Дұрысқұрбан. | +8 |
159. | Жаңылыс құрбан ету | Жертва некорректная | Жертва некорректная Жаңылыс құрбан ету СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Шіркеу славян тілінен бастау алған деген пікір бар; салыстырамыз: көне славян тілінің жрьтва (көне грек тілінің θυσία, σπονδή; Супр., Клоц.), от жьрѫ «творю жертву», жьрьць «жрец, священник». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:giriù, gìrti «хвалить», gẽras «хороший», көне орыс тілінің girtwei «хвалить», көне үнді тілініңgr̥ṇā́ti «воспевает, превозносит, восхваляет», gī́r ж. «хвала, награда», авест. āɣairyāt̃ «превозносится», gar ж. «хвала, награда, хвалебная песнь», латын тілінің grātus «желанный, приятный, благодарный» сөзінен шыққан. Құрбан - шешуші немесе позициялық артықшылыққа ие болу үшін, төсенішті жариялау немесе ойынды ойнау үшін кез-келген материалды (сарбаз, дана, бірнеше дана) беретін баламасыз айырбас. Құрбан сонымен қатар бастаманы тартып алуды немесе басып алуды, орталықты немесе негізгі өрістерді бақылау түрінде өтемақы алуды мақсат етуі мүмкін. Жәбірленуші қателеседі (айқайлау) - жәбірленуші, қорғаушы жақтың қателіктеріне, уақыт қысымына және т.б. есептеледі, яғни нақты теріске шығарады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qurban səhvdir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: жабырлануучу туура эмес 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jabrlanuvchi noto`g`ri 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mağdur yanlış 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: The victim is incorrect 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La víctima es incorrecta 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Das Opfer ist falsch 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La victime est incorrecte 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Жертва некорректная - Жаңылыс құрбан ету. Құрбан ету – жертвовать сөзінің аудармасы. Сондықтан жертваны – құрбан ретінде қалдыру маңызды деп санаймыз. Ұсыныс: Жертва некорректная – Бұрысқұрбан. | +8 |
160. | Арбау, алдап тарту | Завлечение | Завлечение Арбау, алдап тарту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөз туындауына негіз болған за- + влечь, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *velkťi, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің влѣкѫ, влѣшти, орыс тілінің волочь, волочить. Орыс тілінің влечь — из церк.-слав. влѣкѫ, влѣшти (вместо исконноорыс тілінің волоку, волочь). Арбау - қара патшаны бұлыңғыр желіге азғырудан (көбінесе құрбандықпен) тұратын тактикалық әдіс. Өткен ғасырдың 20-жылдары бұл әдіс проблемадағы танымал тақырып болды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cazibə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: акылсыз 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jalb qilish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: decoyed 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attraction 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Atraccion 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Anziehung 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attraction 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Завлечение - Арбау, алдап тарту. Тілдегі қиындық екі не одан да көп нұсқаның болуынан туындайтыны белгілі. Сондықтан, арбау нұсқасын қалдыруға болады. Ұсыныс: Завлечение – арбау. | +10 |
161. | Шахмат есебі | Задача шахматная | Задача шахматная Шахмат есебі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: задать, из за- + дать, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *dā́tī; *dājā́tī; *dāvā́tī, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің дати (грек тілінің διδόναι), орыс тілінің дать, давать, украин тілінің дати, беларусь тілінің даць, сербі тілінің және хорват тілінің да̏ти, словен тілінің dáti, чех тілінің dát, поляк тілінің, в.-луж. dać, н.-луж. daś. Праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *do-. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:dúoti, 1 л. ед. dúomi, dúodu «даю», грек тілінің δίδωμι, көне үнді тілініңdádāti «даёт», авест. dadāiti «даёт», алб. аор. dhashë «я дал», алб.-тоск. dhënë ж., гег. dhąnë ж. «дар». Көптеген этимологиялық сөздіктер «шахмат» сөзінің парсы тілінен аударғанда «шах» және «тексеруші» сөздерінен шыққанын білдіреді, бұл сөзбе-сөз аударғанда «мырза қайтыс болды» деп аударылады. Бұл ақпарат дәл емес, өйткені парсы сөздігінде «өлді» деп аударылатын «мат» деген сөз жоқ. Бұл сөз араб сөздігінде «мырзаның» мағынасында кездеседі. Арабтар «шах» сөзін орыс тілінде сөйлейтіндер «хан», «раджа», «мандарин» және басқаларын қолданады. Араб тілінің қалыптасқан нормаларында «Шах қайтыс болды» деген сөз «Шах Мат» емес, «Матааш Шах» деп аударылған деп айтылады. Сондықтан, «шахмат» сөзін орыс тілді халық парсы немесе араб тілдерінен ала алмады, өйткені бұл халықтардың ешқайсысында мұндай тіркес болмаған. Осы фактіні тағы бір растау екі тілде де әйгілі ойынның «shtrang» немесе «chatrang» деген дауыссыз атауы бар. Егер арабтар мен парсылардың өз атауы болса, оларға санскриттен «төрт түрлі әскер» деп аударылған үнді тілінен «чатуранга» деген сөзді алу екіталай еді. Шахматтық есеп - шахмат тақтасындағы жасанды позиция, онда белгілі бір қозғалыста тапсырманы орындау (әдетте қарсыласты тексеріп шығу) ұсынылады. Тапсырма шахматтың қызықты идеясын қамтуы және белгілі бір формалды, сындарлы және көркемдік талаптарды қанағаттандыруы керек. «Тапсырма неғұрлым жоғары болса, соғұрлым көрнекі туынды ретінде маңызды, мазмұны неғұрлым үлкен және үлкен болады. Мазмұнның маңыздылық дәрежесі кейбір жағдайларда идеяның жаңалығымен, өзіндік ерекшелігімен, тапқырлығы мен талғампаздығымен, ал басқа жағдайларда тапсырма идеясының күрделілігімен анықталады. Кез-келген тапсырмадағы, тіпті қарапайым комбинацияның маңыздылығы, егер бұл комбинация екі немесе одан да көп нұсқада ұсынылса немесе басқа, аз немесе аз құнды комбинациямен - варианттармен біріктірілсе, айтарлықтай күшейеді (А. Галицкий). Шахмат проблемасы мың жылға жуық тарихы бар, Чатуранга мен Мансубадан қазіргі заманға көшіп, өзінің көркемдік сапасының өлшемі болып табылатын эстетикалық ұстанымдарды жасады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat meydanı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: чакырык шахмат 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat musobaqasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç mücadelesi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess challenge 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Desafío de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schachherausforderung 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Défi d`échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Задача шахматная – шахмат міндеті. | +1 |
162. | Тегеурінді тартып алу | Захват инициативы | Захват инициативы Тегеурінді тартып алу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: захватить, из за- и -хватить (хватать), Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *хvаtаti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің хватити, көне славян тілінің хватати (грек тілінің δράσσεσθαι), украин тілінің хвата́ти, болгар тілінің хва́щам, хва́тя «хватаю, ловлю», сербі тілінің және хорват тілінің хва̏тити, хва̏ти̑м, хва̏тати, хва̏та̑м, словен тілінің hvátati, hvátam, чех тілінің chvátit, chvátat «хватать», словак тілінің сhvátаť «спешить, хватать», поляк тілінің chwatać «хватать», chwatki «быстрый», в.-луж. khwatać, н.-луж. chwataś. Зат есімдердің көне кездегі алмасу тәртібінен туындаған: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *хytiti : хvаtаti (хитить). Француз тілінің initiative «инициатива», әрі қарай сөздің пайда болуына негіз болған етістік: initier «посвящать; инициировать»; сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің initiare «начинать; посвящать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: initium «вступление, начало», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: inire «входить, вступать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: in- «в» + īre «идти, ходить» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *ei- «идти») . Бастама үшін күрес дебюттен басталады. Бастапқы кезеңде бастаманы қолдау - Уайттың қазіргі заманғы стратегиясының басты бағыты. Блэк стратегиясы - бұл бірінші ойыннан толық ойынға ұмтылу. Осылайша, әр тарап ашылу кезіндегі бастапқы тепе-теңдікті бұзуға және бастаманы қабылдауға тырысады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Təşəbbüsü ələ keçirir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: демилгени колго 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tashabbusni qo‘lga olish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İnisiyatifi ele geçirmek 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Seizing the initiative 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aprovechando la iniciativa 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Die Initiative ergreifen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Saisir l`initiative 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Захват инициативы - Тегеурінді тартып алу. | -4 |
163. | Қорғаныс | Защита | Защита Қорғаныс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: защитить, әрі қарай зат есімнен сөз туындағаны, оған дәнекер болған: щит, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *ščitъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің щитъ, көне славян тілінің штитъ (көне грек тілінің ἀσπίς), орыс тілінің, украин тілінің щит, беларусь тілінің щыт, болгар тілінің щит, сербі тілінің және хорват тілінің шти̑т (род. п. шти́та), словен тілінің ščìt (род. п. ščítа) «щит, навес, сушильня», чех тілінің štít «щит, защита, навес», словак тілінің štít «щит, конёк кровли», поляк тілінің szczyt «вершина, навес, щит», в.-луж. škit, н.-луж. šćit сөзінен шыққаны белгілі болды. Қорғаныс - Блэк-тің жауаптары, Ақтың екі жақты тапсырмадағы бірінші қозғалысқа, бірінші және екінші әрекетке үш жақты байланысты және т.б. «Алехиннің қорғанысы» - ш.а. орталыққа тапсырма. танымал в-дің алғашқы қозғалыстары қайталанатын нұсқа. дебют. Жанама қорғаныс - өрісті босату, шабуылдаушы бөлікті байлау, ақ бөлікті жабу және т.б. арқылы ақтың қатерін жою. Көрнекілік аймағында қорғау - бұл міндет тақырыбы: идеологиялық нұсқада қауіпті жою үшін қара өрістер белгілі бір өріске тартылады. Кеңес ш.композиторлар осы тақырып бойынша тапсырмалар жазды: үш жақты тапсырмалар бөлімінде - Л.Лошинский, төрт бағыттағы тапсырмалар - В. Руденко. Тақырыптың қауіп-қатерге қарсы қорғанысымен ұқсастықтары бар (қараңыз). Қатер алаңындағы қорғаныс - үш бағыттағы тақырып: Қара өзін қорғайды, ақ бөлікке қауіп төнген өрісті алып жатыр. Екі жақты тапсырмада немесе сарбаз ойынында тақырыпты тек формальды түрде, оның мәнін білдірместен көрсетуге болады. Нитвельттің қорғанысы - идеологиялық нұсқада, Блэк олардың бөліктерін байланыстырады, олардың кейінгі тікелей босатылуына сенеді. Қорғаныс голландиялық Ш. композитор Густав Нитвельт (Нитвельт). Тікелей қорғаныс - Қара жолдың тікелей қорғауы, ол жолдасы немесе ақ патшамен кездесуі. Қорғаныс мотиві - бұл қорғаныс кезінде қара бөліктер ұстанған тактикалық идеяның мазмұны. Күзетілетін сарбаз - басқа сарбазбен қорғалған өткен сарбаз. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şəkil qorunması 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: сандарды коргоо 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shakl himoyasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şekil koruması 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figure protection 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Protección de la figura 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figurenschutz 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Protection de la figure 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қорғау нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасында 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қорғау сөзі жеке түрлі формада тұрып 30 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 38 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында қорғау нұсқасында түрлі формада 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында қорғау нұсқасында бірнеше формада 7 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында қорғау нұсқасында 12 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде қорғау нұсқасында 32 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Защита – қорғаныс. Қазақ тіліндегі қорғаныс - оборонаның аудармасы. Мәселен Қорғаныс министрлігі – Министерство обороны және т.т.. Защитаның дұрыс баламасы – қорған+ыш немесе қорға+у. Ұсыныс: защита – қорға+у. | +6 |
164. | Фигураны (тасты) қорғау | Защита фигуры | Защита фигуры Фигураны (тасты) қорғау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: защитить, әрі қарай зат есімнен сөз туындағаны, оған дәнекер болған: щит, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *ščitъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің щитъ, көне славян тілінің штитъ (көне грек тілінің ἀσπίς), орыс тілінің, украин тілінің щит, беларусь тілінің щыт, болгар тілінің щит, сербі тілінің және хорват тілінің шти̑т (род. п. шти́та), словен тілінің ščìt (род. п. ščítа) «щит, навес, сушильня», чех тілінің štít «щит, защита, навес», словак тілінің štít «щит, конёк кровли», поляк тілінің szczyt «вершина, навес, щит», в.-луж. škit, н.-луж. šćit сөзінен шыққаны белгілі болды. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Пассивтік қорғаныс таза қорғаныс әрекеттерімен шектеледі. Бұл қарсылас үшін үлкен қиындықтар туғызады. Мұны тек төтенше жағдайларда, яғни қарсы шабуыл жасау мүмкіндігі жоқ позицияларда қолдану керек. Белсенді қорғаныс жедел қауіпті жоюдан басқа, қарсы шабуылдың дайындығы мен жүргізілуін қамтамасыз етеді. Қорғаныстың ең тиімді әдісі - қарсы шабуыл. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qorunan və qorunmayan rəqəmlər 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Корголгон жана корголбогон көрсөткүчтөр 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Himoyalangan va himoyalanmagan raqamlar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Korumalı ve korumasız rakamlar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Protected and unprotected figures 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figuras protegidas y desprotegidas 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figurenschutz 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Personnages protégés et non protégés 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қорғау нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасында 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қорғау сөзі жеке түрлі формада тұрып 30 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 38 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында қорғау нұсқасында түрлі формада 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында қорғау нұсқасында бірнеше формада 7 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында қорғау нұсқасында 12 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде қорғау нұсқасында 32 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Защита фигуры – фигураны, тасты қорғау. Бір ғана ұсыныс: фигура/тастың біреуін ғана қолдану. Сонымен бірге талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Figurenschutz – Figuren+schutz неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Figurens+hutz–тас+қорғау. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Защита фигуры – тасқорғау. | +1 |
165. | Қорғалған және қорғалмаған тастар (фигура) | Защищенные и незащищенные фигуры | Защищенные и незащищенные фигуры Қорғалған және қорғалмаған тастар (фигура) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: защитить, әрі қарай зат есімнен сөз туындағаны, оған дәнекер болған: щит, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *ščitъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің щитъ, көне славян тілінің штитъ (көне грек тілінің ἀσπίς), орыс тілінің, украин тілінің щит, беларусь тілінің щыт, болгар тілінің щит, сербі тілінің және хорват тілінің шти̑т (род. п. шти́та), словен тілінің ščìt (род. п. ščítа) «щит, навес, сушильня», чех тілінің štít «щит, защита, навес», словак тілінің štít «щит, конёк кровли», поляк тілінің szczyt «вершина, навес, щит», в.-луж. škit, н.-луж. šćit сөзінен шыққаны белгілі болды. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qorunan və qorunmayan rəqəmlər 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Корголгон жана корголбогон көрсөткүчтөр 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Himoyalangan va himoyalanmagan raqamlar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Korumalı ve korumasız rakamlar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Protected and unprotected figures 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figuras protegidas y desprotegidas 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Personnages protégés et non protégés 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Personnages protégés et non protégés 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қорғау нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасында 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қорғау сөзі жеке түрлі формада тұрып 30 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қорғау нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қорғау нұсқасы түрлі формада 38 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында қорғау нұсқасында түрлі формада 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында қорғау нұсқасында бірнеше формада 7 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында қорғау нұсқасында 12 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде қорғау нұсқасында 32 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Защищенные и незащищенные фигуры - Қорғалған және қорғалмаған тастар (фигура). Ұсыныс: Защищенные и незащищенные фигуры - Қорғалған әрі қорғалмаған тастар. | +11 |
166. | Аңғал жүріс | Зевок | Зевок Аңғал жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: зевать, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *zevati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: орыс тілінің - шіркеу славян тілінің зѣвати, орыс тілінің зевать, украин тілінің зіва́ти, сербі тілінің және хорват тілінің зијѐвати, зи̏jева̑м, словен тілінің zévati, чех тілінің zívati, поляк тілінің ziewać, в.-луж. zywać. Осы сөзден әрі қарай зия́ть сөзі туындаған. Праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *g’hēy(w)-. Салыстырамыз: әдеби тілдегі žióvauti «зевать», латын тілінің мына сөзінен туындаған žàvât — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, žāvas ж., мн. «зевание», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі giwên, gewôn «зевать» сөзі шыққан. Үстел ойындарында аунақ ойыншының өрескел қателігі болып табылады, бұл оның жағдайының күрт нашарлауына әкеледі. Әдетте, шахматта, серуенде ойыншы маттың немесе матаның жоғалу қаупін байқамайды. Қозғалыстарға түсініктемеде екі сұрақ белгісі бар «??». Аулақ жаңадан басталған шахматшыларға тән, бірақ сонымен бірге гроссмейстермен де кездеседі. Аюдың себептері әртүрлі: адам мүмкіндіктерін қайта бағалауға, тұзақ ойнауға, позицияның сұлулығына, шахматтың «соқырлығына», уақыт қысымына, қауіп-қатердің әлсіреуіне, шаршауға байланысты асығыс шешімдер қабылдау. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şəfəq 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: соски 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yomg`ir 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: bakakalma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bostezar 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gähnen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gähnen 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Зевок – аңғал жүріс. | +11 |
167. | Көрмей қалу, аңғал жүріс жасау | Зевнуть | Зевнуть Көрмей қалу, аңғал жүріс жасау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: зевать, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *zevati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: орыс тілінің - шіркеу славян тілінің зѣвати, орыс тілінің зевать, украин тілінің зіва́ти, сербі тілінің және хорват тілінің зијѐвати, зи̏jева̑м, словен тілінің zévati, чех тілінің zívati, поляк тілінің ziewać, в.-луж. zywać. Осы сөзден әрі қарай зия́ть сөзі туындаған. Праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *g’hēy(w)-. Салыстырамыз: әдеби тілдегі žióvauti «зевать», латын тілінің мына сөзінен туындаған žàvât — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, žāvas ж., мн. «зевание», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі giwên, gewôn «зевать» сөзі шыққан. Үстел ойындарында аунақ ойыншының өрескел қателігі болып табылады, бұл оның жағдайының күрт нашарлауына әкеледі. Әдетте, шахматта, серуенде ойыншы маттың немесе матаның жоғалу қаупін байқамайды. Қозғалыстарға түсініктемеде екі сұрақ белгісі бар «??». Аулақ жаңадан басталған шахматшыларға тән, бірақ сонымен бірге гроссмейстермен де кездеседі. Аюдың себептері әртүрлі: адам мүмкіндіктерін қайта бағалауға, тұзақ ойнауға, позицияның сұлулығына, шахматтың «соқырлығына», уақыт қысымына, қауіп-қатердің әлсіреуіне, шаршауға байланысты асығыс шешімдер қабылдау. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şəfəq 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yomg`ir 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yomg`ir 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: esnemek 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bostezar 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gähnen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bâillement 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Зевнуть - Көрмей қалу, аңғал жүріс жасау . Ұсыныс: зевнуть – аңғал жүріс жасау. | +11 |
168. | Аймақтық турнир | Зональный турнир | Зональный турнир Аймақтық турнир СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің zоnе, латын тілінің zōnа из грек тілінің ζώνη "пояс" сөзінен шыққан. Жаңа неміс тілінің Turnier сөзінен шыққан — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, Көне француз тілінің tournei, из tornāre «точить, обтачивать; вращаться (ұста білдегінде)» tornus «ұста білдегі», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: көне грек тілінің τόρνος «циркуль, круглый резец» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *ter- «тереть»). Турнирдегі атуауы, жарыстың дөңгелек бойымен өтуіне орай осылайша аталған. (1) Кеңістік, сипатталатын аудан жалпы белгі. (2) белдеу, оларға тән табиғи белгілері бар жер шарының ауданы. 3) ағзаның, құрылыстың, өндірістік кешеннің және т.б. жүзеге асыруға арналған бөлігі сипаттайтын жұмыс функциясы бар. 4) сотталған адамдарға мәжбүрлі еңбек колониясына қамауға алу жазасын өтейтін орын. Аймақтық шахмат турнирлері Әлем кубогының жеребе тарту жүйесінің бастапқы кезеңі болып табылады. 1947 жылы Гаагада өткен ФИДЕ-нің 18-ші конгресінде мақұлданған. Бастапқыда аймақтық турнирлер 8 аймақта өткізілуі керек еді, оған ФИДЕ барлық ұлттық шахмат федерацияларын бөлді. Канада, КСРО және АҚШ тәуелсіз аймақтарға бөлінді. 1947 жылға жоспарланған аймақтық турнирлер, оның ішінде КСРО-да өткізілуі мүмкін емес еді. Хильверсум мен Хельсинкиде барлығы 2 турнир өтті. ФИДЕ біліктілік комитеті аймақаралық турнирге 20 қатысушының, соның ішінде АҚШ пен Канада чемпиондары И.Кажен мен Д. А. Яновскийдің жеке тізімін жасады. КСРО-дан тізімге И.Болеславский, И.Бондаревский, Д.Бронштейн, А.Котов, А.Лилиенталь (қатысудан бас тартқан И. Каженнің орнына), В.Рагозин және С.Флор кірді. Кейін аймақтық турнирлер әр 3 жыл сайын өткізілді. 1987 жылға қарай аймақтар саны 13-ке жетті. КСРО шахмат федерациясы ұсынатын аймақта аймақаралық турнирлерге қатысушыларды іріктеу КСРО чемпионаттарында да, арнайы зоналық турнирлерде де жүргізілді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zona Turniri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: зоналык турнир 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zona musobaqasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bölge Turnuvası 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zone Tournament 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Torneo de zona 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zonenturnier 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tournoi de zone 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ зона-аймақ нұсқасында 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) зона-аймақ нұсқасы түрлі формада 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) зона-аймақ түрлі формада 10 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) зона-аймақ нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) зона-аймақ нұсқасы түрлі формада 25 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Зональный турнир – аймақтық турнир. | +11 |
169. | Комбинациялық зеректілік | Зрение комбинационное | Зрение комбинационное Комбинациялық зеректілік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *zorъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің зьрѣти, зьрю, көне славян тілінің зьрѣти, зьрѭ (көне грек тілінің βλέπειν, θεωρεῖν, ὁρᾶν), көне славян тілінің зрі́ти зрю, зриш, сербск. за̀зрети, за̏зре̑м «увидеть», словен тілінің zréti, zrèm «взглянуть», чех тілінің zřít, zřím, словен тілінің zrеť, zrem «видеть», поляк тілінің źrzeć, źrzę, в.-луж. zrjeć «смотреть». Көне латын тілінің combinatio «соединение, сочетание» туындаған, латын тілінің combinare «соединять, сочетать» сөзінен шыққан. Шеберлердің ойын позициясында болған немесе туындауы мүмкін комбинация мүмкіндіктерін көру қабілеті комбинациялық көру деп аталады. Жақсы үйлесімді көру дойбы ойынында туындаған белгілі бір жағдайдың ерекшеліктерін анықтауға, алдын-ала дайындалуға немесе қарсыластың күштері орналасқан жерде байқалған әлсіз жақтарды пайдалана отырып комбинацияны дереу жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Осылайша, сіз көптеген жеңістерге жете аласыз немесе мүмкін жеңілістерден аулақ бола аласыз. Әр адам комбинациялық көруді дамыта алады, бұл үшін дәлелденген әдіс бар: әдеттегі комбинацияларды зерттеуден және әр түрлі деңгейдегі комбинация есептерін шешуден тұратын тәуелсіз жаттығу. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman görmə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman ko`rish 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman ko`rish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman vizyonu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman vision 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Visión Raman 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raman Vision 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vision Raman 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Зрение комбинационное - Комбинациялық зеректілік. | +10 |
170. | Соқыр тәуекелмен ойын | Игра вслепую | Игра вслепую Соқыр тәуекелмен ойын СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *jьgrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің игрь (көне грек тілінің παίγνιον), играти (παίζειν), орыс тілінің игра, украин тілінің гра, ігра́, грати, беларусь тілінің іграць, болгар тілінің игра́, игра́я «играю», сербі тілінің және хорват тілінің ѝгра «пляска, игра», ѝграти, и̏гра̑м «плясать, играть», словен тілінің ígrа «игра», igráti, көне чех тілінің jhra, jhrát, чех тілінің hra, hrát, словак тілінің ihra, hrať, поляк тілінің gra, grаć, н.-луж. jhra, hra, hrać, н.-луж. gra, graś, полабск. jagréića «игра», jeigróją «они играют» Из в- + слепой, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *slěpъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің слѣпъ (көне грек тілінің τυφλός), орыс тілінің слепой, украин тілінің сліпи́й, беларусь тілінің слепы́, болгар тілінің сляп, сербі тілінің және хорват тілінің сли̏jеп, слиjѐпа, сли̏jепо, словен тілінің slẹ̀p, slẹ́pa, чех тілінің, словак тілінің slepý, поляк тілінің ślеру, в.-луж. slеру, н.-луж. slěpy. Алмасу, дауыстылар алмасуының өзге көне дәрежесі:: көне славян тілінің осльпнѫти ἀποτυφλοῦσθαι (Супр.), көне чех тілінің оsľnúti «ослепнуть», чех тілінің oslnout. Аблаутттың болуы таза славян тілінен шыққандығының тура дәлелі бола алады, алайда әдеби тілдегі байланысы туралы осындай ой айту қиынырақ: slė̃pti, slepiù, slėpiaũ «скрывать, прятать», slaptà «тайник, укрытие», латын тілінің мына сөзінен туындаған slèpt, slepe^t «скрывать» сөзінен шықты деуге деқиналып кетеміз. Шахмат тақтаға қарамай шахматтың түрі, ол тақтайға қарамай ойнайды, яғни «соқыр». Сонымен бірге қарсыластың қимылдары оған ауызша хабарланады. Егер екі ойыншы да тақтаға қарамай ойнаса, онда ойынға делдал қатысады, ол тақтадағы бөліктерді жылжытады немесе қимылдарын жазады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kor oyun 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: оюн сокур 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ko`r o`yini 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kör oyunu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blind game 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Juego ciego 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blindes Spiel 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jeu aveugle 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ игра-ойын нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) игра-ойын нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында игра-ойын сөзі 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) игра-ойын нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде игра-ойын нұсқасында 32 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Игра вслепую - Соқыр тәуекелмен ойын. | -2 |
171. | Ойын аймағы | Игровая зона | Игровая зона Ойын аймағы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *jьgrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің игрь (көне грек тілінің παίγνιον), играти (παίζειν), орыс тілінің игра, украин тілінің гра, ігра́, грати, беларусь тілінің іграць, болгар тілінің игра́, игра́я «играю», сербі тілінің және хорват тілінің ѝгра «пляска, игра», ѝграти, и̏гра̑м «плясать, играть», словен тілінің ígrа «игра», igráti, көне чех тілінің jhra, jhrát, чех тілінің hra, hrát, словак тілінің ihra, hrať, поляк тілінің gra, grаć, н.-луж. jhra, hra, hrać, н.-луж. gra, graś, полабск. jagréića «игра», jeigróją «они играют» Из в- + слепой, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *slěpъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің слѣпъ (көне грек тілінің τυφλός), орыс тілінің слепой, украин тілінің сліпи́й, беларусь тілінің слепы́, болгар тілінің сляп, сербі тілінің және хорват тілінің сли̏jеп, слиjѐпа, сли̏jепо, словен тілінің slẹ̀p, slẹ́pa, чех тілінің, словак тілінің slepý, поляк тілінің ślеру, в.-луж. slеру, н.-луж. slěpy. Алмасу, дауыстылар алмасуының өзге көне дәрежесі:: көне славян тілінің осльпнѫти ἀποτυφλοῦσθαι (Супр.), көне чех тілінің оsľnúti «ослепнуть», чех тілінің oslnout. Аблаутттың болуы таза славян тілінен шыққандығының тура дәлелі бола алады, алайда әдеби тілдегі байланысы туралы осындай ой айту қиынырақ: slė̃pti, slepiù, slėpiaũ «скрывать, прятать», slaptà «тайник, укрытие», латын тілінің мына сөзінен туындаған slèpt, slepe^t «скрывать» сөзінен шықты деуге деқиналып кетеміз. Ойын аймағы - Ресей Федерациясындағы ойын ұйымдастыру және өткізу жөніндегі қызметті жүзеге асыруға арналған арнайы әкімшілік-аумақтық объект. Ресейде 2009 жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне енеді (заң жобасы бұрын ұсынылған). Букмекерлерді, лотереяларды және лотереяларды қоспағанда, осындай аймақтардан тыс жерлерде өткізілетін ойын іс-әрекеттеріне тыйым салынады. Құмар ойын зоналарын құру және жою тәртібін, олардың атаулары мен шекараларын мемлекет реттейді. Ойын алаңдары елді мекендерден тыс жерде орналасуы керек; Сондай-ақ, мұндай аймақтардың аумағында тұрақты елді мекендер құру жоспарланбайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Игровая зона 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: зона 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: O`yin zonasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oyun Bölgesi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Game Zone 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zona de juego 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Spielzone 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zone de jeu 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ игра-ойын нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) игра-ойын нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында игра-ойын сөзі 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) игра-ойын нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде игра-ойын нұсқасында 32 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Игровая зона - ойын аймағы. | +11 |
172. | Оқшауланған сарбаз | Изолированная пешка | Изолированная пешка Оқшауланған сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің isolation сөзінен шыққан, сөздің пайда болуына негіз болған етістік: isoler «уединять, отделять», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: итал. isolato «уединённый, обособленный», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: isola «остров», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің insula «остров»сөзінен, түрлі дерекке сүйене отырып in- «в» + salum «море» сөзінен туындаған деген тұжырым бар. Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Оқшауланған сарбаз - бұл оқшауланған сарбаздың позициялары көптеген саңылауларда пайда болуы мүмкіндігімен байланысты үлкен практикалық маңызы бар шахмат стратегиясының маңызды мәселесі (тізім толық емес): Оқшауланған сарбаздың болуы позицияның күшті және әлсіз жағы болып табылады. Оқшауланған сарбаздың беріктігі - бұл тұрақты кеңістіктік артықшылықты, сондай-ақ ұтқырлықтағы артықшылықты қамтамасыз етеді - өйткені көрші вертикальдарда пандустар жоқ, содан кейін ұзақ қашықтықтағы бөліктер - патшайым, раковиналар мен епископтар - қапталдан қапталға оңай ауысады. Оқшауланған сарбаздың әлсіздігі - оны көрші тік жақтардан тіреуіштермен қамтамасыз ету мүмкін емес, сондықтан оны қорғау қиынға соғады. Сондықтан, бұл сарбаз көбінесе оқшауланған сарбазды қорғап, қарсыластың бөлшектерін мәжбүрлеп қоршауға, оған қатты позициялық қысым жасай отырып, жеңіске жетеді. Мұндай күрес шахматтағы оқшауланған сарбаз мәселесін тудырады. Айта кету керек, жоғарыда айтылғандар орталық оқшауланған төсеніштерге (d және e вертикальдарында) қатысты. Оқшауланған қапталдағы сарбаз күштен гөрі әлсіз болып табылады, өйткені ол өзінің барлық кемшіліктерін сақтай отырып, белгілі бір дәрежеде өзінің артықшылығын жоғалтады - іс жүзінде қапталдағы ашық немесе жартылай ашық вертикалдар орталықтағыдай пайдалы емес. Сіз леггинге жақындаған сайын, оқшауланған сарбаздың рөлі өзгереді және әдетте ол оған жағында ауыр жүктеме болады. Оқшауланған сарбаз кез-келген соңғы ойындарда - патшайымдардан бастап погондарға дейін шабуыл жасаудың маңызды нысаны болып табылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İzolyasiya edilmiş lombard 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: алыскы пешке 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Izohlangan lombard 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İzole piyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Isolated pawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón aislado 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Isolierter Bauer 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion isolé 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) изоляция-оқшаулау нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) изоляция-оқшаулау нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында изоляция-оқшаулау сөзі 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) оқшаулау-изоляция нұсқасы 1рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Изолированная пешка - Оқшауланған сарбаз. | +11 |
173. | Оқшауланған өтетін сарбаздар | Изолированные проходные пешки | Изолированные проходные пешки Оқшауланған өтетін сарбаздар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің isolation сөзінен шыққан, сөздің пайда болуына негіз болған етістік: isoler «уединять, отделять», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: итал. isolato «уединённый, обособленный», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: isola «остров», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің insula «остров»сөзінен, түрлі дерекке сүйене отырып in- «в» + salum «море» сөзінен туындаған деген тұжырым бар. Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Про және ход атты сөздерден туындаған, Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую» сөзінен шыққан. Оқшауланған сарбаздың күші оның тұрақты кеңістіктік артықшылықты, сондай-ақ ұтқырлықтағы артықшылығын қамтамасыз етеді - өйткені көрші вертикальдарда пандустар жоқ, содан кейін ұзақ қашықтықтағы бөліктер - патшайым, раковиналар мен епископтар - қапталдан қапталға оңай ауысады. Оқшауланған сарбаздың әлсіздігі - оны көрші тік жақтардан тіреуіштермен қамтамасыз ету мүмкін емес, сондықтан оны қорғау қиынға соғады. Сондықтан, бұл сарбаз көбінесе оқшауланған сарбазды қорғап, қарсыластың бөлшектерін мәжбүрлеп қоршауға, оған қатты позициялық қысым жасай отырып, жеңіске жетеді. Мұндай күрес шахматтағы оқшауланған сарбаз мәселесін тудырады. Айта кету керек, жоғарыда айтылғандар орталық оқшауланған төсеніштерге (d және e вертикальдарында) қатысты. Оқшауланған қапталдағы сарбаз күштен гөрі әлсіз болып табылады, өйткені ол өзінің барлық кемшіліктерін сақтай отырып, белгілі бір дәрежеде өзінің артықшылығын жоғалтады - іс жүзінде қапталдағы ашық немесе жартылай ашық вертикалдар орталықтағыдай пайдалы емес. Сіз леггинге жақындаған сайын, оқшауланған сарбаздың рөлі өзгереді және әдетте ол оған жағында ауыр жүктеме болады. Оқшауланған сарбаз кез-келген соңғы ойындарда - патшайымдардан бастап погондарға дейін шабуыл жасаудың маңызды нысаны болып табылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İzolyasiya edilmiş pəncərələr 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Обочолонтууда өтүп пешкадай 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Izolyatsiya qilingan piyonlar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İzole geçen piyonlar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Isolated passed pawns 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peones pasados aislados 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Isolierte übergebene Bauern 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pions passés isolés 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) изоляция-оқшаулау нұсқасында 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) изоляция-оқшаулау нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында изоляция-оқшаулау сөзі 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) оқшаулау-изоляция нұсқасы 1рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Изолированные проходные пешки - Оқшауланған өтетін сарбаздар. | +6 |
174. | Тегеурін | Инициатива | Инициатива Тегеурін СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің initiative «инициатива», әрі қарай сөздің пайда болуына негіз болған етістік: initier «посвящать; инициировать»; сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің initiare «начинать; посвящать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: initium «вступление, начало», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: inire «входить, вступать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: in- «в» + īre «идти, ходить» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *ei- «идти»). Бастама (латын тілінің Initium - басынан) - бастама, бастама, адамның тәуелсіз шешім қабылдауы, оның әлеуметтік белсенділігінің көрінісі. Бастама тірі объектінің еркін нысандармен әрекеттесуіндегі асимметрия белгісінің аксиомалық белгіленуі ретінде анықталады. Нысанның табиғи инерцияға қайшы келетін, өз күйін өзгерте отырып, өз бетінше әрекет ету мүмкіндігі бар екенін көрсетеді. «Бастама» ұғымы оның жансыз табиғат нысандарының өзара әрекеттесуінде болмайтындығына, оның салыстырмалы қозғалыс жылдамдығының (импульсінің) мәні мен бағытын сақтаудың табиғи заңына бағынатындығына байланысты. Бастама ұғымы тірі заттардың табиғи салыстырмалы қозғалыс жылдамдығының бағытын өздігінен (өздігінен) өзгерту қабілетіне байланысты туындайды. Шынайы табиғаттағы жансыз, табиғи зат сыртқы әсер етпестен өзінің тік және біркелкі қозғалысын сақтайды (Инерция заңы), тіпті ең қарабайыр тірі объектінің де қозғалысының мөлшері мен бағыты бойынша қандай да бір дәрежеде өзгеруі мүмкін, яғни қасақана әрекеттер жасау. Атап айтқанда, тірі нысандар белгілі бір соқтығысуды болдырмау немесе қозғау (қасақана) жасау үшін қозғалыс бағытын дербес өзгерте алады, сонымен қатар басқа объектіні ұстап немесе артта қалу үшін олардың жылдамдығын өзгертуге және т.б. Осы табиғи меншікке байланысты, кез-келген әрекетті орындау немесе жасамау қажеттілігін ерікті түрде анықтай алатын адам үшін бастама «авторлық» ұғымымен анықталған оның кез-келген іс-әрекетіне маңызды сипаттама болады. Бұл бастама күдікті әрекеттерді жасауда және құқық бұзушылықтар үшін олардың жазалануының дәлдігін анықтауда ерекше маңыздылыққа ие болады және пайдалы әрекеттерді көтермелеуде және марапаттауда бірдей маңызды рөл атқарады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Təşəbbüs 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: демилге 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tashabbus 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: girişim 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Initiative** 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Iniciativa 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Initiative* 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Initiative 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Инициатива – тегеуірін. Сөздіктерде бастама; ықылас; ынта (қызметке, іске бой ұрғызатын, бастайтын, жетектейтін қабілет) деген балама ұсынылған. | -7 |
175. | Қапқан | Капкан | Капкан Қапқан СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түркі тіліндегі мынадай сөзден туындаған; салыстырамыз: тат., койб., саг. kарkаn, кёктюрк. kарɣаn «капкан, петля», түрік. kapan (пратүрік тіліндегі *Kap-қан сөзінен шыққан). «Тұзақ» - бұл тастың сөзсіз жоғалуына әкелетін тұзақ. Әдетте, ауыр бөлік, рок немесе патшайым «тұзаққа» түседі, өйткені оның құрылысы, әдетте, жеңіл бөлшектерді қажет етеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tələ 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: тузак 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tuzoq 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: tuzak 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Trap* 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Trampa 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Falle* 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piège* 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Капкан – қақпан. Бұл сөздің қапқан, қақпан деген метатеза нұсқасы да бар. | +11 |
176. | Сапа | Качество | Качество Сапа СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Орыс тілінің- шіркеулік славян тілінің качьство сөзінен бастау алған; (көне грек тілінің ποιότης). Әрі қарай как, какой сұрағына жауап беретіндей сөзге көшкен; салыстырамыз: латын тілінің quālitās — quālis сөзінен шыққан деген дерек бар. Сапа (шахматта) - бұл шахмат бөліктерінің арақатынасы, бұл жеңіл бөлікке (ат немесе епископ) қарағанда артықшылықты білдіреді. Жеңімпаздық ұғымы дегеніміз - бір ойыншының үстіңгі бөлігі, ал екіншісінің қосымша жеңіл бөлігі бар жағдайды қоспағанда, қарсыластар сәйкес келетін бөліктердің саны бірдей болған жағдайды білдіреді. Кейде сапа ұғымы ойыншылардың саны бірдей болатын жағдайларға жалпыланады, бірақ қарсыластардың бірінде күшті типтердің тастары болады. Мысалы, жеңіл заттың сарбазтан артықшылығы пілге немесе атқа арналған тырнақтың артықшылығымен тең. Патшайымның бағанадан артықшылығы, оның жеңіл бөлікке қатысты екі есе жоғары сапасына сәйкес келеді. Жеңіл бөлікті қарсыластың тізбегіне ауыстыру сапаның жоғарылауын, ал қарсылас үшін - сапаның жоғалуын білдіреді. Сапа құрбандығы дегеніміз - қарсыластың жеңіл бөлшектеріне әдейі ауыстыру. Сапаны құрбан ете отырып, ойыншы оның орнына басқа артықшылықтарға ие болады деп үміттенеді, мысалы, жылдамдықты жоғарылату, позициялық артықшылыққа ие болу, бастаманы жеңу немесе шабуыл жасау. Көбіне сапалық құрбандық қорғаныс құралы ретінде де қолданылады - ойыншы сапада құрбан болып, қарсыластың жеңіл тассын құртып, шабуылға белсенді қатысады. Сарбазға арналған сапа (екі, үш тірек) ойыншының жеңіл бөлігі мен сарбаз (екі лента, үш тұғыр), ал қарсыласының тырнағы бар екенін білдіреді. Әдетте, екі сарбаз сапаға жеткілікті өтемақы деп саналады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Keyfiyyətlidir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: сапат 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sifat 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: kalite 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Quality** 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Calidad 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qualität* 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La qualité* 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сапа-качество нұсқасында 14 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сапа-качество нұсқасында 16 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сапа-качество сөзі жеке түрлі формада тұрып 6 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сапа-качество нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сапа-качество нұсқасы түрлі формада 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Качество – сапа. | +10 |
177. | Классика | Классика | Классика Классика СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің classicus «относящийся к первому классу граждан Рима – Рим азаматтары бірінші санатына жататындар» дегенді білдіретін-мыс, ол әрі қарай дами келе classis «ауыз екі сөйлеу тілінің ряд/қатар, класс/класс (римского населения/рим тұрғындары)»; мына сөзбен туыстас деуге болатындай да дәлелдер кездеседі: calare «созывать», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, kele- «звать, кричать»деген мына сөзден туындаған деген тұжырым бар. Классика кең индикативті, тән. Осы формада пайда болады. Классика - ежелгі грек өнері тарихындағы кезең. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Klassik 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: классикалык 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Klassik 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: klasik 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Classic* 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Clásico 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Klassisch* 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Classique* 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Классика – Классика. | +11 |
178. | Ең маңызды шаршылар | Ключевые поля | Ключевые поля Ең маңызды шаршылар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына дәнекер болған зат есім деген пікір қалыптасқан, ол зат есім: ключ, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *ključь, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ключь, орыс тілінің ключ, болгар тілінің ключ, украин тілінің ключ, сербі тілінің және хорват тілінің кљу̑ч (род. п. кљу́ча) «крюк, ключ», словен тілінің ključ, чех тілінің klič, словак тілінің kľuč, поляк тілінің klucz, в.-луж. kluč, н.-луж. kluc. Үндіеуропа тілдерімен туыстас деген пікірлер де жоқ емес: skl-; сонымен қатар грек тілінің κληΐς, дор. κλᾱίς, κλάξ «ключ», κλείω «запираю»; латын тілінің clāvus «гвоздь», clāvis «ключ», claudō «запираю», ирл. cló (мн. clói) «гвоздь»; одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі slioʒan «запирать», sluʒʒil «ключ», др.-сакс. Slutil секілді сөздерден туындады. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. рülǘ. Көне орыс тілінің мына сөзімен байланысты деген пікір де жоқ емес: полъ «открытый, свободный, полый» латын тілінің мына бір сөзімен туыста болмақ: раlаm «открыто, явно», шв. fala «равнина, пустошь», местн. н. Falun, нов.-в.-неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Сонымен қатар көне орыс тілінің местн. н. Раlwе, раlwе — название пустынной, безлесой, мшистой равнины, непаханой пустоши, алб. shpall «открываю». Бұдған әрі осы жерде украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. Fjäll сөзінен шықты деген ғылыми тұжырым бар. Әрі қарай сөздер дами келе сонымен қатар одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі feld «поле»сөзімен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) сөзімен етене бірлесу, түйісу жолын анықтау мүмкін бола қоймас, себебі бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ). Әрі қарай полн сөзіне туындағаны - полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — сөзі де сол сөзден туындаған; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі де осыған саяды. Кілт өрістері - ақырында, өрістер деп аталатын өрістер, оларды патша немесе басқа тас иемденеді, қозғалыс кезегіне қарамастан жеңіске жетеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açar sahələr 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Негизги талаалары 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kalit maydonlar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Anahtar Alanlar 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Key Fields 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campos clave 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schlüsselfelder 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champs clés 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында түрлі формада 72 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Ключевые поля - Ең маңызды шаршылар. | +9 |
179. | Комбинация | Комбинация | Комбинация Комбинация СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көнелатын тілінің combinatio «соединение, сочетание» латын тілінің combinare «соединять, сочетать» сөзінен туындаған. Комбинация (шахматта) (көнелатын тілінің Combinatio - құрама) - бұл мақсатқа жету үшін қажет келесі мәжбүрлі маневрмен материалды құрбандыққа шалу. Әрбір комбинация мыналарды ажыратады: (1) комбинация мүмкіндігін көрсететін себептер немесе ережелер; 2) идея - бұл комбинацияны жүзеге асыру тәсілі; (3) Мақсат - комбинация арқылы қол жеткізілген нәтижелер. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarışıq 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кошунду 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kombinatsiya 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: kombinasyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Combination* 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Combinación 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kombination* 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kombination* 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Комбинация – Комбинация. | +11 |
180. | Маттық комбинация | Комбинация матовая | Комбинация матовая Маттық комбинация СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көнелатын тілінің combinatio «соединение, сочетание» латын тілінің combinare «соединять, сочетать» сөзінен туындаған. Комбинация (шахматта) (көнелатын тілінің Kombinatio - құрама) - бұл мақсатқа жету үшін қажет келесі мәжбүрлі маневрмен материалды құрбандыққа шалу. Әрбір комбинация мыналарды ажыратады: (1) комбинация мүмкіндігін көрсететін себептер немесе ережелер; 2) идея - комбинацияны жүзеге асыру тәсілі; (3) Мақсат - комбинация арқылы қол жеткізілген нәтижелер. Аралас ойын қарсыластарға қарсы нақты әрекеттерден тұрады, шабуыл жасауда және қарсыластың күштері орналасқан кез-келген нысандарға бағытталған қауіп-қатерлер жасауда. Аралас ойын дәл (кейде қашықтықтан) есептеуді ғана емес, сонымен қатар қиялды, түйсікті қажет етеді, өйткені күрделі позициялар көбінесе дәл есептеу мүмкін емес. Ол көбінесе қауіп-қатермен байланысты, өйткені ол комбинациялар мен құрбандармен бірге жүреді. Қазіргі заманғы шахмат теориясына сәйкес аралас ойын белгілі бір позицияда мүмкін; оған қажетті алғышарттар қажет. Комбинациялық стиль - шахмат ойыншысының күрделі, екі жақты, динамикалық позицияларға деген құштарлығымен, еркін таслы ойынға және тактикалық құралдарды кеңінен қолдану мүмкіндігімен сипатталатын ойын стилі. Мұндай позициядағы ойын нақты болып табылады және үлкен назар аударуды, нақты позицияға терең енуді, қиялды, тапқырлықты, батылдықты, өзіне сенімділікті талап етеді. Комбинациялық мүмкіндіктерге бай позицияға ие болу үшін, комбинациялық стильдегі шахматшылар гамбиттер мен контр-гамбиттерді ықыласпен ойнайды; олардың партиялары әдетте тактикалық асқынулармен, комбинациялармен, құрбандарымен ерекшеленеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat birləşməsi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Мт айкалышы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat kombinatsiyasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat kombinasyonu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Matte combination 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Combinación mate 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Matte Kombination 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Combinaison mate 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Комбинация матовая – маттық комбинация. | +11 |
181. | Паттық комбинация | Комбинация патовая | Комбинация патовая Паттық комбинация СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көнелатын тілінің combinatio «соединение, сочетание» латын тілінің combinare «соединять, сочетать» сөзінен туындаған. Комбинация (шахматта) (көне латын тілінің Kombinatio - құрама) - бұл мақсатқа жету үшін қажет келесі мәжбүрлі маневрмен материалды құрбандыққа шалу. Әрбір комбинация мыналарды ажыратады: (1) комбинация мүмкіндігін көрсететін себептер немесе ережелер; 2) идея - комбинацияны жүзеге асыру тәсілі; (3) Мақсат - комбинация арқылы қол жеткізілген нәтижелер. Пат (фр. pat, итал. patta) - шахмат ойынындағы және шахмат түріндегі басқа ойындардағы ереже, мұнда қозғалуға құқығы бар тарап оны пайдалана алмайды, өйткені оның барлық бөліктері немесе тіректері тақтадан шығарылады немесе мүмкіндіктен айырылады. ережелер бойынша жүріңіз, ал патша бақылауда емес. Қазіргі классикалық шахматта статематика жеребе тартуға әкеледі; бұл ереже, ақырында, 19 ғасырда құрылған және қазір FIDE шахмат ережелерінің жиынтығына енген. Бірақ қазіргі және бұрыннан бар басқа шахмат ойындарында ережелер басқаша болуы мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Stalemate birləşməsi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Жарга такалган айкалышы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Stalematning birikmasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çıkmaza ait kombinasyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: The combination of stalemate 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La combinación de estancamiento 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Die Kombination von Patt 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La combinaison de l`impasse 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Комбинация патовая - Паттық комбинация. | +11 |
182. | Түсініктеме беру | Комментирование | Комментирование Түсініктеме беру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің commentarius «заметки, записки сқзінен туындаған; комментарий, толкование», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: commentari «обдумывать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: comminisci «вспоминать; выдумывать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе» + memini «помнить», праүндіеуропа тілінің *men- «думать, помнить» сөзінен шыққан. Түсініктеме - түсініктеме кодының ішінде орналасқан бағдарламаның бастапқы кодының түсіндірмелері. Пікірлер синтаксисі бағдарламалау тілімен анықталады. Құрастырушының немесе аудармашының көзқарасы бойынша, түсініктеме - бұл бағдарлама мәтінінің оның семантикасына әсер етпейтін бөлігі. Пікірлер бағдарламаны құрастыру немесе оны түсіндіру нәтижелеріне әсер етпейді. Бағдарламалардың бастапқы кодынан басқа, түсініктемелер белгілеу тілдері мен сипаттау тілдерінде де қолданылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şərh edir 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: түшүндүрмө 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Izohlar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: açıklama 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Commenting* 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Comentando 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kommentieren* 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Commentant 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Комментирование - Түсініктеме беру | +10 |
183. | Өтемақы | Компенсация | Компенсация Өтемақы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің compensatio «возмещение» сөзінен туындаған, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: compensare «взвешивать; уравновешивать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе» + pēnsāre «взвешивать, отвешивать; обдумывать, оценивать», фреквент. pendere «вешать, отвешивать», праүндіеуропа тілінің *(s)pen(d) «тянуть» сөзінен туындаған. Өтемақы (латын тілінің Kompensation - өтемақы, теңгерім) - материалда немесе позицияда белгілі жеңілдіктердің орнына белгілі бір артықшылықтардың болуы. Материалдық өтемақының ерекше түрі - «Ласкер компенсациясы». Бұл патшайымға рук, сарбаз және жеңіл бөлік (әдетте піл) түріндегі өтемақы. Бұл термин шахмат бойынша екінші әлем чемпионы Эмануэль Ласкердің есімінен шыққан, ол бірнеше рет ең мықты құрамды ойдағыдай өткізген. «Ласкер өтемінің» жарқын мысалы - 1925 жылы Мәскеу турнирінде ойнаған Ильин-Женева-Ласкер кеші. Ақ түс диаграммада белгілі бір позициялық артықшылыққа ие. Олардың ойын жоспары қарапайым - d6-сарбазтағы d сызығы бойындағы қысым. Бірақ кенеттен қара патшайымның қосымша құрбандықтарына барады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kompensasiya 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ордун толтуруу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kompensatsiya 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: tazminat 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Compensation*** 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Compensación 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Entschädigung*** 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Compensation** 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Компенсация – өтемақы. Өтемақы қаржы саласына тән термин. Шахмат ойынына қаржы, қаражаттың қатысы жоғын ескеріп, тек өтем деген нұсқасын қалдыруға болады деп санаймыз. Ұсыныс: Компенсация – өтем. | +11 |
184. | Ат шанышқысы | Коневая вилка | Коневая вилка Ат шанышқысы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *konjь, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің конь (көне грек тілінің ἵππος), орыс тілінің, беларусь тілінің конь, украин тілінің кінь (род. п. коня́), болгар тілінің конят, сербі тілінің және хорват тілінің ко̏њ (род. п. ко̀ња), словен тілінің kònj (род. п. kónja), чех тілінің kůň (род. п. koně), словак тілінің kôň, поляк тілінің koń, в.-луж. kóń. Из *komnь, от древнего *kobnь; салыстырамыз: кобыла, комонь. Калька болуы ықтимал: француз тілінің fourchette (fourche «вилы» сөзінің кіші түрі) орыс тілінің вила сөзінде суффикс -к көмегімен, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін:, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің вила, украин тілінің ви́ла, беларусь тілінің віла, болгар тілінің ви́ла, сербі тілінің және хорват тілінің ви̏ле̄ мн. ч., көне чех тілінің vidle, чех тілінің, словак тілінің vidly, поляк тілінің widły, в.-луж., н.-луж. widły. Славян тіліндегі vidla, бастапқы «гнутое, витое» сөздері туыстас вить өзінен шыққан. Соңғысымен сонымен қатар көне үнді тілінің vētrás «камыш» сөзі түбірлес болуы ықтимал. Славян тілдеріндегі *vidla сөзі «крюкооб ауыз екі сөйлеу тілінің және латын тілінің vidulus «плетеная корзина» сөзімен үндес, түбірлес келген, көне үнді тілінің vēdás «связанный метелкой пучок сочной травы», грек тілінің ἰδνόομαι «изгибаюсь» сөзіне барып түйіскен. Көне орыс тілінің диал. (псковск.) вигла эстон тілінің vigl (род. п. vigla) «вилы» сөзімен туыстас болғандықтан туындаған. Шахматтағы рыцарь шанышқысы - бір ойыншының екі немесе одан да көп бөлігі басқа ойыншының бір бөлігімен соғысып жатқанда, шахмат ойынындағы жағдай. Жауынгерлік тастардың ішінде екі тас оларға шабуыл жасаған тасдан асатын және оны ұрып-соғуға мүмкіндік болмаған кезде өте маңызды. Бұл жағдайда тиімді айырбастау жиі мүмкін болады, өйткені бір қимылда ұрыс астынан бірнеше бөлікті алу мүмкін емес. Қос соққының мақсаты жай шабуылшыға бағытталған өріс болуы мүмкін.Шанышқы патша соғыс кезінде маңызды болып табылады (тексеру жарияланды). Оны шахмат проблемасына немесе эскизге тақырып ретінде пайдалануға болады. Сарбаздың шанышқысы әрдайым дерлік пайдалы жылжу болып табылады, өйткені сарбаздың құны басқа бөлшектерге қарағанда аз. Патшайыммен, раковинамен, пілмен немесе патшамен екі есе соққыларды әдетте «шанышқылар» деп атауға болмайды, бірақ принципі бірдей - бір уақытта бірнеше бөлікке шабуыл жасау немесе дұғалар мен қауіптерге шабуылдарды біріктіру (мысалы, мат). Патшайым көбіне екі рет соққы береді. Бұл табиғи нәрсе, өйткені барлық бөліктердің патшайымы ең бай функционалдылыққа ие. Кейде әдебиетте «штепсель» терминінің орнына «екі есе соққы» термині қолданылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: At çəngəl 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Konev плагин 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ot vilkasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: At çatal 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Horse fork 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tenedor de caballo 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pferdegabel 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fourche à cheval 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Коневая вилка – ат шанышқысы. Вилка+ның шанышқы екені түсінікті, алайда шахмат ойынына қатысты вилка+ны айыр деген нұсқада алған ұтымды деп санаймыз. Бұл сөз семантикасы әрі қасиеті, жұмсалуына тура келеді. Сонымен бірге талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Pferde+gabel - Pferdegabel неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Pferde+gabel –ат+айыр. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: коневая вилка – атайыр. | -2 |
185. | Шоғырландыру | Консолидация | Консолидация Шоғырландыру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің consolidatio «консолидация», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: consolidare «укреплять, поддерживать; консолидировать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе» + solidare «уплотнять, скреплять», далее от прил. solidus «плотный, твёрдый»; salvus «невредимый, целый» сөзімен туыстас, праүндіеуропа тілінің*sol- «целый» сөзінен шыққан. Біріктіру - әртүрлі шахмат бөліктерінің күштерін біріктіре отырып, шахмат позициясын нығайту. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Birləşmə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ирилештирүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Birlashtirish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: sağlamlaştırma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Consolidation* 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Consolidación 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Konsolidierung* 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Consolidation* 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Консолидация – Шоғырландыру. | +9 |
186. | Қарсы шабуыл | Контратака | Контратака Қарсы шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің contre-attaque «контратака» сөзінен шыққан, ол өз кезегінде contre «против» + attaque «атака» деген сөзден туындаған. Контр-шабуыл (француз тілінің сonter-attaque, conte - қарсы және attaque – шабуыл дегендібілдіреді) - қарсыластың шабуылдау әрекеттеріне жауап ретінде жасалған шабуыл. Қорғаудың тиімді әдістерінің бірі. Әдетте, ол шабуылға тойтарыс бергеннен кейін қарсыластың позициясының әлсіреген бөлігінде орындалады. Шахмат ойынында қарсы шабуыл көптеген ашылатын құрылыстардың лейтмотиві болып табылады. Мысал ретінде Traxler-тің қарсы шабуылы. «Алехин-Ботвинник» ойында Қара уақыттың қарсы шабуылы оларға тең нәтиже әкелді. Диаграммадағы позицияда Ботвинник таңдау жасау керек: немесе патшайымдармен алмасу арқылы пассивті қорғануды қабыл алыңыз немесе қарсы шабуыл үшін құрал табыңыз. Бірінші жағдайда, Қара материалдық шығынға ұшырамайды: 14 ... Ф: d1 + 15. Л: d1 Kc6 (15 ... K: c2 16. Kpd2) 16. g5 және 17. f6. Екінші жағынан, ұстанымның мотиві екінші жағдайды қолдайды: патшаның жанында Аққа жасалған алдыңғы сарбаз шабуыл оның патшасының позициясын әлсіреткен. Ботвинник осылай пайдаланып, екі допты құрбандыққа шалуға мәжбүр болған қарсы шабуылында қолданды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarşıdurma 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: каршы кол 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarshi hujum 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: karşı saldırı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Counterattack* 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contraataque 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gegenangriff 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contre-attaque* 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Контратака – Қарсы шабуыл. | +11 |
187. | Қарсы гамбит | Контргамбит | Контргамбит Қарсы гамбит СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Гамбит (итальян тілінің gambetto — подножка/шалу) - бұл тараптардың бірі тезірек даму, орталықты басып алу немесе жай ойын өрбіту мақсатында материалдық көмек береді (әдетте сарбаз, бірақ кейде жеңіл бөлік). Қабылданған гамбит (құрбан қабылданған), гамбиттен бас тартылған (жәбірленуші қабылданбаған) және контргамбит (құрбанды қабылдаудың орнына, қарсылас өз кезегінде материалдық көмек береді) бар. Қарсы - ... (латын тілінен аударғанда - қарсы), белсенді оппозицияны, оппозицияны білдіретін күрделі сөздердің бөлігі, сөздің екінші бөлігінде көрсетілгендерге қарама-қарсы Албин контргамбиті - шахматтың ашылуы, патшайымның тастап кеткен гамбит патшасының нұсқасы. Ол қозғалудан басталады: 1. d2-d4 d7-d5 2. c2-c4 e7-e5. Алдымен Адольф Альбин 1883 жылы Нью-Йоркте Ласкерге қарсы қолданған. Қара күресті күрделендіріп, сарбаздың құрбанына жетеді. Ақ үшін күресудің жақсы дамыған әдістеріне байланысты, қазіргі практикада контргамбит сирек кездеседі, дегенмен тараптардың мүмкіндіктері толық ашылмаған. Винавераның контргамбиті - шахмат дебюті, патшайымнан шыққан гамбиттің нұсқасы. Ол қозғалудан басталады: 1. d2-d4 d7-d5 2. c2-c4 c7-c63. Kb1-c3 e7-e5 поляк маэстро Шимон Wienaver есімімен аталған. Гамбиттің негізгі идеясы 4. d4: e5 d5-d4 5. Kc3-e4 Qd8-a5 +, кейін Qa5: e5 қозғалыстарынан кейін ашылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Countergambit 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kontrgambit 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Countergambit 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kontrgambit 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Countergambit 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contragambito 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gegengambit 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Countergambit 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Контргамбит - Қарсы гамбит | +10 |
188. | Қарсы ойын | Контригра | Контригра Қарсы ойын СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: контр - ... (латын тілінен соntra аударғанда - қарсы), белсенді қарсыластық, қайшылықты білдіретін күрделі сөздердің бөлігі, сөздің екінші бөлігінде көрсетілгендерге қарама-қарсы. Праславян тілінен шыққан. * Джеграти, Мысықтан. Мұның ішінде мыналар болды: Әулие Даңқ. ойын (гр. παπ), ойнау (παίζειν), орыс ойын, украин гра, игра, грати, беларусь тілінің мигранттар, бұлттар. ойын, «ойнау», сербохор. ѝgra plya биі, ойын `, igrati, ̑grȃm играть биі, ойнау`, Словен тілінің ígra «ойын», igráti, др. Чехия jhra, jhrát, чех хра, храт, словак ихра, храť, поляк. gra, gráć, n.-шұңқырлар. jhra, hra, hrać, n.-шұңқырлар. gra, graś, polabsk. jagréića «ойнау», jegigróją «олар ойнайды» Counterplay - ойыншы қарсыластың шабуылға қарсы әрекеттеріне қарсы әрекет етеді (мысалы, шахмат ойнағанда). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Əks göstərici 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: counterplay 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarama-qarshi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: karşı oyunu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Counterplay 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contrajuego 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gegenspiel 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contre-jeu 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Контригра – қарсы ойын. | +10 |
189. | Қарсы байлам | Контрсвязка | Контрсвязка Қарсы байлам СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Контр - ... (латын тілінен соntra аударғанда - қарсы), белсенді қарсыластық, қайшылықты білдіретін күрделі сөздердің бөлігі, сөздің екінші бөлігінде көрсетілгендерге қарама-қарсы. Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: связать, из с- + вязать, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *vęzati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің вязати, көне славян тілінің вѩзати (көне грек тілінің δεῖν, δεσμεῖν); орыс тілінің вязать, украин тілінің в’яза́ти, беларусь тілінің вязаць, болгар тілінің ве́жа, ве́звам, сербі тілінің және хорват тілінің ве́зати, словен тілінің vézati, чех тілінің vázati, солавкц. viazať, поляк тілінің wiązać, в.-луж. wjazać, н.-луж. wjezaś; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *angh-/*amgh- «узкий; связывать». Осыдан барып вя́зь ж., сербі тілінің және хорват тілінің ве̑з «завязка», чех тілінің vaz «затылок». Алмасудың кезекті алмасуы: уза, узы, узкий. Грек тілінің ἄγχω «завязываю» сөзімен салыстырамыз, латын тілінің angō, допуская контаминацию с *verzti, *vьrzǫ (см. (от)-верза́ть) деген сөзінен шыққан. Windan «вить» және ǫza (уза, узы) формаларының әсерінен, көне орыс тілінің winsus «шея», чех тілінің vaz «затылок», арм. viz (род. п. vzi) «шея» сөзі шыққан. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sayğac bağlantısı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kontrsvyazka 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hisoblagich havolasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sayaç bağlantısı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Counter link 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Enlace de contador 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gegenlink 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lien de compteur 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Контрсвязка – қарсы байлам. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Gegenlink – Gegen+link неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Gegen+link –қарсы+байлам. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Контрсвязка – қарсыбайлам | +11 |
190. | Қарсы мүмкіндіктер | Контршансы | Контршансы Қарсы мүмкіндіктер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Контр - ... (латын тілінен соntra аударғанда - қарсы), белсенді қарсыластық, қайшылықты білдіретін күрделі сөздердің бөлігі, сөздің екінші бөлігінде көрсетілгендерге қарама-қарсы. Француз тілінің chance (көне француз тілінің cheance, chaance) «случайность, шанс», латын тілінің cadentia «то, что падает, выпадает/түсетін, үзілетін», латын тілінің cadens сөзінен шыққан, осы шақтағы көсемше cadere «падать», праүндіеуропа тілінің *kad- «падать» сөзінен туындаған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sayğac şansları 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: counterchances 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hisoblagich imkoniyatlari 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Karşı şans 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Counter chances 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contrarreloj 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gegenchancen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contre les chances 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Контршансы – қарсы мүмкіндіктер. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Gegenchancen – Gegen+chancen неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Gegen+chancen –қарсы+мүмкіндіктер. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Контршансы – қарсымүмкіндік. | +10 |
191. | Ойын уақыты | Контроль времени | Контроль времени Ойын уақыты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тіліндегі мына сөзден шыққан, ол: contrôle от *contrerôle, из contre- + rôle «список». Орыс тілінің контроль — через неміс тілінің Kontrolle (XVIII в.) или непосредственно из француз тілінің Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: vermę̀ (vert-men-Ø), өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің веремя, көне славян тілінің врѣмѧ (көне грек тілінің καιρός, χρόνος), орыс тілінің время (заимств. из церк.-слав. вместо *веремя), украин тілінің ве́ремє «вёдро, погода», беларусь тілінің ве́реме, болгар тілінің вре́ме, сербі тілінің және хорват тілінің вриjѐме, словен тілінің vréme. Көне үнді тілінің сөздерімен түбірлес, туыстас: vártma салыстырамыз: р. «колея, рытвина, дорога, жёлоб», сюда же верте́ть. Бұл этимологияны түсіндіру үшін Покровский латын тілінің annus vertens, mensis vertens, anniversārius сөздерін мысалға келтіреді. Уақытты басқару - шахматта, дойбы ойындарында және басқа да ойындарда қолданылатын қозғалыстар туралы ойлануға арналған уақыт шегі. Әдетте қарсыластардың бірдей уақыт шектеулері болады. Әр ойыншының өзінің қимылдары туралы ойлануға кететін уақыты белгіленген. Бүкіл уақытын бірінші болып өткізген ойыншы, әдетте, ойындағы позициясына қарамастан жеңілген деп танылады. Егер ойыншылардың бірінде бастапқы уақыт шектеулі болса, оны ұтым ретінде қарастыруға болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Saata nəzarət 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: убакытты башкаруу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vaqtni boshqarish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zaman kontrolü 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Time control 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Control del tiempo 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zeitsteuerung 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contrôle du temps 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Контроль времени – ойын уақыты. | +11 |
192. | Ат | Конь | Конь Ат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *konjь, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің конь (көне грек тілінің ἵππος), орыс тілінің, беларусь тілінің конь, украин тілінің кінь (род. п. коня́), болгар тілінің конят, сербі тілінің және хорват тілінің ко̏њ (род. п. ко̀ња), словен тілінің kònj (род. п. kónja), чех тілінің kůň (род. п. koně), словак тілінің kôň, поляк тілінің koń, в.-луж. kóń. Из *komnь, от древнего *kobnь; салыстырамыз: кобыла, комонь. Ат - ойынның басында b1, g1 (ақ рыцарлар) және b8, g8 (қара рыцарь) алаңдарында орналасқан шахмат материалы. Ат өзінің тұрған өрісіне жақын орналасқан өрістердің біріне бара алады, бірақ сол көлденең, тік немесе қиғаш емес, яғни кириллицамен «G» (немесе латынша «L») жүреді. Негізгі ерекшелігі - әр бұрылыста өрістің түсінің өзгеруі: жаудың патшасы кез-келген тастың артында аттың шабуылынан жасыра алмайды немесе алмайды. Жылқы - бұл қарсыластың патшайымына екінші жағынан қауіп төндірместен, өзін-өзі қорқытуға қабілетті жалғыз тұлға. Жылқы басқа тастардан да, өз түсінен де, басқа біреуден де өте алады. Алдыңғы абзацтан, рыцарь - ойыншы қаласа, ойынның басында (сарбазтан басқа) бірінші қимыл жасай алатын жалғыз нәрсе. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: at (şahmat parçası) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ат (chessman) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ot (shaxmat buyumlari) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: at (satranç taşını) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: horse (chess piece) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: caballo (pieza de ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pferd (Schachfigur) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: cheval (pièce d`échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Конь – ат. | +10 |
193. | Келістірілген мат | Кооперативный мат | Кооперативный мат Келістірілген мат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Kooperative «сотрудничество» сөзінен бастау алған, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: француз тілінің coopératif «склонный к сотрудничеству; готовый сотрудничать/ынтымаққа даяр, ынтымаққа бейім», латын тілінің cooperari «содействовать/әсер ету», cum (нұсқалары: com-, con-, cor-) «с, вместе» + operari «работать, трудиться», opus «работа, труд» сөздерімен ұштас (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *op- «работать, производить»). Орыс тілінің кооператив сөзі XIX ғасыр соңында неміс тілінен алынған. Кооператив мат, кооператив (ағылшынша көмекші; неміс: Hilfsmatt) - шахтаның біртектес емес құрамы. Кооперативті бақылаудағы тапсырмаларда Қара басталады (егер басқаша көрсетілмесе) және Аққа Қара Патшаның белгілі бір қозғалыста тексеруіне көмектеседі, яғни қара және ақты тапсырманы орындау үшін «бірлесіп» әрекет етеді. Шахмат құрамының бұл жанрында мазмұнын кеңейту үшін бірнеше шешімдер мен бірнеше иллюзиялық ойындар арқылы тапсырмалар жасауға болады. Кооперативті кеңейтудің басқа кең таралған түрлері - егіздер, бастапқы позицияның шамалы өзгеруіне байланысты жаңа шешім ұсынылған кезде (мысалы, тасты қайта құру, тасты қосу, алып тастау немесе ауыстыру, тақтаны бұрау) және дуплексті, бірдей күйде әрқайсысы бірдей тапсырманы орындаған кезде. жағы (алдымен тараптар қара түсті, содан кейін - ақ түсте тексеру үшін бірлесіп ойнайды). Кооперативті төсенішке арналған алғашқы тапсырманы 1854 жылы Макс Ланж ойлап тапты (М. Ланге, Шачцейтунг 1854, № 12, 453 б.). Алғашқы толыққанды кооперативті үш қадамды 1860 жылы С.Лойд құрастырған, ол оны шешуді қараны жылжытудан бастауды ұсынған. Кооператив төсенішіндегі алғашқы жарыстың жеңімпазы (Dubuque Chess Journal (АҚШ) 1870-1871) - В. Шинкман. Кооператив төсенішіндегі тапсырмалар 1920 жылдары кеңінен қолданыла бастады. ХХ ғасыр Т.Доусонның еңбегінің арқасында. Орысша атау «кооператив мат» 1926 жылы М.Нейман ұсынған, ол сонымен қатар бірнеше шешімдермен кооперативтер құрастыруын тәжірибеге енгізген. КСРО-да кооператив төсеніші туралы алғашқы тапсырманы С.Каминер құрастырып, 1927 ж. Компьютерге дейінгі уақытта шахмат құрамының бұл түрін құрастыру өте қиын болды: тараптар бірігіп ойнайтындығына және ықтимал бұтақтардың көп болуына байланысты автор көбінесе шешудің күтпеген әдісін тапты. Қазіргі уақытта шахмат мәселелерін шешуге арналған компьютерлік бағдарламалардың кеңінен қолданылуына байланысты кооператив матасы шахмат құрамының ең танымал жанрына айналды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kooperativ mat 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: жардамчы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kooperativ mat 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kooperatif minderi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cooperative mat 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Alfombra cooperativa 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Genossenschaftsmatte 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tapis coopératif 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Кооперативный мат – келістірілген мат. | +10 |
194. | Патша гамбиті | Королевский гамбит | Королевский гамбит Патша гамбиті СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жалпыславянның формасынан бастау алған: *korlь, ср: көне орыс тілінің король (Новгор. I летоп., Ипатьевск. летоп.), церк.-слав. крал̑ь (Житальян тілінің Мефодия, Ев. Никод.), орыс тілінің, украин тілінің коро́ль, болгар тілінің кра́лят, сербі тілінің және хорват тілінің кра̑љ (род. п. кра́ља), словен тілінің králj, чех тілінің král, словак тілінің kráľ, поляк тілінің król (род. п. króla), др.-луж. krol. Герман тіліндегі жалқы есімнен, яғни Карл сөзінен шыққан, ол Ұлы Карл есіміне сай алынған; одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі Karal, Karl (742–814жж.). Коро́ль сөзі көне германиялық *karlja- «свободный человек/еркін адам» немесе *karlaz — еркін адам деген сөзден шықты деген нұсқа ойған қонымсыз деп саналады. Итальян тілінің gambetto «подножка; гамбит» сөзінен шыққан, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: gamba «нога», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің gamba «скакательный сустав», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: көне грек тілінің καμπή «изгиб, излучина; сустав», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *kamp- «кривой; сгибать». Шахмат терминін айналымға 1561 жылы испан шахматшысы Руй Лопес де Сегура (Rúy López de Segura) енгізген. Орыс тілінің гамбит сөзі француз тілінің gambit сөзінен енген. Royal Gambit - дебют, қозғалыстардан басталады: 1. e2-e4 e7-e5. 2.ф2-ф4. Бұл дебюттің идеясы - e5-сарбазды жою, f-файлды ашу, d4-пен центрді ұстап, f7-тармаққа шабуыл жасау. Күрделі және қиын дебюттардың бірі. Ашық бастауға жатады. Қара погондар қабылданатынына немесе қабылданбағанына байланысты олар мыналарды ажыратады: қабылданған корольдік гамбит; Қабылданбаған корольдік гамбит қарлығаштар сарбазға қарсы құрбандық ұсына алады: 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kral gambit 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ордо 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qirol gambit 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kraliyet Gambit 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Royal gambit 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambito real 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Königlicher Schachzug 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambit royal 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде король-король нұсқасында еш аударылмастан 52 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Королевский гамбит – патша гамбиті. | -3 |
195. | Патша | Король | Король Патша СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Жалпыславянның формасынан бастау алған: *korlь, ср: көне орыс тілінің король (Новгор. I летоп., Ипатьевск. летоп.), церк.-слав. крал̑ь (Житальян тілінің Мефодия, Ев. Никод.), орыс тілінің, украин тілінің коро́ль, болгар тілінің кра́лят, сербі тілінің және хорват тілінің кра̑љ (род. п. кра́ља), словен тілінің králj, чех тілінің král, словак тілінің kráľ, поляк тілінің król (род. п. króla), др.-луж. krol. Герман тіліндегі жалқы есімнен, яғни Карл сөзінен шыққан, ол Ұлы Карл есіміне сай алынған; одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі Karal, Karl (742–814жж.). Коро́ль сөзі көне германиялық *karlja- «свободный человек/еркін адам» немесе *karlaz — еркін адам деген сөзден шықты деген нұсқа ойған қонымсыз деп саналады. Патша - шахматтың негізгі бөлігі. Ең күшті болмаса да, ең құнды және жоғары. Шахмат ойынының мақсаты - қарсыластың патшасын тексеру (яғни «басып алу»). Патша сарбаз пен патшайымның қасиеттерін біріктіреді - ол кез-келген бағытта қозғала алады, бірақ тек бір шаршыда. Бұрыш өрісінде болған патша 3 өріске, тақта шетіндегі 5 өріске, басқа өрістерге 8 өріс шабуылдайды. Сонымен бірге, патша басқа тастардан айырмашылығы, қарсыластың немесе басқа патшаның соққысындағы алаңда жүре алмайды. Екі жақтың патшалары арасындағы ең аз қашықтық әрқашан бір өрісті құрауы керек, олардың ешқайсысын алуға құқығы жоқ. Бұл мықты жақтың патшасына басқа тастармен бірге қарсыласты тексеруге мүмкіндік береді. Патша кез-келген қарсыластың өзіне жақын қайраткеріне, тіпті патшайымға да шабуыл жасай алады (егер бұл шах тексерілген немесе жарияланбаған болса да), егер ол алып жатқан алаң басқа бөлікпен немесе корольмен қорғалмаған болса қауіптің кесірінен мұндай қадамға баруға мүмкіндік бермейді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kral (əsas şahmat parçası) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Падыша (негизги шахмат даана) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qirol (shaxmatning asosiy qismi) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kral (ana satranç taşını) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: King (main chess piece) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rey (pieza de ajedrez principal) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: König (Hauptschachfigur) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: King (pièce d`échecs principale) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде король-король нұсқасында еш аударылмастан 52 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Король – патша. | -4 |
196. | Коэффициент | Коэффициент | Коэффициент Коэффициент СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің coefficiens «содействующий» сөзінен шыққан, cum (варианты co-, com-, con-) «с, вместе» + efficiens «действующий/қолданыстағы» дегенді білдіреді. Бірдей ұпай саны бар қатысушылар арасындағы сайыстағы орындарды анықтау әдісі. Орынды Бергер коэффициентімен анықтау әдісі бастапқыда дөңгелек шахмат турнирлерінде жасалды. Кейін бұл әдіс басқа жарыстарда қолданыла бастады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Əmsalı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: нерсе 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Koeffitsient 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: faktör 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Coefficient*** 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Coeficiente 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Koeffizient** 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Coefficient** 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Коэффициент – коэфициент. | +10 |
197. | Шеткі сарбаз | Крайняя пешка | Крайняя пешка Шеткі сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *krajьnъ(jь), өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні:, орыс тілінің-шіркеу-славян тілінің краинь, ἄχρος сын есімінен шыққан, extremus, болгар тілінің кра́ен, «конечный, окончательный, последний; крайний» сын есімдері, диалектілер кра́ен «крайний, самый далёкий», македонияның краен, сын есімінен, «крайний, отдалённый» сын есімінен, сербі тілінің және хорват тілінің krȁjan, krâjna, сын есімінен «крайний», сонымен қатар krâjńî, словен тілінің krájen, -jna, сын есімінің «крайний; местный», көне чех тілінің krajný, сын есімінен «крайний», чех тілінің krajní, сын есімінен «крайний», krajný бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, слвц. krajný, «крайний» сын есімі, диал. krajňí, в.-луж. krajny, -a, -e «местный, земский», н.-луж. kšajny «местный, земский; здешний», көне поляк тілінің krajny «крайний, последний», поляк тілінің диал. krajnе, көне орыс тілінің краинии, краиныи «находящийся на краю», «окончательный», көне украин тілінің краинии, сын есімі «пограничный», украин тілінің крайній «крайний», ст.-блр. краинии, сын есім к краи, беларусь тілінің крайні «крайний» шыққан. -ьnъ суффиксі бар туынды сын есім: праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *krajь, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің краи (көне грек тілінің αἰγιαλός), орыс тілінің, украин тілінің, беларусь тілінің край, болгар тілінің край «конец», сербі тілінің және хорват тілінің кра̑j (род. п. крájа) «край», словен тілінің kràj (род. п. krája), чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің, в.-луж. kraj, н.-луж. kšaj. Дауысты дыбыстардың алмасуымен тікелей байланыста туындаған сөз: кроить, крою́. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды: Krúoja — приток Муши, куршск. Сrоуе-Kruоjа — өзен атауынан шықты деген дерек бар. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Ең әлсіз шахмат бөлімі (оны бөлшек ретінде қабылдау қабылданбайды) және шахмат материгінің негізгі өлшем бірлігі: сарбаздың баламасы бөліктердің «салмағын» өлшейді (жеңіл бөлік шамамен үш табанға тең, ал ілгек - бес). Ф. Филидордың пікірінше, кепіл - бұл «шахмат ойынының жаны», сарбаздың құрылымы ойынның стратегиялық құрылымын анықтайды. Ақырғы ойындарда табандардың рөлі едәуір артады, әсіресе дамыған (трансформация өрісіне жақын). Әріптің белгіленуі - n. (Шахмат нотасында ол әдетте диаграммада тастардың жай-күйін жазу кезінде қолданылады, бірақ ойын кезінде жіберілмейді). Сарбаз басқа бөліктермен салыстырғанда жеке әлсіздігіне байланысты метафоралық мағынада сарбаз дәрменсіздікті, иерархияда төмен позицияны білдіреді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Həddindən artıq girov 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Акыркы ПЕШКЕ 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Haddan tashqari garov 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aşırı piyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Extreme pawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón extremo 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Extremer Bauer 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion extrême 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Крайняя пешка – шеткі сарбаз. | +9 |
198. | Қысқа нотация | Краткая нотация | Краткая нотация Қысқа нотация СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *kortъkъ, *kortiti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: церк.-слав. кратъкъ (көне грек тілінің βραχύς), орыс тілінің короткий, украин тілінің коро́ткий, беларусь тілінің корото́к, болгар тілінің кра́тък, сербі тілінің және хорват тілінің кра́так, словен тілінің krátǝk, чех тілінің krátký, словак тілінің krátky, поляк тілінің krótki, в.-луж. krótki, н.-луж. krotki. Праүндіеуропа тілдерінің kʷer-; алмасудың келесі алмасуы мына мысалда келтірілген: черта́, орыс тілінің - шіркеу славян тілінің чрьтѫ, чрѣсти «резать». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:kartùs «горький», көне үнді тілініңkatúṣ «кусающийся», káṭukas — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, одан әрі дами келе көне латын тіліндегі мына сөзге өтуі мүмкін деген ғылыми тұжырым бар curtus «укороченный, изуродованный», ирл. сеrt «маленький». Латын тілінің notatio «замечание, порицание, выговор», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің notare «ругать, порицать, выговаривать». Орыс тілінің нотация из семинарского арго с XIX в. Шахмат notation (латынша notatio - notation, notation) - шахмат ойынын немесе шахмат тақтасындағы бөліктердің орнын жазу үшін қолданылатын таңбалар жүйесі. Көптеген ел алгебралық белгіні қабылдады. Алғаш рет 1616 жылы неміс герцогы Август Август Кенженің (шахмат немесе патша ойыны) композициясында ұсынылған (бүркеншік аты - Густавус Селенус).Келесі ғасырда оны Филипп Стамма ойлап тапты, сайып келгенде, қазіргі түрінде ол Германияда 1784 жылы Гиршель шығарған кітапта пайда болды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qısa notation 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кыска жазуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qisqacha belgi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kısa gösterim 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Brief notation 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Breve notación 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kurze Notation 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Brève notation 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Краткая нотация - қысқа нотация. | +9 |
199. | Ең жақын қашықтық | Кратчайшее расстояние | Кратчайшее расстояние Ең жақын қашықтық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *kortъkъ, *kortiti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: церк.-слав. кратъкъ (көне грек тілінің βραχύς), орыс тілінің короткий, украин тілінің коро́ткий, беларусь тілінің корото́к, болгар тілінің кра́тък, сербі тілінің және хорват тілінің кра́так, словен тілінің krátǝk, чех тілінің krátký, словак тілінің krátky, поляк тілінің krótki, в.-луж. krótki, н.-луж. krotki. Праүндіеуропа тілдерінің kʷer- приставкасынан шыққан; алмасудың келесі алмасуы мына мысалда келтірілген: черта́, орыс тілінің - шіркеу славян тілінің чрьтѫ, чрѣсти «резать». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды: kartùs «горький», көне үнді тілініңkatúṣ «кусающийся», káṭukas — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, одан әрі дами келе көне латын тіліндегі мына сөзге өтуі мүмкін деген ғылыми тұжырым бар curtus «укороченный, изуродованный», ирл. сеrt «маленький» сөзінен туындаған. Түпкі мағынасы стоять сөзінен қалыптасқан, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *stojati, *stojǫ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің стояти, стоѬ (грек тілінің ἵστασθαι); салыстырамыз: украин тілінің стояти, стою́, болгар тілінің стоя́, сербі тілінің және хорват тілінің сто̀jи̑м, ста̀jати, словен тілінің stojím, státi «стоять», чех тілінің stojím, stát, словак тілінің stojím, stáť, поляк тілінің stoję, stać, в.-луж. stejeć (из stojać), н.-луж. stojaś, stojm; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *stā- Орыс тілінің расстояние — калька француз тілінің distance сөзінен алынған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ən qısa məsafə 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кыска кашык 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qisqa masofa 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: En kısa mesafe 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shortest distance* 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Distancia más corta 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kürzeste Entfernung 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Distance la plus courte 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Кратчайшее расстояние – ең қысқа қашықтық. | +10 |
200. | Қамал | Крепость | Крепость Қамал СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп-төркіні мына сын есімнен туындаған: крепкий, әрі қарай православян тілінен шыққан, өзге де сөздердің қатарынан бастау алған: көне славян тілінің крѣпъ, крѣпъкъ (грек тілінің στερεός, ἰσχυρός), орыс тілінің крепкий, украин тілінің кріпкий, болгар тілінің кре́пък, сербі тілінің және хорват тілінің кре̏пак, словен тілінің krẹ́pǝk, чех тілінің křepký, словак тілінің krepký, поляк тілінің krzepki; сюда же крепь ж., крепость (в знач. «укрепление»), возм., калька нов.-в.-неміс тілінің Festung — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, салыстырамыз:-латын тілінің firmitās «укреплённое место». Аталмыш сөздің бастапқы түп-нұсқасы мына приставка көмегімен жасалуы мүмкін:-u. Көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады hrǽfа «переносить, терпеть», кимрск. сrаff «сильный» деген сөз шыққан. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qala (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Бер (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qal`a (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kale (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fortress (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fortaleza (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Festung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Forteresse (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Крепость – қамал. | +9 |
201. | Лагерь | Лагерь | Лагерь Лагерь СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Lager «ложе, склад; лагерь» сөзінен шыққан, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: прагерман тілінің мына формасынан шыққан *legro-, өзге де тілдердің ішінен туындағаны анықталды: көне скандинавия тілінен шыққан сөз legr, көне фризск. legor, одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі. legar, неміс тілінің Lager, готск. ligrs. Орыс тілінің лагерь (алғашқыда лагерь сөзі лагар түрінде жұмсалған) — ол І Петр кезеңінен бастау алған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Düşərgə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Camp (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lager (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kamp (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Camp (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campamento (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Camp (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Camp (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Лагерь – Лагерь. | +10 |
202. | Тура | Ладья | Ладья Тура СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *oldī, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің лодья, лодъка, көне славян тілінің алъдии, ладии, орыс тілінің ладья, лодка, украин тілінің лодь, беларусь тілінің ло́дка, болгар тілінің ла́дя, сербі тілінің және хорват тілінің ла̑ђа, словен тілінің ládja, чех тілінің lоď, lodí, словак тілінің lоď, поляк тілінің łódź, в.-луж. łódż, н.-луж. łоź, полабск. lüd᾽а. Әдеби тілдегі aldijà, eldijà сөздерімен туыстас (вин. al̃diją, el̃diją) «челн», шведск. ålla, датск. ааldе, olde «корыто», англосакс. еаldоđ, «alviolum», норв. оldа, диал. olle ж. «большое корыто» сөзінен туындаған. шахм. тас, Жолында басқа кескіндер болмаса кез-келген өрістерді көлденең немесе тігінен жылжытуға болатын форма. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çəkmək (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rook (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ruk (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kale (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rook (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Torre (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Turm (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tour (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Ладья – тура. | +1 |
203. | Жеңіл фигуралар (тастар) | Легкие фигуры | Легкие фигуры Жеңіл фигуралар (тастар) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *lьgъkъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің льгъкъ (көне грек тілінің ἐλαφρός), орыс тілінің лёгкий, украин тілінің легкий, беларусь тілінің лёгкі, болгар тілінің лек, ж. ле́ка, сербі тілінің және хорват тілінің ла̏к, словен тілінің láhǝk, ж. láhka, lǝha^k, чех тілінің lehký, словак тілінің ľаhký, поляк тілінің lekki, в.-луж. lohki, н.-луж. lekki, letki. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *lьgъkъ родственно латын тілінің levis «лёгкий, быстрый», көне үнді тілінің laghúṣ, raghúṣ «грубый, лёгкий, незначительный», авест. raɣu-, ж. rǝvī (*ragvī) «проворный», др.-ирл. сравн. степ. laigiu «меньше, хуже», корн. lе — то же (пракельтск. *lagiōs), грек тілінің ἐλαχύς «малый». Сонымен қатар мына нұсқа да тиімді болмақ: авест. rǝnǰyō «легче, ловчее» от raɣu-, одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіlungar, латын тілінің мына сөзінен туындаған lie^gs, готск. leihts, одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіgilingan «удаваться». Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Жеңіл тастарға жататыны: Піл. Кез-келген өрістерге диагональ бойынша өтеді. Чатуранга мен шатранжеде ол бір өрісті диагональ бойынша жүріп өтті, ол ат сияқты, «секіргіш» тассы болды (жүріс барысында ол өзінің және басқалардың жолында тұрды). Шахмат тақтасын бояуға байланысты піл тек сол түсті өрістер бойымен қозғалады. Бұл тас жүретін диагональдардың өрістерінің түсіне байланысты піл ақ дала немесе қараңғы өріс деп аталады. Ойынның басында әр ойыншыда екі піл бар - ақ және қара дала, ақ c1 және f1, қара c8 және f8. «Жеңіл тастар» класына жатады (атпен бірге). Шахмат жиынтығында піл патша мен патшайымнан гөрі биіктігі бойынша төменірек болады. Оның жоғарғы бөлігінде жоғарыға бағытталған тамшы (немесе капюшон) пайда болады, католик және англикандық епископтардың киімдерін сәндейді. Пілдің ағылшынша атауы - «епископ» («епископ»). Тағы бір піл тассы «офицер» деп аталды. Ат. Ол өріске жақын орналасқан өрістердің біріне бара алады, бірақ сол көлденең, тік немесе диагональды емес, яғни. ол «G» (немесе латынның «L») орыс әрпімен жүреді. Ол әрқашан қарама-қарсы түсті өріске түседі. Екі қайраткердің бірі (екінші патша), оның бағыты чатуранга кезеңінен бері өзгермеген. Ойын басында әр ойыншыда роктардың жанында орналасқан екі рыцарь бар - b1 және g1 ақ рыцарлары, b8 және g8 рыцарьлары. «Жеңіл тастарға» сілтеме жасайды. Шахмат жиынтығында дөңгелек стендте аттың басы көрінеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İşıq rəqəmləri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: жарык көрсөткүчтөр 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Engil raqamlar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Işık figürleri 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Light figures 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figuras de luz 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Leichte Figuren 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figures lumineuses 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Легкие фигуры - Жеңіл фигуралар (тастар). Ұсыныс: легкие фигуры – жеңіл тастар | +10 |
204. | Шекара сызығы (демаркациялық сызық) | Линия границы (демаркационная линия) | Линия границы (демаркационная линия) Шекара сызығы (демаркациялық сызық) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің linea (linea restis тіркесінде) «льняная нить, шнур; линия», сын есімнен туындаған: lineus «льняной, полотняный», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: linum «лён», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *līn- «лён». Орыс тілінің линия (сонымен қатар стар. линея) —І Петрден бастау алған; поляк тілі арқылы дамыған linia немесе неміс тілінің Linie сөзінен бастау алып дамыған. Галицко-волынск диалектіндегі көне орыс тілінің граница сөзінен шыққан (1375 жылдан бастап подольск князі грамотасында алғаш рет жазылған болатын), осыдан бастап орыс тілінің граница (Ұлыорыс территориясында XVI–XVII ғасырында кеңінен тараған) сонымен бірге беларусь тілінің граніца, және украин тілінің грани́ця сөздері де пайда болған. Көне орыс тілінің батыс славян тілімен салыстырамыз: чех тілінің hranice `штабель (обычно древесины); граница`, словак тілінің hranica, көне поляк тілінде дебар (XIII ғасырдан бастап) және поляк тілінің granica, бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *granica `рубеж, ағашта бедерленген белгілерден бастау алған *grana `грань; острый угол; ветка` (+ *-ica), біздің болжауымыз бойынша *ghroH-néh2-. Салыстырамыз: көне славян тілінің граница `ветвь`. болгар тілінің гра́ница сөзінің семантикасы мен `дуб пушистый Quercus pubescens; граница` семантикасы арасындағы алшақтық пен ұқсастықққа назар аудару керек, сербі тілінің және хорват тілінің гра̀ница `вид дуба; граница`, словен тілінің grȃnica калька да, түп-нұсқа даболуы ықтимал. Демарка́ция (англ. demarcation «ауыз екі сөйлеу тілінің «граничение») — шегараны анықтау, белгілі бір бөлікке өзіндік қолтаңба қалдыру деген мағынаны үстейді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sərhəd xətti (demarkasiya xətti) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Шах ара сызыгы (бөлүү сызык) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chegara chizig`i (demarkatsiya chizig`i) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sınır çizgisi (sınır çizgisi) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Boundary line (line of demarcation) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Línea de límite (línea de demarcación) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Grenzlinie (Abgrenzungslinie) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ligne de démarcation (ligne de démarcation) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Линия границы (демаркационная линия) - Шекара сызығы (демаркациялық сызық). | +11 |
205. | Сызықтық төреші | Линейный арбитр | Линейный арбитр Сызықтық төреші СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің linea (linea restis тіркесінде) «льняная нить, шнур; линия», сын есімнен туындаған: lineus «льняной, полотняный», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: linum «лён», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *līn- «лён». Орыс тілінің линия (сонымен қатар стар. линея) —І Петрден бастау алған; поляк тілі арқылы дамыған linia немесе неміс тілінің Linie сөзінен бастау алып дамыған. Латын тілінің arbiter «наблюдатель, свидетель; арбитр», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: ad «к, на» + baetere «идти» мағынаны білдіреді. ФИДЕ шахмат құрамы жөніндегі тұрақты комиссияның ұсынысы бойынша 1956 жылдан бері конгреске берілді. Титулды алу құқығы кем дегенде 6 рет халықаралық жарыстарда тапсырмалар мен зерттеулерді (байқаулар, FIDE турнирлері, FIDE альбомдары және т.б.) жеңіп алған арбитрге тиесілі. Халықаралық арбитр атағына ие болған 26 елдің 287 шахматшысының ішінде (1956-1987 жж.), КСРО-ның 41-і. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Xətt arbitri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: сызык төрөш 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chiziqli hakam 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çizgi hakemi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Line arbiter 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Árbitro de línea 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Linienschiedsrichter 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Arbitre de ligne 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Линейный арбитр - сызықтық төреші. | +8 |
206. | Тұзақ | Ловушка | Ловушка Тұзақ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Об ауыз екі сөйлеу тілініңовано от сущ. лов, кот. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *lovъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ловъ (көне грек тілінің ἄγρα, θήρα), орыс тілінің лов, украин тілінің ло́ви мн. «охота», болгар тілінің лов «охота, добыча», сербі тілінің және хорват тілінің ло̑в (род. п. ло̏ва), словен тілінің lòv (род. п. lóva), чех тілінің lov. Осы сөзден талдау кезінде көне орыс тілінің, көне славян тілінің ловити, орыс тілінің лови́ть, ловлю́, украин тілінің лови́ти, болгар тілінің ло́вя, сербі тілінің және хорват тілінің ло̀вити, ло̀ви̑м, словен тілінің lovíti, чех тілінің lovit, поляк тілінің łowić, в.-луж. łojić, н.-луж. łoiś. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:lãvyti, lãvyju «упражнять, ауыз екі сөйлеу тілініңвивать», pralãvinti «учить», lavùs «ловкий, проворный» (см. ло́вкий), далее грек тілінің атт. λεία ж. «добыча» (*λᾱιᾱ, дор. λᾱία — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, ἀπολαύω «наслаждаюсь», ληίς «добыча», ληΐζομαι «уношу в качестве добычи», готск., көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады laun «награда», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіlo^n, көне үнді тілініңlṓtam, lṓtram салыстырамыз: р. «добыча», латын тілінің lucrum «выигрыш». ирл. fо-lаd «богатство» (*vo-lauto-), lúag «похвала». Шахмат тұзақтары - бұл әлі жете зерттелмеген шахматтың қызықты, тіпті жұмбақ саласы. Бұл арада шахматшылардың кең топтары бұл тақырыпқа қызығушылық танытып отыр. Шынында, кез-келген тұзақ әрдайым тосынсый, ерекше жоспар, тапқыр комбинация болып табылады. Шахмат қақпаларымен, әсіресе ашылғандармен танысу қызықты ғана емес, сонымен қатар пайдалы. Бұл ең алдымен жаудың дайындаған тұзағына түспеу үшін қажет. Сонымен қатар, тұзақтарда қолданылатын түрлі тактикалық әдістер туралы білім тапқырлықты дамытады, кейде құтқарылу мүмкіндігін нашар жағдайда табуға көмектеседі. Шахматшыларға жаудың шахмат қақпаларын аша алатын және оларды орната алатын адамдарға ғана ескерту керек, әрине, қажет, бірақ ешқандай жағдайда тек қақпанмен ойнауға болмайды. Тұзақ - бұл қарсылас үшін күтпеген нұсқа, бұл тұзақты іске асырған шахматшының пайдасы. Оның ажырамас қасиеті - жем. Қарсылас оны азғырса, ол қақпанға түседі. Lures әр түрлі болуы мүмкін. Кейде бұл материалдық пайда, ал кейде тұзақ жаудың ең табиғи бағыты үшін жасалады. Көп жағдайда тұзақ күтпеген, көзге көрінбейтін, маска тәрізді комбинациямен байланысты. Әрине, шахмат қақпасы мен комбинация арасында айырмашылық бар. Жемістің рөлін атқаратын тұзақтың кіріспе әрекеттері серіктес үшін мәжбүр болмайды. Тұзақты шешіп, қармақпен азғырылмаса, ол одан аулақ бола алады. Сондықтан, оны ойынның жалпы жоспарымен байланысты қозғалыс жағдайды нашарлатпаса ғана ұсынуға болады. Бір жағдайды қоспағанда, нашар жағдайда, қақпан ойыны, егер қарсылас дұрыс жауап берсе, ойын жоғалса да ақталады, өйткені ойын тағдыры бәрібір шешіледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Trap (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Торлору (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tuzoq (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tuzak (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Trap (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Trampa (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Falle (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piège (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Ловушка- тұзақ. | +8 |
207. | Маневр | Маневр | Маневр Маневр СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің manœuvre «манипуляция; приём, манёвр», латын тілінің manuopera «работа рук», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: manuoperare «работать руками», әрі қарай пайда болған латын тіліндегі сөз: manus «рука» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *men-) + operari «работать, трудиться», связано с opus «работа, труд» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *op- «работать, производить») сөзінен шыққан. Маневр - бұл тұрақты сипатқа ие бір немесе бірнеше тастар бойынша бірқатар маневрлер. Маневр - бұл белгілі бір мақсат үшін бір бөлікпен бірнеше қозғалыс. Маневр, мысалы, позицияны жақсарту, тастарды орталықтандыру, маңызды нүктелерді анықтау және т.б. үшін жүзеге асырылады. Сонымен қатар күткен, мәжбүрлі және қорғаныс маневрлері де ерекшеленеді. Маневрдің ерекше түрі - маневр. Жиі пішіндерді өзгерту үшін жабық позицияларда қолданылады. Уақыт қысымы жағдайында ол кейде ойлануға уақыт табу үшін қолданылады. Кейде маневрлердің психологиялық мақсаты бар - нақты әрекеттерге көшпес бұрын қарсыластың қырағылығын әлсірету. Әсіресе маневрлердің аяқталудағы рөлі өте маңызды. Мысалы, сарбазтармен жабылған сарбазтарда бүкіл ойын негізгі өрістер үшін күресте патшаларды маневр жасау үшін басталады. Маневр жасаудың қиындығы мынада, нақты жоспарларсыз, қарсыластар ойынның одан әрі дамуы үшін бірнеше мүмкін бағыттарда пайдалы қозғалыстарды таңдауы керек. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manevr (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maneuver (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maneuver (шахмат боюнча) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manevra (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maneuver (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maniobra (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manöver (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manœuvre (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Маневр – Маневр. | +11 |
208. | Маневр жасау | Маневрирование | Маневрирование Маневр жасау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің manœuvre «манипуляция; приём, манёвр», латын тілінің manuopera «работа рук», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: manuoperare «работать руками», әрі қарай пайда болған латын тіліндегі сөз: manus «рука» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *men-) + operari «работать, трудиться», связано с opus «работа, труд» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *op- «работать, производить») сөзінен шыққан. Маневр - бұл тұрақты сипатқа ие бір немесе бірнеше тастар бойынша бірқатар маневрлер. Маневр - бұл белгілі бір мақсат үшін бір бөлікпен бірнеше қозғалыс. Маневр, мысалы, позицияны жақсарту, тастарды орталықтандыру, маңызды нүктелерді анықтау және т.б. үшін жүзеге асырылады. Сонымен қатар күткен, мәжбүрлі және қорғаныс маневрлері де ерекшеленеді. Маневрдің ерекше түрі - маневр. Жиі пішіндерді өзгерту үшін жабық позицияларда қолданылады. Уақыт қысымы жағдайында ол кейде ойлануға уақыт табу үшін қолданылады. Кейде маневрлердің психологиялық мақсаты бар - нақты әрекеттерге көшпес бұрын қарсыластың қырағылығын әлсірету. Әсіресе маневрлердің аяқталудағы рөлі өте маңызды. Мысалы, сарбазтармен жабылған сарбазтарда бүкіл ойын негізгі өрістер үшін күресте патшаларды маневр жасау үшін басталады. Маневр жасаудың қиындығы мынада, нақты жоспарларсыз, қарсыластар ойынның одан әрі дамуы үшін бірнеше мүмкін бағыттарда пайдалы қозғалыстарды таңдауы керек. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manevr (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Оюндар (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manevr (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manevra (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maneuvering (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maniobras (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manövrieren (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manoeuvre (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Маневрирование – маневр жасау. | +9 |
209. | Мат | Мат | Мат Мат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мат - шахмат және басқа шахмат ойындарындағы жағдай, егер патша бақылауда болса және ойыншы оны болдырмауға бір қадам жасай алмаса. Осылайша, бір уақытта төсеніште: патша бақылауда болады; патшадан шахты тастап кетуге мүмкіндік жоқ (оның айналасындағы барлық өрістер оларды алып жатыр немесе қарсыластардың шабуылына ұшырайды немесе патша ойын тақтасының шетінде); ойнатқышта шахті басқа затпен жабуға мүмкіндік жоқ; шах туралы декларацияны алуға жол жоқ. Тексеру орнын алған жақ жеңілді. Орыс шахмат нотариатында мат «парақ» қозғалысымен «×», халықаралық белгілерде және шахмат құрамында, «#» белгісімен көрсетіледі. Егер патшаға шах жарияланбаса, бірақ ол және оның түсінің басқа бөліктері бір қадам жасай алмаса, бұл тоқырау болып табылады және ойын нәтижесі - жеребе. «Мат» сөзі парсы «бақылау орны» деген сөзден шыққан, бұл патша дәрменсіз, паралич, бұғатталған, жеңіліске ұшыраған дегенді білдіреді (парсыша «тексеруші» деген сөздің мағынасы осындай). «Тексеру жасаушы» деген сөз тіркесінің аудармасы «шах өлді» деген атпен де белгілі (арабша «тексеруші» өлді), бірақ парсылар бұл терминді арабтарға қарағанда ертерек қолдана бастады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Matiz (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: МАТ (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat bo`yicha (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şah mat (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Checkmate (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jaque mate (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schachmatt (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Échec et mat (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Мат – Мат. | +10 |
210. | "Серіппе" маты | Мат "пружинка" | Мат "пружинка" "Серіппе" маты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мат - шахмат және басқа шахмат ойындарындағы жағдай, егер патша бақылауда болса және ойыншы оны болдырмауға бір қадам жасай алмаса. Осылайша, бір уақытта төсеніште: патша бақылауда болады; патшадан шахты тастап кетуге мүмкіндік жоқ (оның айналасындағы барлық өрістер оларды алып жатыр немесе қарсыластардың шабуылына ұшырайды немесе патша ойын тақтасының шетінде); ойнатқышта шахті басқа затпен жабуға мүмкіндік жоқ; шах туралы декларацияны алуға жол жоқ. Тексеру орнын алған жақ жеңілді. Орыс шахмат нотариатында мат «парақ» қозғалысымен «×», халықаралық белгілерде және шахмат құрамында, «#» белгісімен көрсетіледі. Егер патшаға шах жарияланбаса, бірақ ол және оның түсінің басқа бөліктері бір қадам жасай алмаса, бұл тоқырау болып табылады және ойын нәтижесі - жеребе. «Мат» сөзі парсы «бақылау орны» деген сөзден шыққан, бұл патша дәрменсіз, паралич, бұғатталған, жеңіліске ұшыраған дегенді білдіреді (парсыша «тексеруші» деген сөздің мағынасы осындай). «Тексеру жасаушы» деген сөз тіркесінің аудармасы «шах өлді» деген атпен де белгілі (арабша «тексеруші» өлді), бірақ парсылар бұл терминді арабтарға қарағанда ертерек қолдана бастады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat "bahar" (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Мат "жаз" (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: "Bahor" mat (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat "bahar" (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat "spring" (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat "primavera" (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat "Frühling" (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tapis "printemps" (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Мат "пружинка" – «серіппе» мат | +11 |
211. | Сызықтық мат | Мат линейный | Мат линейный Сызықтық мат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мат - шахмат және басқа шахмат ойындарындағы жағдай, егер патша бақылауда болса және ойыншы оны болдырмауға бір қадам жасай алмаса. Осылайша, бір уақытта төсеніште: патша бақылауда болады; патшадан шахты тастап кетуге мүмкіндік жоқ (оның айналасындағы барлық өрістер оларды алып жатыр немесе қарсыластардың шабуылына ұшырайды немесе патша ойын тақтасының шетінде); ойнатқышта шахті басқа затпен жабуға мүмкіндік жоқ; шах туралы декларацияны алуға жол жоқ. Тексеру орнын алған жақ жеңілді. Орыс шахмат нотариатында мат «парақ» қозғалысымен «×», халықаралық белгілерде және шахмат құрамында, «#» белгісімен көрсетіледі. Егер патшаға шах жарияланбаса, бірақ ол және оның түсінің басқа бөліктері бір қадам жасай алмаса, бұл тоқырау болып табылады және ойын нәтижесі - жеребе. «Мат» сөзі парсы «бақылау орны» деген сөзден шыққан, бұл патша дәрменсіз, паралич, бұғатталған, жеңіліске ұшыраған дегенді білдіреді (парсыша «тексеруші» деген сөздің мағынасы осындай). «Тексеру жасаушы» деген сөз тіркесінің аудармасы «шах өлді» деген атпен де белгілі (арабша «тексеруші» өлді), бірақ парсылар бұл терминді арабтарға қарағанда ертерек қолдана бастады. Сызықтық мат, шахматта - ауыр бөліктері бар, әдетте екі ілмекпен (кемінде рюкамен және патшайыммен, екі патшайыммен). Қарсыластар патшаны тақтаның шетіне дейін кесіп тастап, іргелес вертикальдарда орналасқан. Қарсыластың патшасы тірекке жақындағанда, ілгектер тақтаның екінші шетіне ауысады және кесу дәл сол қалыпта болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat xətti (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat сызыктуу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat chiziqli (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat doğrusal (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat linear (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tapete lineal (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Matte linear (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat linéaire (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Мат линейный – сызықтық мат. | +5 |
212. | Тұншықтыру маты | Мат от удушья | Мат от удушья Тұншықтыру маты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мат - шахмат және басқа шахмат ойындарындағы жағдай, егер патша бақылауда болса және ойыншы оны болдырмауға бір қадам жасай алмаса. Осылайша, бір уақытта төсеніште: патша бақылауда болады; патшадан шахты тастап кетуге мүмкіндік жоқ (оның айналасындағы барлық өрістер оларды алып жатыр немесе қарсыластардың шабуылына ұшырайды немесе патша ойын тақтасының шетінде); ойнатқышта шахті басқа затпен жабуға мүмкіндік жоқ; шах туралы декларацияны алуға жол жоқ. Тексеру орнын алған жақ жеңілді. Орыс шахмат нотариатында мат «парақ» қозғалысымен «×», халықаралық белгілерде және шахмат құрамында, «#» белгісімен көрсетіледі. Егер патшаға шах жарияланбаса, бірақ ол және оның түсінің басқа бөліктері бір қадам жасай алмаса, бұл тоқырау болып табылады және ойын нәтижесі - жеребе. «Мат» сөзі парсы «бақылау орны» деген сөзден шыққан, бұл патша дәрменсіз, паралич, бұғатталған, жеңіліске ұшыраған дегенді білдіреді (парсыша «тексеруші» деген сөздің мағынасы осындай). «Тексеру жасаушы» деген сөз тіркесінің аудармасы «шах өлді» деген атпен де белгілі (арабша «тексеруші» өлді), бірақ парсылар бұл терминді арабтарға қарағанда ертерек қолдана бастады. Соңғы көлденеңдегі шахмат - шахматта патшайымды (сарбаз бұралған кезде екі бөлік те болуы мүмкін) ақ горизонтальге, 1-көлденеңге болса, егер патша мүмкін болмаса қара түске боялған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Boğucu Mat (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Таш боорлук менен Mat (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qichishtiruvchi mat (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Boğulma Matı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Choking Mat (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Colchoneta (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Erstickungsmatte (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat étouffant (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Мат от удушья – тұншықтыру маты. | +11 |
213. | Тығырықтағы мат, тығырық маты | Мат спёртый | Мат спёртый Тығырықтағы мат, тығырық маты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тығырықты мат (Лусенана маты) - оның рыцарлық маты, егер оның бөліктері патшаның жаудың қауіп-қатерлерінен құтылуынан сақтайды. Мұндай комбинациялардың алғашқы ұстанымдары ІХ ғасырдың парсы Мансубасында болған. Алғаш рет «соқыр бақылауды» біріктіру механизмі (1-диаграмманы қараңыз) 1497 жылы испандық Луис Рамирес Лусена «Махаббат пен шахмат ойнаудың қайталануы» шығарылды. 1. Фе6 + Кф8 2. Кф7 + Кпг8 3. Х6 ++ Кф8 4. Фг8 + !! L: g8 5. Kf7x !! Дәл осындай тақырып Филидор тапсырмасында қолданылады. Көркем әдебиетте «ақымақ төсеніш» идеясын Леонид Соловьев «Қожа Насреддиннің әңгімесінде» қолданды, оның эпизодтарының бірінде басты кейіпкер (Қожа Насреддин) жағымсыз кейіпкерлердің бірімен (Агабек) шахмат ойынына «ақымақ төсеніш» қояды. Кинода ақымақ төсеніш идеясы «Садко» ертегілік фильмінде қолданылды (1952), онда басты кейіпкер үнді махаражасына ақымақ кілемшені жариялады.Мат - шахмат және басқа шахмат ойындарындағы жағдай, егер патша бақылауда болса және ойыншы оны болдырмауға бір қадам жасай алмаса. Осылайша, бір уақытта төсеніште: патша бақылауда болады; патшадан шахты тастап кетуге мүмкіндік жоқ (оның айналасындағы барлық өрістер оларды алып жатыр немесе қарсыластардың шабуылына ұшырайды немесе патша ойын тақтасының шетінде); ойнатқышта шахті басқа затпен жабуға мүмкіндік жоқ; шах туралы декларацияны алуға жол жоқ. Тексеру орнын алған жақ жеңілді. Орыс шахмат нотариатында мат «парақ» қозғалысымен «×», халықаралық белгілерде және шахмат құрамында, «#» белгісімен көрсетіледі. Егер патшаға шах жарияланбаса, бірақ ол және оның түсінің басқа бөліктері бір қадам жасай алмаса, бұл тоқырау болып табылады және ойын нәтижесі - жеребе. «Мат» сөзі парсы «бақылау орны» деген сөзден шыққан, бұл патша дәрменсіз, паралич, бұғатталған, жеңіліске ұшыраған дегенді білдіреді (парсыша «тексеруші» деген сөздің мағынасы осындай). «Тексеру жасаушы» деген сөз тіркесінің аудармасы «шах өлді» деген атпен де белгілі (арабша «тексеруші» өлді), бірақ парсылар бұл терминді арабтарға қарағанда ертерек қолдана бастады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Matiz (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat эски (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat bo`yicha (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şah mat (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Checkmate (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jaque mate (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schachmatt (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Échec et mat (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Мат спёртый - Тығырықтағы мат, тығырық маты. Ұсыныс: Мат спёртый - Тығырықтағы мат | +11 |
214. | Эполетті мат | Мат эполетный | Мат эполетный Эполетті мат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Эполеттік мат - тақтаның шетінде орналасқан патшаларының екі жағында тұрған төсеніштер оның шегінуіне арналған өрістердің санын қысқартады (оның «элаулеттерінен» тұрады). Қорғалған бөлшектер немесе жаудың матын эпаулеттер ретінде де қызмет ете алады. Ұстамалардың орнына басқа екі кесектері бар ұқсас матты кейде эпаулеттер деп те атайды. Мат - шахмат және басқа шахмат ойындарындағы жағдай, егер патша бақылауда болса және ойыншы оны болдырмауға бір қадам жасай алмаса. Осылайша, бір уақытта төсеніште: патша бақылауда болады; патшадан шахты тастап кетуге мүмкіндік жоқ (оның айналасындағы барлық өрістер оларды алып жатыр немесе қарсыластардың шабуылына ұшырайды немесе патша ойын тақтасының шетінде); ойнатқышта шахті басқа затпен жабуға мүмкіндік жоқ; шах туралы декларацияны алуға жол жоқ. Тексеру орнын алған жақ жеңілді. Орыс шахмат нотариатында мат «парақ» қозғалысымен «×», халықаралық белгілерде және шахмат құрамында, «#» белгісімен көрсетіледі. Егер патшаға шах жарияланбаса, бірақ ол және оның түсінің басқа бөліктері бір қадам жасай алмаса, бұл тоқырау болып табылады және ойын нәтижесі - жеребе. «Мат» сөзі парсы «бақылау орны» деген сөзден шыққан, бұл патша дәрменсіз, паралич, бұғатталған, жеңіліске ұшыраған дегенді білдіреді (парсыша «тексеруші» деген сөздің мағынасы осындай). «Тексеру жасаушы» деген сөз тіркесінің аудармасы «шах өлді» деген атпен де белгілі (арабша «тексеруші» өлді), бірақ парсылар бұл терминді арабтарға қарағанда ертерек қолдана бастады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat epaulette (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat epoletny (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat epaulet (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat apoleti (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat epaulette (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Epaulette Mat (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat Epaulette (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Épaulette mat (aux échecs)м 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Мат эполетный – эполетті мат. Ұсыныс: Мат эполетный – эполеттік мат | +10 |
215. | Материал | Материал | Материал Материал СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің māteriālis, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: māteria «первичное вещество, материя», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: mater «мать», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *mater- «мать» сөзінен туындаған. Орыс тілінің материал — 1720 жылдары және сонымен қатар 1718 жылы қолданысқа енген. Нидерланды тілінің mаtеriааl немее жаға шығыстық неміс тілінің Маtеriаl (ХVIғ. бастап) латын тілінің Маtеriаl сөзінен шыққан. Материал - ойыншының шахмат ойынындағы заттары мен кепілдіктері. Артық материалдың болуы материалдық артықшылықты анықтайды. Шешуші артықшылық үшін материалды қайтару - бұл комбинация, құрбандық. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Material (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Материалдар (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Material (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Materyal (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Material (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Material (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Material (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Matériel (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ материал-материал нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында материал-материал сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) материал-материал нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) материал-материал нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) материал-материал нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында материал-материал нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында материал-материал нұсқасында бірнеше формада аудармасыз 13 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында материал-материал нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Материал - Материал | +10 |
216. | Материалдық басымдылық | Материальное преимущество | Материальное преимущество Материалдық басымдылық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің māteriālis, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: māteria «первичное вещество, материя», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: mater «мать», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *mater- «мать». Орыс тілінің материал — 1720 жылдары және сонымен қатар 1718 жылы қолданысқа енген. Нидерланды тілінің mаtеriааl немесе жаға шығыстық неміс тілінің Маtеriаl (ХVIғ. бастап) латын тілінің Маtеriаl сөзінен шыққан. Артықшылық, сапа, кім, нені де болсын көтеруші, біреулердің алдында қандай да бір артықшылықты беретін бағыт. Материалдық артықшылығы - сарбаз немесе қарсыласты комбинация немесе қарапайым қимылдау арқылы жеңіп алған зат (егер қарсылас «жүгірсе»). Бұл жағдайда сіз бірнеше сарбаз пен сарбазды да жеңе аласыз. Біздің материалдық артықшылығымызды есептеп шығаруға болады. Мұны қалай жасауға болатындығын 15-сабақта тастардың күші мен құндылығы туралы білуге болады. Материалдық артықшылығы табиғатта ұзақ мерзімді, өйткені берілген материалды (сарбазды немесе затты) ойнату оңай емес. Сондықтан партияның материалдық артықшылығының әсері өте зор. Сіз оны қалай қолдануға болады? Материалдық артықшылықты, әсіресе тас болған жағдайда, ақырғы ойынында пайдалану оңай. Эндгейм ойынының басты мақсаты - патшайымдарда сарбаз ұстап, қарсыластың бірдей соққыларымен күресу. Сонымен, бұл бір нәрсе, немесе патшамен бірге ол қарсыластардың табандарын оңай шешіп, аяқтарына жолды тазарта алады және оларға патшайымға айналатын соңғы горизонталға жетуге көмектеседі. Тағы бір нәрсе - орта ойындарда материалдық артықшылықты пайдалану. Көбінесе ол қарсыластың патшасына шабуыл жасауда немесе оны қорғауда қолданылады. Қарсыластың патшасына жасалған шабуыл қалай сәтті болады? Қарапайым тілмен айтқанда, қорғаушылардан гөрі шабуылдау дақтар көп болуы керек. Материалдық артықшылыққа ие бола отырып, қажет болған жағдайда өз патшамызға шабуыл жасау немесе оны қорғау туралы ойлана аламыз.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maddi üstünlük (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Материалдык артыкчылыгы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Moddiy ustunlik (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Materyal avantajı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Material advantage (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ventaja material (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Materieller Vorteil (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Avantage matériel (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ материал-материал нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында материал-материал сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) материал-материал нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) материал-материал нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) материал-материал нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) материал-материал нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында материал-материал нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында материал-материал нұсқасында бірнеше формада аудармасыз 13 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында материал-материал нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Материальное преимущество – материалдық басымдылық. | +9 |
217. | Мат торы | Матовая сеть | Матовая сеть Мат торы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мат торы — әлсіз жақтың патшасы шегінуге мүмкіндік бермейтін жағдай, өйткені шегінуге арналған барлық мүмкін өрістерді өз фигуралары жауып тастаған немесе шабуылдаушы жақ бақылауға алған. Мат - шахмат және басқа шахмат ойындарындағы жағдай, егер патша бақылауда болса және ойыншы оны болдырмауға бір қадам жасай алмаса. Осылайша, бір уақытта төсеніште: патша бақылауда болады; патшадан шахты тастап кетуге мүмкіндік жоқ (оның айналасындағы барлық өрістер оларды алып жатыр немесе қарсыластардың шабуылына ұшырайды немесе патша ойын тақтасының шетінде); ойнатқышта шахті басқа затпен жабуға мүмкіндік жоқ; шах туралы декларацияны алуға жол жоқ. Тексеру орнын алған жақ жеңілді. Орыс шахмат нотариатында мат «парақ» қозғалысымен «×», халықаралық белгілерде және шахмат құрамында, «#» белгісімен көрсетіледі. Егер патшаға шах жарияланбаса, бірақ ол және оның түсінің басқа бөліктері бір қадам жасай алмаса, бұл тоқырау болып табылады және ойын нәтижесі - жеребе. «Мат» сөзі парсы «бақылау орны» деген сөзден шыққан, бұл патша дәрменсіз, паралич, бұғатталған, жеңіліске ұшыраған дегенді білдіреді (парсыша «тексеруші» деген сөздің мағынасы осындай). «Тексеру жасаушы» деген сөз тіркесінің аудармасы «шах өлді» деген атпен де белгілі (арабша «тексеруші» өлді), бірақ парсылар бұл терминді арабтарға қарағанда ертерек қолдана бастады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tutqun xalis (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Жооптор тармак (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat (to`r) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mat net (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Matte net (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Red mate (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mattes Netz (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Filet mat (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Матовая сеть – мат торы. | +10 |
218. | Матч | Матч | Матч Матч СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Ағылшын тілінің мына сөзінен бастау алғаны анықталды: match «матч», бастапқыда: «соперник, пара», көне ағылшын тілінің mæcca, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: gemæcca «соратник, товарищ, жена», прагерман тілінің *gamakon «взаимно подходить»; туыстас *mak- «подходить, соответствовать» сөзінен шыққан деген дерек бар. Матч - шахмат ойынының бір түрі, онда екі ойыншы жеңімпаз анықталғанға дейін белгілі бір жұп ойындар ойнайды (6, 12, 24, 48 және т.б.). Матчта қарсыласынан гөрі көп ұпай жинаған ойыншы жеңімпаз деп танылады. Көбінесе матч жүйесі қиын жарыстарда және Әлем чемпионын анықтау үшін қолданылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarşılaşma (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Дал (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: O`yin (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maç (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Match (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Match (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Match (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Match (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Матч – Матч. | +9 |
219. | Диірмен | Мельница | Мельница Диірмен СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Кәсіпорын, астықты ұнтақтауға арналған керек-жарақтары бар жабдық. Диірмен - бұл қаскүнем жариялаған тексерудің кезекпен және ашық тексерумен кезектесетін әдеттегі комбинациясы. Бұл Эммен бірге өткен «диірмен». Ласкер мексикалық гроссмейстер Карлос Торрені 1925 жылы Мәскеудегі турнирде мадақтады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mill (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mill (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tegirmon (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Değirmen (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mill (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Molino (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mühle (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Moulin (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Мельница – диірмен. | +11 |
220. | Миниатюра | Миниатюра | Миниатюра Миниатюра СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің miniature «миниатюра» сөзінен шыққан, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: итал. miniatura «книжная заставка; миниатюра», әрі қарай сөздің пайда болуына негіз болған етістік: miniare «красить киноварью», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің minium «киноварь, сурик», сөз әрі қарай дами келе мына анықталмаған формалы нұсқаға көшкен. (1) жеңілген тараптың өрескел қателіктері нәтижесінде ойынның ашылуында немесе басында басталған партия (яғни 20-25 қадамнан көп емес); 2) шахматқа қатысты мәселелер немесе сабақ саны аз (жетіден аспауы керек, оның ішінде патшалар). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Eskiz (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Кичирейтилген (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Eskiz (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Küçük resim (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Thumbnail (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Miniatura (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vorschaubild (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vignette (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Миниатюра – Миниатюра. | +10 |
221. | Миттельшпиль | Миттельшпиль | Миттельшпиль Миттельшпиль СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Mittelspiel «миттельшпиль», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: mittel «средний, центральный» + Spiel «игра» сөзінен туындаған. Миттельшпиль (неміс тілінің Mittelspiel — ойын ортасы) — Шахмат ойынының келесі кезеңі ашылғаннан кейін, әдетте, шахмат күресінің негізгі оқиғалары - шабуыл және қорғаныс, позициялық маневрлар, комбинациялар мен құрбандар дамиды. Ол санның көптігімен және әртүрлі ойын жоспарымен сипатталады. Кейде шахмат ойыны осы кезеңнен өтіп, бірден ойынның аясына енеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Orta oyun 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Миттельшпиль 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: O`rta o`yin 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ortalarını 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Middlegame 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Medio juego 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mittelspiel 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Middlegame 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Миттельшпиль - Миттельшпиль | +9 |
222. | Нысана | Мишень | Мишень Нысана СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түрік тілінің nişan «знак, признак; прицел» сөзінен шыққан. Орыс тілінің мишень — көне орыс тілінің мишень «печать; круглая пластинка; знак, метка», ХIV ғасырдан бастап қолданылады. Осы сөзден талдау кезінде көне орыс тілінің мишенная грамота «снабженная печатью гр.» (ХIVғ.) қолданысқа енген. Нысана — біріктіру немесе шабуыл тақырыбы болатын бөлік немесе өріс. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hədəf (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Жылынан (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maqsad (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hedef (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Target (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Target (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ziel (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cible (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Мишень – нысаны. | +8 |
223. | Жұмылдыру | Мобилизация | Мобилизация Жұмылдыру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француздың mobilisation сөзінен шыққан. жұмылдыру», «жылжымалы мүлікке үндеу; жұмылдыру», одан әрі тарау. мобилизатор «жылжымалы мүлікке айналдыру; жұмылдыру», одан әрі тарау. мобильді «жылжымалы, мобильді», мобилистен «мобильді, жеңіл»; өтпелі», одан кейін «көшу», praindoevro бастап сөзі туындаған. Шахматта жұмылдыру дегеніміз шабуылдың таңдалған бағытындағы бөліктердің жылдам дамуы деп түсініледі. Дебют кезінде мұндай бағыт әдетте орталық болып саналады. Сондықтан ашудың екінші қағидасы осылай естіледі: барлық күштерді орталық бөлікке жылдам және толық жұмылдыру - ойын басында сәтті ойынның кілті. Сіз мақсатсыз қозғалыс жасай алмайсыз, орнында тұрып қалуға, педальдарды қажетсіз жылжытуға болмайды. Осы қарапайым қағиданы сақтамағандықтан көптеген ойындар жоғалады. Мысал ретінде XIX ғасырдың көрнекті шахматшысының ойындарының бірін келтірейік. Ақ бөліктермен ойнаған американдық Пол Морфи. Пол Морфи бұл ойынды әлсіз шахматшымен ойнады, сондықтан баспен бастады - rook a1. Қазіргі турнирлерде гандикаппен ойнауға кеңес берілмейді, өйткені ол қарсыластардың ешқайсысына пайда әкелмейді. Өткен ғасырда мұндай ойындар жиі ойналатын. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Səfərbərlik (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Коштуруу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mobilizatsiya (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Seferberlik (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mobilization (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Movilización (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mobilisierung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mobilisation (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Мобилизация – жұмылдыру. | +10 |
224. | Шабуыл | Нападение | Нападение Шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: нападать, из на- и падать, Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің падѫ, пасти (көне грек тілінің πίπτειν), орыс тілінің пасть, паду, украин тілінің па́сти, паду́, беларусь тілінің пасці, болгар тілінің па́дна, сербі тілінің және хорват тілінің па̏дне̑м, па̏сти, словен тілінің pásti, pádem, көне чех тілінің pásti, padu, чех тілінің padat, словак тілінің рadať, польск, paść, в.-луж. раdас́, н.-луж. раdаś. Көне үнді тілінің сөздерімен түбірлес, туыстас: раdуаtē «падает, идёт», прич. pannás, кауз. pādáyati, авест. раiđуеiti «идёт, приходит», аvа-раsti- «падение», солтүстік үнді ирландия тілінің мына сөзінен шыққан: раstа- «павший», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіgi-feʒʒan «упасть», англос. fеtаn «падать», латын тілінің pessum «наземь, ниц». Әрі қарай мына сөзбен жымдаса, приставкамен жақындаса келеді: под, латын тілінің рēs, реdis «нога», грек тілінің πώς, атт. πούς, род. ποδός, готск. fōtus «нога». Осы сөзден талдау кезінде напа́сть, про́пасть сөздері туындаған. Шахматтағы шабуыл - дұшпанның затын алуға қауіп төндіреді. Егер ереже бойынша, бірінші бөлік өз алаңында екінші орын алса, ол қарсыластың бөлігіне шабуыл жасайды деп есептеледі. Тактикалық шабуыл элементі. Шахматта көптеген шабуылдар болғандықтан, тікелей шабуыл - бұл анықтамаға жағдай жасамай, шабуылдың өзі. Тікелей шабуылдың ерекше жағдайлары: шах - патшаға шабуыл. гарде (фр. gardez «қамқорлық») - патшайымға шабуыл жасаудың ескірген атауы. Бұрын «күзетші» деп айту керек еді, егер ол мінсіз болса, қазіргі шахматта мұндай ереже қолданылмайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hücum (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attack ( шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hujum (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Saldırı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Assault (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Asalto (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Angriff (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Assaut (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Нападение – шабуыл. | +11 |
225. | Бастапқы позиция, бастапқы жайғасым | Начальная позиция | Начальная позиция Бастапқы позиция, бастапқы жайғасым СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мына зат есім сөздің туындауына негіз болған: начало, далее от глагола начать, Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *načęti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің начати, начьну, көне славян тілінің начѩти, начьнѫ (грек тілінің ἄρχομαι), за-чѩти, зачьнѫ (προάγειν), орыс тілінің начать, почать, болгар тілінің начна «начну», сербі тілінің және хорват тілінің на̏чне̑м, на̀че̑ти «надрезать (хлеб)», словен тілінің načéti, načnèm, в.-луж. nаčеć, načnu, н.-луж. nасеś, nacnu сөзінен шыққан. Латын тілінің positio «установка; положение» сөзінен шыққан. Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: pōnere «класть, ставить», Праүндіеуропа тілдерінің *po-s(i)nere. Орыс тілінің позиция неміс тілінің Position немесе француз тілінің position сөзі аталмыш нұсқаның туындауына дәнекер болған. Тастардың бастапқы қалыпта орналасуын еске түсіру өте қарапайым - тастар симметриялы. Әдетте шатасу тек патша мен патшайымның тұрған жерінде болады (олар көбінесе орындарда шатастырылады). Тек 1 ережені есте ұстаған жөн: бастапқы жағдайда патшайым өз түсінің өрісінде. Яғни, ақ патшайым бастапқы қалпында ақ шаршыға, ал қара патшайым тиісінше қараға шығады. Бір тас екіншісін құлатқан кезде, ол соғылған тастың ұяшығына түсетінін есте ұстаған жөн. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Başlanğıc mövqeyi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Баштапкы абалы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Boshlang`ich pozitsiyasi (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Başlangıç pozisyonu (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Starting position (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Posición inicial (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ausgangsposition (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Position de départ (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бастапқы-начальная нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында бастапқы-начальная сөзі жеке түрлі формада тұрып 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) бастапқы-начальная нұсқасы 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) бастапқы-начальная нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бастапқы-начальная нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде бастапқы-начальная нұсқасында 23 рет қолданылған.11. Ұсыныстар: Начальная позиция - Бастапқы позиция, бастапқы жайғасым. Ұсыныс: Начальная позиция - Бастапқы позиция. | +11 |
226. | Бастапқы орналастыру | Начальная расстановка | Начальная расстановка Бастапқы орналастыру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мына зат есім сөздің туындауына негіз болған: начало, сөз әрі қарай дами келе начать етістігінен шыққан. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *načęti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің начати, начьну, көне славян тілінің начѩти, начьнѫ (грек тілінің ἄρχομαι), за-чѩти, зачьнѫ (προάγειν), орыс тілінің начать, почать, болгар тілінің начна «начну», сербі тілінің және хорват тілінің на̏чне̑м, на̀че̑ти «надрезать (хлеб)», словен тілінің načéti, načnèm, в.-луж. nаčеć, načnu, н.-луж. nасеś, nacnu сөзінен шыққан. Ойын тең квадрат/шаршы/ ұяшық немесе өріске бөлінген тақтада өтеді. Тақтаның өлшемі - 8 × 8 ұяшық. Өрістердің тік жолдары (тігінен) латын әріптерімен солдан оңға қарай, көлденең жолдармен (көлденең) - төменнен жоғарыға дейінгі 1-ден 8-ге дейінгі сандармен белгіленеді; әр өріс сәйкес әріптер мен сандардың комбинациясымен көрсетіледі. Өрістер қара және ашық түстермен боялған (және тиісінше қара және ақ деп аталады), осылайша көршілес тік және көлденең өрістер әртүрлі түспен боялған. Тақта ойнатқыштың оң жағындағы ең жақын бұрыштың өрісі ақ болатындай етіп орналастырылған (ақ үшін, бұл h1, қара үшін - a8). Ойын басында ойыншыларда бірдей жиынтық бар. Ойыншылардың біреуінің бөліктері шартты түрде «ақ», екіншісі - «қара» деп аталады. Ақ бөліктер ашық түспен, қара түстермен боялған. Ойыншылардың өздері дана түстері бойынша «ақ» және «қара» деп аталады. Бөлшектердің әр жиынтығына мыналар кіреді: патша (♔, ♚), патшайым (♕, r), екі ферьз (♖, ♜), екі піл (♝), екі ат (♘, ♞) және сегіз сарбаз Бастапқы қалыпта екі жақтың суреттері диаграммада көрсетілгендей орналастырылған. Ақ бірінші және екінші горизонтальды алады, қара - жетінші және сегізінші. Алаңдар екінші және жетінші горизонтальдарда орналасқан. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İlkin təşkili (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Баштапкы тегиздөө (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dastlabki tartib (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İlk düzenleme (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Initial arrangement (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Arreglo inicial (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Erstes Arrangement (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Arrangement initial (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бастапқы-начальная нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында бастапқы-начальная сөзі жеке түрлі формада тұрып 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) бастапқы-начальная нұсқасы 2 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) бастапқы-начальная нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бастапқы-начальная нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде бастапқы-начальная нұсқасында 23 рет қолданылған.11. Ұсыныстар: Начальная расстановка - Бастапқы орналастыру. | +11 |
227. | Мүмкін емес жүріс | Невозможный ход | Невозможный ход Мүмкін емес жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: мочь, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *mogti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің могу, мочи, көне славян тілінің могѫ, мошти (көне грек тілінің δύνασθαι, ἰσχύειν), украин тілінің мо́жу, могти́, мочи́, беларусь тілінің могцí, болгар тілінің мо́га, сербі тілінің және хорват тілінің мо̀гу, мо̀ħи, словен тілінің mórem, móči, чех тілінің mohu, můžeš, mосi, словак тілінің možem, moсť, поляк тілінің móc, mogę, в.-луж. móžu, móc, н.-луж. mogu, móc. Праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *mēgh-, *magh- «мочь». Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *mogǫ, *mogti. Осы жердегі ең жақыны: — готск. mаg «я могу, в состоянии» (инф. magan); әдеби тілдегі mãgulas «многий», magùs «желанный», mė́gstu, mė́gti «мне нравится» сөздерімен жақын, латын тілінің мына сөзінен туындаған me^gt «мочь, иметь обыкновение», грек тілінің μηχανή «орудие», μῆχος салыстырамыз: р. «средство», дор. μαχανά̄, μᾶχος — то же. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u- салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую» сөзінен шыққан. Жүріс — кесімді немесе сарбаздың бір өрістен екіншісіне жылжуы. Егер ойыншы алаңға бір зат немесе сарбаз қойып, оны босатса, қозғалыс жасалды деп саналады. Ресми жарыстарда ойнаған шахмат ойынының қозғалыстары шахмат белгісін қолдана отырып жазылады. Рокировка пен түсірілім жағдайында курсқа екі дана қатыса алады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mümkün olmayan hərəkət (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Мыйзамсыз кадам (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mumkin bo`lmagan harakat (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İmkansız hareket (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Impossible move (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Movimiento imposible (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Unmöglicher Zug (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mouvement impossible (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Невозможный ход – мүмкін емес жүріс. | +11 |
228. | Тең ойын | Ничья | Ничья Тең ойын СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: ничей болымсыздық есімдігінен туындаған. Шахматтағы жеребе ойынның ешбір ойыншысы жеңе алмайтын ойын нәтижесі болып табылады. Әдетте (Армагеддонды қоспағанда) жеребе үшін әр ойыншы жарты ұпай алады. Жеребе келесі жағдайларда жазылады: Пат (қозғалу құқығын алған тараптардың бірі оны жасай алмайды, өйткені оның бөліктері бұғатталған немесе борттан шығарылған, ал патша бақылауға алынбаса да, еш жерге бара алмайды, оған қол жетімді барлық өрістерді жау тастары басқаратындығына байланысты) Тексеру мүмкіндігінің болмауы. Бұл позицияда қарсыластардың бірі тексере алатын заңды қадамдардың тізбегі жоқ (ФИДЕ Ережелерінің 5.2.2-бабы). Материалдың жетіспеушілігі. Алдыңғы абзацтағы ерекше жағдай. Тақтада тек патшалар қалды ма, немесе екі патшадан басқа, бір ат немесе бір жынысты епископтың ерікті саны бар-жоғын тексеру мүмкін емес (погондарды бұру нәтижесінде олардың саны көп болуы мүмкін). Егер осы кесектерге қосымша, бортта басқа да бөліктер болса немесе кез-келген түсті ілгектер болса, ұтыс ойыны автоматты түрде белгіленбейді, өйткені бұл жағдайда бақылау (тіпті кооператив) теориялық тұрғыдан мүмкін. Бір позицияны үш рет қайталау (қатарынан үш қозғалыс үшін қажет емес), және барлық бөліктердің бірдей орналасуынан басқа, тағы екі шарт орындалуы керек: барлық үш жағдайда қозғалу бұрылысы бір жаққа тиесілі болуы керек және барлық жағдайда болуы керек. дәл осындай мүмкін қозғалыстар, соның ішінде кастинг құқығын (келесі қозғалыста ғана емес, сонымен бірге болашақта да) және әр жақта жүру құқығын алу. Бұл жағдайда берілген артықшылықтың бір бөлігі тақтаның белгілі бір өрісін алатындығы ғана ескеріледі, мысалы, егер екі ақ рыцарь орындар ауысқан болса, позиция қайталанады деп саналады. Жеребені бекіту үшін позицияны үш рет қайталағанын байқаған және ойынды жеребе бойынша тоқтатқысы келетін ойыншы төрешіге жүгіне алады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Draw (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Draw (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Draw (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Beraberlik (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Draw (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Empate (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Unentschieden (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Match nul (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ничья-тең ойын нұсқасында 23 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Ничья – тең ойын. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Unentschieden – Unent+schieden неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Unent+schieden –тең+ойын. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: ничья – теңойын. | +11 |
229. | Позициялық тең ойын | Ничья позиционная | Ничья позиционная Позициялық тең ойын СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Шахматтағы жеребе ойынның ешбір ойыншысы жеңе алмайтын ойын нәтижесі болып табылады. Әдетте (Армагеддонды қоспағанда) жеребе үшін әр ойыншы жарты ұпай алады. Жеребе келесі жағдайларда жазылады: Пат (қозғалу құқығын алған тараптардың бірі оны жасай алмайды, өйткені оның бөліктері бұғатталған немесе борттан шығарылған, ал патша бақылауға алынбаса да, еш жерге бара алмайды, оған қол жетімді барлық өрістерді жау тастары басқаратындығына байланысты) Тексеру мүмкіндігінің болмауы. Бұл позицияда қарсыластардың бірі тексере алатын заңды қадамдардың тізбегі жоқ (ФИДЕ Ережелерінің 5.2.2-бабы). Материалдың жетіспеушілігі. Алдыңғы абзацтағы ерекше жағдай. Тақтада тек патшалар қалды ма, немесе екі патшадан басқа, бір ат немесе бір жынысты епископтың ерікті саны бар-жоғын тексеру мүмкін емес (погондарды бұру нәтижесінде олардың саны көп болуы мүмкін). Егер осы кесектерге қосымша, бортта басқа да бөліктер болса немесе кез-келген түсті ілгектер болса, ұтыс ойыны автоматты түрде белгіленбейді, өйткені бұл жағдайда бақылау (тіпті кооператив) теориялық тұрғыдан мүмкін. Бір позицияны үш рет қайталау (қатарынан үш қозғалыс үшін қажет емес), және барлық бөліктердің бірдей орналасуынан басқа, тағы екі шарт орындалуы керек: барлық үш жағдайда қозғалу бұрылысы бір жаққа тиесілі болуы керек және барлық жағдайда болуы керек. дәл осындай мүмкін қозғалыстар, соның ішінде кастинг құқығын (келесі қозғалыста ғана емес, сонымен бірге болашақта да) және әр жақта жүру құқығын алу. Бұл жағдайда берілген артықшылықтың бір бөлігі тақтаның белгілі бір өрісін алатындығы ғана ескеріледі, мысалы, егер екі ақ рыцарь орындар ауысқан болса, позиция қайталанады деп саналады. Жеребені бекіту үшін позицияны үш рет қайталағанын байқаған және ойынды жеребе бойынша тоқтатқысы келетін ойыншы төрешіге жүгіне алады. Позициялық жеребе - бұл шахматтағы белгілі бір ерекшеліктерге байланысты материалдық артықшылықты (кейде маңызды) жүзеге асыру мүмкін емес жағдайға қолданылатын термин. Позициялық жеребе көбінесе шахмат эскиздерінде қолданылады. Позициялық ұтыс ойындарының бірнеше түрлері бар: «бекініс», қоршау, байлау және байлау, «мәңгілік» шабуыл, қозғалыстарды басқа себептермен қайталау. Бұл терминді 1928 жылы кеңестік этюд және шахмат теоретигі Ф.М.Симхович енгізді, ол да позициялық ұтыс ойынының алғашқы жіктемесін жасады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mövqe çək (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Draw турумдук (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pozitsion chizish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Konumsal çizim (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Draw positional (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Empate posicional (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Position zeichnen (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dessiner positionnel (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ничья-тең ойын нұсқасында 23 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Ничья позиционная - позициялық тең ойын. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Unentschieden – Unent+schieden неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Unent+schieden –тең+ойын. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Ничья позиционная - позициялық теңойын. | +10 |
230. | Келісім бойынша тең ойын | Ничья по соглашению сторон | Ничья по соглашению сторон Келісім бойынша тең ойын СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Шахматтағы жеребе ойынның ешбір ойыншысы жеңе алмайтын ойын нәтижесі болып табылады. Әдетте (Армагеддонды қоспағанда) жеребе үшін әр ойыншы жарты ұпай алады. Жеребе келесі жағдайларда жазылады: Пат (қозғалу құқығын алған тараптардың бірі оны жасай алмайды, өйткені оның бөліктері бұғатталған немесе борттан шығарылған, ал патша бақылауға алынбаса да, еш жерге бара алмайды, оған қол жетімді барлық өрістерді жау тастары басқаратындығына байланысты) Тексеру мүмкіндігінің болмауы. Бұл позицияда қарсыластардың бірі тексере алатын заңды қадамдардың тізбегі жоқ (ФИДЕ Ережелерінің 5.2.2-бабы). Материалдың жетіспеушілігі. Алдыңғы абзацтағы ерекше жағдай. Тақтада тек патшалар қалды ма, немесе екі патшадан басқа, бір ат немесе бір жынысты епископтың ерікті саны бар-жоғын тексеру мүмкін емес (погондарды бұру нәтижесінде олардың саны көп болуы мүмкін). Егер осы кесектерге қосымша, бортта басқа да бөліктер болса немесе кез-келген түсті ілгектер болса, ұтыс ойыны автоматты түрде белгіленбейді, өйткені бұл жағдайда бақылау (тіпті кооператив) теориялық тұрғыдан мүмкін. Бір позицияны үш рет қайталау (қатарынан үш қозғалыс үшін қажет емес), және барлық бөліктердің бірдей орналасуынан басқа, тағы екі шарт орындалуы керек: барлық үш жағдайда қозғалу бұрылысы бір жаққа тиесілі болуы керек және барлық жағдайда болуы керек. дәл осындай мүмкін қозғалыстар, соның ішінде кастинг құқығын (келесі қозғалыста ғана емес, сонымен бірге болашақта да) және әр жақта жүру құқығын алу. Бұл жағдайда берілген артықшылықтың бір бөлігі тақтаның белгілі бір өрісін алатындығы ғана ескеріледі, мысалы, егер екі ақ рыцарь орындар ауысқан болса, позиция қайталанады деп саналады. Жеребені бекіту үшін позицияны үш рет қайталағанын байқаған және ойынды жеребе бойынша тоқтатқысы келетін ойыншы төрешіге жүгіне алады. Позициялық жеребе - бұл шахматтағы белгілі бір ерекшеліктерге байланысты материалдық артықшылықты (кейде маңызды) жүзеге асыру мүмкін емес жағдайға қолданылатын термин. Позициялық жеребе көбінесе шахмат эскиздерінде қолданылады. Позициялық ұтыс ойындарының бірнеше түрлері бар: «бекініс», қоршау, байлау және байлау, «мәңгілік» шабуыл, қозғалыстарды басқа себептермен қайталау. Бұл терминді 1928 жылы кеңестік этюд және шахмат теоретигі Ф.М.Симхович енгізді, ол да позициялық ұтыс ойынының алғашқы жіктемесін жасады. Ойыншылар жеребе тартуға (өзара келісім бойынша), яғни келесі қадамын жасаған ойыншылардың бірі (ереже бойынша қажет) жеребе ұсынды, ал екіншісі оны қабылдады. Ұтыс ойынын ұсыну үшін «ұтыс ойыны» деп айту жеткілікті. Егер қарсылас жеребе бойынша ұсынысқа жауап берместен қозғалса, ол қабылданбады деп саналады. Жақында кейбір турнирлерде «София ережелері» деп аталатын ойындар қолданылады, бұл ойыншылардың ұтыс ойынына келісу мүмкіндігін шектейді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tərəflərin razılığı ilə çəkin (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Тараптардын макулдашуусу менен жакында (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tomonlarning kelishuvi bo`yicha durang (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tarafların mutabakatı ile beraberlik (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Draw by agreement of the parties (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sorteo por acuerdo de las partes (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Unentschieden nach Vereinbarung der Parteien (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tirage au sort par accord des parties (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ничья-тең ойын нұсқасында 23 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Ничья по соглашению сторон - Келісім бойынша тең ойын. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Unentschieden – Unent+schieden неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Unent+schieden –тең+ойын. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Ничья по соглашению сторон - Келісім бойынша тең ойын. | +11 |
231. | Нокаут-жүйесі | Нокаут-система | Нокаут-система Нокаут-жүйесі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: англ. knockout, из knock «бить» + out «наружу, за пределы». Сөздің бастапқы шығу төркіні: көне грек тілінің σύστημα «составленное; составление», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: σύν (вариант: σύμ; первоначально ξύν) «с, вместе, совместно» + ἵστημι «ставить», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *sta- «стоять». Еуропа тілдерінің басым бөлігінде латын тілінің systema сөзінен туындаған деген тұжырым бар.Орыс тілінің система сөзі І Петрден бастап француз тілінің système және латын тілінің туыстас сөзінен шыққан. Нок-нок жүйесі - шахмат турнирлерін өткізудің жүйесі, шахматтың ерекшеліктерін ескере отырып құрылған плей-офф нұсқасы - әр турда қатысушылар бір ойынды емес, кепілдендірілген коммерциялық емес нәтижемен бірнеше ойындардың матчын ойнайды. Турнир бірнеше кезеңнен тұрады, олардың саны ойыншылардың санына байланысты. Әр кезеңде қатысушылар екі-төрт ойын матчын ойнайды: классикалық уақытты басқаратын екі ойын, 1: 1 есебімен жылдам шахматтың бір ойыны өтеді, егер ол тең нәтижемен аяқталса, онда блиц ойыны ойналады, егер ол жеңіске жетсе. қараға берілді. Матч жеңімпазы келесі айналымға өтеді, жеңілген адам турнирден шығады. Финалда екі қатысушы бірінші орын үшін алты ойыннан тұрады. Регламенттің нақты бөлшектері әртүрлі болуы мүмкін, бірақ негізгі қағида әрқашан сақталады: алдыңғы жеңімпаздар келесі турға өтетін шағын матчтар турнирі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Nokaut sistemi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Нок-системаны (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Nokaut tizimi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Nakavt sistemi (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Knockout system (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sistema de eliminación (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Knockout-System (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Système à élimination directe (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Нокаут-система - Нокаут-жүйесі | +10 |
232. | Шахмат нотациясы | Нотация шахматная | Нотация шахматная Шахмат нотациясы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің notatio «замечание, порицание, выговор», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің notare «ругать, порицать, выговаривать». Орыс тілінің нотация XIX ғасырдан қолданысқа енген. Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Шахмат notation (латынша notatio - notation) - шахмат ойынын немесе шахмат тақтасындағы бөліктердің орнын жазу үшін қолданылатын таңбалар жүйесі. Көптеген елдер алгебралық белгіні қабылдады. Алғаш рет 1616 жылы неміс герцогы Август Август Кенженің (шахмат немесе патша ойыны) композициясында ұсынылған (бүркеншік аты - Густавус Селенус). Келесі ғасырда оны Филипп Стамма ойлап тапты, сайып келгенде, қазіргі түрінде ол Германияда 1784 жылы Хиршель шығарған кітапта пайда болды. Шахмат нотациясы - шахмат ойыны немесе позициясы жазылған жалпы қабылданған нота жүйесі. Толық жазбаға жазуды сарбаз немесе бөлік жылжитын өрісті белгілеу кіреді - және сәйкесінше, бұл қозғалыс жасалынатын өрісті белгілеу керек (мысалы, 22. Kra4-b3 a4-тен ақ патшаның b3-ке ауысқанын білдіреді). Қысқартылған жазбаға жазу қозғалыс жасалған өрісті көрсетумен ғана шектеледі (мысалы, 56. ... Rg7 - қара ринг g7-ге қадам жасады). Әдеттегі және таза цифрлық белгілерді ажыратады (соңғысы хат алмасу кезінде қолданылады). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat notation 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шахмат тексты 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat notasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç gösterimi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess notation 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Notación de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+notation 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Notation d`échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Нотация шахматная – шахмат нотациясы. | +10 |
233. | Олимпиада | Олимпиада | Олимпиада Олимпиада СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Олимпиада - бұл грек тілінен алынған есім (грек ὌλυμὌλυ - Пьерия шекарасындағы тау - Македония - және Салсалий, грек мифологиясында құдайлардың мекені деп саналған + грекше. ᾨδά - ән айту) - аударылған - аспанға ән айту, құдайлардың әні. Олимпиаданың алғашқы әйгілі әйелі - Эпирус Олимпиадасы - Александр Македонскийдің анасы, ол бұл есімді ежелгі Олимпиада ойындарында күйеуі патша Филипптің жеңісіне орай қабылдады. Православиеде 25 шілдеде (7 тамызда) Константинополь Олимпиадасы, V ғасырдағы қасиетті диконон, Джон Хризостомның сұхбатшысы және шәкірті еске алынады. Атаудың азайтқыш формалары: Ада, Ала, Ала, Лея, Лиля, Лима, Липа, Липуся, Липуша, Липочка, Олимпиада, Оля, Пиа Олеся Олимпиадалық ойындар (грекше Ολυμπιακοί αγώνες, француздық Jeux olympiques, ағылшынша олимпиадалық ойындар) - бұл халықаралық олимпиадалық комитеттің қолдауымен төрт жылда бір өткізілетін ең ірі халықаралық кешенді спорттық жарыстар. Олимпиада ойындарында алған медаль спорттағы ең үлкен жетістіктердің бірі болып саналады. Ежелгі Грецияда болған Олимпиада ойындарының дәстүрі діни табынудың бір бөлігі ретінде пайда болды. Ойындар біздің заманымызға дейінгі 776 жылдан бастап өткізілген. е. 393 жылға дейін д., гректер арасында қасиетті орын саналатын Олимпияда 293 олимпиада өтті. Олимпиядан ойындардың атауы пайда болды. Қазіргі Олимпиада ойындарын 19 ғасырдың соңында француз қоғам қайраткері Пьер де Кубертин жандандырды. Жазғы Олимпиада деп те аталатын Олимпиада 1896 жылдан басталып, төрт жылда бір өткізіліп отырды. 1924 жылы қысқы Олимпиадалар құрылды, олар бастапқыда жазғы жылы өткізілді. Алайда 1994 жылдан бастап қысқы Олимпиада ойындарының уақыты жазғы ойындардың уақытына қатысты екі жылға ауыстырылды. Олимпиада ойындарынан бірнеше күн өткен соң мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған Паралимпиадалық ойындар сол спорттық нысандарда қабылданады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Olimpiada (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Олимпиада (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Olimpiada (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Olimpiyat (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Olympiad (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Olimpiada (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Olympiade (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Olympiade (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Олимпиада - Олимпиада | +11 |
234. | Оппозиция | Оппозиция | Оппозиция Оппозиция СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің oppositio «противопоставление; возражение», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: opponere «ставить против, противопоставлять», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: ob «к, против, перед» + pōnere «класть, ставить», Праүндіеуропа тілдерінің *po-s(i)nere сөзінен шыққан. Оппозиция (латын тілінің oppositio — сопротивление) шахматтағы оппозиция - бұл патшалардың қарама-қайшылығы. Патшалар арасындағы қашықтық бір өріс болса, ал қашықтығы 3 немесе 5 өріс болған кезде жақын оппозицияны ажыратыңыз. Оппозициялар тігінен, көлденең және диагональ бойынша мүмкін; соңғы жағдайда оны «скит» деп атайды. Оппозиция - бұл корреспонденция өрістерінің ерекше жағдайы. Бұл тігінен немесе көлденеңінен қатар орналасқан 3 негізгі өріс үшін күрестің әдеттегі әдісі. Оппозицияның болуы патшаның айналып өтуіне мүмкіндік береді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Müxalifət (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Каршылык (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qarshilik (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Muhalefet (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Opposition (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oposición (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Opposition (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Opposition (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Оппозиция - Оппозиция | +9 |
235. | Ерекше жүріс | Особый ход | Особый ход Ерекше жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Мына зат есім сөздің туындауына негіз болған: особа, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *sebe, *sobē, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің особь (грек тілінің κατ᾽ ἰδίαν, χωρίς), көне орыс тілінің, церк.-слав. особѣ «seorsim», орыс тілінің украин тілінің, беларусь тілінің осо́ба — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, болгар тілінің осо́ба «лицо», сербі тілінің және хорват тілінің о̀соба, словен тілінің оsо̑bа, оsе̑bа — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, оsе̑bǝn «личный, индивидуальный», чех тілінің, словак тілінің оsоbа, поляк тілінің оsоbа, в.-луж. wоsоbа, н.-луж. wósoba «лицо, внешность». Әдетте *о-собѣ или *о-себѣ (салыстырамыз: себе́), ауыз екі сөйлеу тілінің, туындағаны *особо, *особа, әрі қарай туынды сін есім: осо́бенный. Орыс тілінің, «лицо», поляк тілінің салыстырамыз: диал. осо́бе «особенно», арханг., осебе́, осеби́ «особо, отдельно», олонецк. Салыстырамыз: сонымен қатар: орыс тілінің - шіркеу славян тілінің собь «своеоб ауыз екі сөйлеу тілініңие, особенность, свойство», собьство «особенность», с которыми сравниваются көне үнді тілініңsabhā́ «собрание сельской общины», готск. sibja, одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіsiрр(е)а «род; родня, родичи» сөзінен шыққан. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің Ерекше қозғалыс - бұл ұстанымның сипатын түбегейлі өзгертпейтін және оған бұрылу арқылы жаудың ниетін анықтауға бағытталған қозғалыс. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Xüsusi hərəkət (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Атайын кадам (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maxsus harakat (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Özel hareket (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Special move (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Movimiento especial (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Spezial+zug (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Coup spécial (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Особый ход – ерекше жүріс. | +11 |
236. | Алаңдату | Отвлечение | Отвлечение Алаңдату СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Из от- + -влекать (влечь), әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *velkťi, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің влѣкѫ, влѣшти, орыс тілінің волочь, волочить. Орыс тілінің влечь — из церк.-слав. влѣкѫ, влѣшти (вместо исконноорыс тілінің волоку, волочь). Тасты бұрмалау, басқа өріске ауысуға мәжбүр болатын тактикалық әдіс кез-келген маңызды функцияларды тоқтатады (мысалы, басқа тасты, өрісті немесе сызықты қорғау үшін). Көңіл аудару көбінесе құрбандық шалу арқылы жүзеге асырылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dağıtma (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Алаксыбай (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ishqalanish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oyalama (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Distraction (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Distracción (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ablenkung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Distraction (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Отвлечение – алаңдату. | +10 |
237. | Алыстағы өтетін сарбаз | Отдаленная проходная пешка | Отдаленная проходная пешка Алыстағы өтетін сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: отдалить Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Өтпелі сарбаз - алдында қарсыластары жоқ (оның ішінде көршілес вертикальдарда) және трансформация өрісіне қарай жүре алатын сарбаз. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Uzaqdan Lombard 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Сыртта өткөн пешке 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Masofadan masofadan o`tish garovi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Uzaktan Geçiş Piyonu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Remote Passing Pawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón de paso remoto 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fernübergebender Bauer 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion de passage à distance 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Отдаленная проходная пешка - Алыстағы өтетін сарбаз. | -5 |
238. | Ашық сызық, ашық жол | Открытая линия | Открытая линия Ашық сызық, ашық жол СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: открыть (открывать), далее от крыть, от Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *ktyti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің крꙑти «крыть, скрывать», крꙑѭ (көне грек тілінің κρύπτω, ἀποκρύπτω), орыс тілінің крыть, украин тілінің кри́ти, кри́ю, беларусь тілінің крыць, кры́ю, болгар тілінің кри́я «скрываю», сербі тілінің және хорват тілінің кри̏ти, кри̏jе̑м, словен тілінің kríti, krȋjem, чех тілінің krýt «крыть, покрывать», словак тілінің krуť, поляк тілінің kryć, в.-луж. kryć, н.-луж. kšyś. Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің linea (в выраж. linea restis) «льняная нить, шнур; линия», ж. р. от прил. lineus «льняной, полотняный», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: linum «лён», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *līn- «лён». Орыс тілінің линия (сонымен қатар стар. линея) — начиная с Петра I; заимств. через поляк тілінің linia или неміс тілінің Linie. Ашық сызық — сарбаздан бос шахмат тақтасының вертикалі/тігі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açıq xətt (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ачык линия (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ochiq chiziq (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açık çizgi (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Open line (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Línea abierta (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Offene Linie (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ligne ouverte (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ашық-открытый сөзі жеке түрлі формада тұрып 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ашық-открытый нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Открытая линия - Ашық сызық, ашық жол. Ұсыныс. Открытая линия - Ашық сызық. | +8 |
239. | Ашық шабуыл | Открытое нападение | Открытое нападение Ашық шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: открыть (открывать), далее от крыть, от Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *ktyti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің крꙑти «крыть, скрывать», крꙑѭ (көне грек тілінің κρύπτω, ἀποκρύπτω), орыс тілінің крыть, украин тілінің кри́ти, кри́ю, беларусь тілінің крыць, кры́ю, болгар тілінің кри́я «скрываю», сербі тілінің және хорват тілінің кри̏ти, кри̏jе̑м, словен тілінің kríti, krȋjem, чех тілінің krýt «крыть, покрывать», словак тілінің krуť, поляк тілінің kryć, в.-луж. kryć, н.-луж. kšyś. Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: нападать, из на- и падать, от Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің падѫ, пасти (көне грек тілінің πίπτειν), орыс тілінің пасть, паду, украин тілінің па́сти, паду́, беларусь тілінің пасці, болгар тілінің па́дна, сербі тілінің және хорват тілінің па̏дне̑м, па̏сти, словен тілінің pásti, pádem, көне чех тілінің pásti, padu, чех тілінің padat, словак тілінің рadať, польск, paść, в.-луж. раdас́, н.-луж. раdаś. Көне үнді тілінің сөздерімен түбірлес, туыстас: раdуаtē «падает, идёт», прич. pannás, кауз. pādáyati, авест. раiđуеiti «идёт, приходит», аvа-раsti- «падение», солтүстік үнді ирландия тілінің мына сөзінен шыққан: раstа- «павший», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіgi-feʒʒan «упасть», англос. fеtаn «падать», латын тілінің pessum «наземь, ниц». Әрі қарай мына сөзбен жымдаса, приставкамен жақындаса келеді: под, латын тілінің рēs, реdis «нога», грек тілінің πώς, атт. πούς, род. ποδός, готск. fōtus «нога». Осы сөзден талдау кезінде напа́сть, про́пасть. Шахматтағы ашық шабуыл дұшпан жылжып, дұшпанның басқа бөлігіне шабуыл жасаған кезде пайда болады. ... Егер ашық шабуыл кезінде жау патшасына тексеру жүргізілсе, мұндай шабуыл ашық шах деп аталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açıq hücum (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ашыык чабуул (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ochiq hujum (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açık saldırı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Open attack (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ataque abierto (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Offener Angriff (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Attaque ouverte (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ашық-открытый сөзі жеке түрлі формада тұрып 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ашық-открытый нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Открытое нападение – ашық шабуыл. | +7 |
240. | Ашық шах | Открытый шах | Открытый шах Ашық шах СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: открыть (открывать), далее от крыть, от Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *ktyti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің крꙑти «крыть, скрывать», крꙑѭ (көне грек тілінің κρύπτω, ἀποκρύπτω), орыс тілінің крыть, украин тілінің кри́ти, кри́ю, беларусь тілінің крыць, кры́ю, болгар тілінің кри́я «скрываю», сербі тілінің және хорват тілінің кри̏ти, кри̏jе̑м, словен тілінің kríti, krȋjem, чех тілінің krýt «крыть, покрывать», словак тілінің krуť, поляк тілінің kryć, в.-луж. kryć, н.-луж. kšyś. Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Шах - шахматтағы жағдай және олардың нұсқалары, патша шайқас кезінде, яғни келесі әрекетте қарсыластың кем дегенде бір данасы патшаны ала алады. Шахмат ережелері ойыншының қозғалуына мүмкіндік бермейді, содан кейін оның патшасы бақылауда болады, тіпті егер бұл тексерілген бөліктен немесе қарсыластың патшасынан болса да. Кез-келген зат немесе сарбаз ауыстырылғаннан кейін шах жария етілуі мүмкін. Алайда, патша қарсыластың патшасына «ашылған» тексерудің көмегімен ғана әрекет ете алады (төменде қараңыз), әйтпесе шабуыл жасайтын патша өзі тыйым салынған шахке отырғызған болар еді. Алгебралық жазбада шах плюс (+) белгісімен белгіленеді. «Шах» сөзі монархтың атауынан шыққан (Шахты қараңыз) парсы, араб және Таяу және Орта Шығыстың кейбір басқа тілдерінде кездеседі. Ашық (ашық) тексеру - бұл патшаны қозғалыс жасалынған затқа немесе сарбазға емес, оның артында тұрған адамға (ол піл, рок немесе патшайым болуы мүмкін), яғни сарбазға немесе ойыншы жіберген бөлікке соққы беретін жағдай. (кез-келген, патшайымнан басқа), қатерлі қайраткердің шабуыл сызығын «ашады» (сонымен қатар сызықты босатуды қараңыз). Ойыншының келесі әрекетін қарсыластың қабылдамауы өте қауіпті (егер шахтан шыққан кезде патшаның өзі болмаса), бұл келесі қадамға көп орын ашады. Ашық шахтің тағы бір нұсқасын сарбаз қарсыластың сарбазын «дәлізде» алған кезде табуға болады, содан кейін тексерушіге жол ашылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açıq çek 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ачылган текшерүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ochiq chek 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Açık çek 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Open check 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cheque abierto 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Scheck öffnen 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chèque ouvert 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ашық-открытый сөзі жеке түрлі формада тұрып 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ашық-открытый нұсқасы 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ашық-открытый нұсқасы түрлі формада 8 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Открытый шах – ашық шах. | +11 |
241. | Дамуда артта қалу | Отставать в развитии | Отставать в развитии Дамуда артта қалу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: отставать (отстать) из от- + стать, далее Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *stati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің стати, стану, көне славян тілінің стати, станѫ (көне грек тілінің ἵστασθαι, γίγνεσθαι), орыс тілінің стать, стану, украин тілінің ста́ти, ста́ну, сербі тілінің және хорват тілінің ста̏ти, ста̏нем, словен тілінің státi, stȃnem «стать, стоить», чех тілінің stát sе «произойти, стать», словак тілінің stаť; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *stā- «стоять». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:stóti, stóju «приступать, становиться», латын тілінің мына сөзінен туындаған sta^t «становиться», көне орыс тілінің роstāt «стать», көне үнді тілініңasthāt аор. «встал, стал», tíṣṭhati «стоит», авест. hištaiti — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, латын тілінің stō «стою» (*stāi̯ō), грек тілінің ἵστημι, гомер. στῆ, одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіsta^n, ste^n «стоять», латын тілінің sistō, ирл. táu, at-táu «я есмь» (из stāi̯ō). Осы сөзден талдау кезінде же орыс тілінің стоять. Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: ауыз екі сөйлеу тілінің- + вить; калька неміс тілінің Entwicklung — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, олар өз кезегінде калька арқылы латын тілінің ēvolūtiō немесе француз тілінің dévеlорреmеnt сөздерінен туындайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İnkişafda geriləmə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Өнүктүрүүдө артта (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rivojlanishdagi sustliklar (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Geliştirme gecikmesi (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lag in development (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Retraso en el desarrollo (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Entwicklungsverzögerung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lag en développement (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Отставать в развитии - Дамуда артта қалу. | -5 |
242. | Артта қалған сарбаз | Отсталая пешка | Отсталая пешка Артта қалған сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: отставать (отстать) из от- + стать, Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *stati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің стати, стану, көне славян тілінің стати, станѫ (көне грек тілінің ἵστασθαι, γίγνεσθαι), орыс тілінің стать, стану, украин тілінің ста́ти, ста́ну, сербі тілінің және хорват тілінің ста̏ти, ста̏нем, словен тілінің státi, stȃnem «стать, стоить», чех тілінің stát sе «произойти, стать», словак тілінің stаť; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *stā- «стоять». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:stóti, stóju «приступать, становиться», латын тілінің мына сөзінен туындаған sta^t «становиться», көне орыс тілінің роstāt «стать», көне үнді тілініңasthāt аор. «встал, стал», tíṣṭhati «стоит», авест. hištaiti — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, латын тілінің stō «стою» (*stāi̯ō), грек тілінің ἵστημι, гомер. στῆ, одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіsta^n, ste^n «стоять», латын тілінің sistō, ирл. táu, at-táu «я есмь» (из stāi̯ō). Осы сөзден талдау кезінде же орыс тілінің стоять сөзінен шыққанын дәлелдейді. Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Артта қалған сарбаз - бұл сарбазбен көлденең немесе көршілес тік жолдарда бірдей түспен салынған сарбаз. Әдетте, бұл келесі себептер бойынша әлсіздік: қол жетімді емес артқы сарбаз алдындағы өріс әлсіз; артқы сарбазды алдыңғы көршілермен қорғау мүмкін емес, сондықтан ол жиі шабуылға айналады; артта тұрған сарбаз лагерьдегі заттардың белсенділігін алады. Қорытынды сарбаздың артында сарбаздың мәні сыни деңгейге дейін өсуі мүмкін. 1.g5-тен кейін Қара екі артқы табанының болуына байланысты диаграммадағы позициясында жоғалады. Өзінің қозғалысында Блэк артта қалған тұтқалардан 1 ... h5-ке дейін құтыла алады, бұл оларға жеңіс әкеледі. Дегенмен, заманауи ашылу теориясы кейде артта қалған сарбазды қалыптастыруға мүмкіндік береді, егер осал болу қиын болса және оның қатысуы белсенді нақты таслық ойынмен өтеледі - Сицилия қорғанысының Челябинск нұсқасындағыдай. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Geri lombard 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: артка пешке 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Orqaga garov 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Geri piyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Backward pawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón hacia atrás 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rückwärts Bauer 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion en arrière 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Отсталая пешка - Артта қалған сарбаз. | 0 |
243. | Позицияны бағалау | Оценка позиции | Оценка позиции Позицияны бағалау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: cěna, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің и көне славян тілінің цѣна (көне грек тілінің τιμή), цѣнити (τιμᾶσθαι), орыс тілінің цена, украин тілінің ціна, болгар тілінің цена, сербі тілінің және хорват тілінің циjена (вин. п. ци̏jену), словен тілінің сenа, чех тілінің, словак тілінің сеnа, поляк тілінің сеnа, др.-поляк тілінің саnа; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды kʷoynéh₂ «плата, расплата». Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:káinа «цена, польза», kainà — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, puskainiu «за полцены», авест. kaēnā- «возмездие, месть, наказание», грек тілінің ποινή «покаяние, возмещение, наказание», далее — грек тілінің τίνω «совершаю покаяние», τιμή «оценка, почёт, цена», ирл. сin м. «вина, долг». Позиция - практикалық ойында болған немесе шахмат құрамындағы тапсырманы білдіретін жағдай. Позицияны дұрыс бағалау мүмкіндігі шахмат шеберлігінің қажетті құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Орынды бағалау - шахмат ойыны кезінде тақтада пайда болған жағдайдың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін жан-жақты зерттеу, әрі қарай ойнау жоспарын анықтау. Қозғалыс таңдаудың негізгі факторы: опцияларды есептеуді және ойыншы ұмтылатын түпкілікті позицияны анықтайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vəzifə qiymətləndirməsi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Абалын баалоо (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vaziyatni baholash (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pozisyon değerlendirmesi (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Position evaluation (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Evaluación de posición (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Positions+bewertung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Évaluation de la position (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ бағалау-оценка нұсқасында 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бағалау-оценка нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бағалау-оценка нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында бағалау-оценка сөзі жеке түрлі формада тұрып 1076 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) бағалау-оценка нұсқасы 3 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) бағалау-оценка нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында (2020.01.01.берілген өзгерістер мен толықтырулармен) бағалау-оценка нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) бағалау-оценка нұсқасы түрлі формада 10 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Оценка позиции - Позицияны бағалау. | +9 |
244. | Жалаушаның түсуі | Падение флажка | Падение флажка Жалаушаның түсуі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: падать, бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің падѫ, пасти (көне грек тілінің πίπτειν), орыс тілінің пасть, паду, украин тілінің па́сти, паду́, беларусь тілінің пасці, болгар тілінің па́дна, сербі тілінің және хорват тілінің па̏дне̑м, па̏сти, словен тілінің pásti, pádem, көне чех тілінің pásti, padu, чех тілінің padat, словак тілінің рadať, польск, paść, в.-луж. раdас́, н.-луж. раdаś. Көне үнді тілінің сөздерімен түбірлес, туыстас: раdуаtē «падает, идёт», прич. pannás, кауз. pādáyati, авест. раiđуеiti «идёт, приходит», аvа-раsti- «падение», солтүстік үнді ирландия тілінің мына сөзінен шыққан: раstа- «павший», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіgi-feʒʒan «упасть», англос. fеtаn «падать», латын тілінің pessum «наземь, ниц». Әрі қарай мына сөзбен жымдаса, приставкамен жақындаса келеді: под, латын тілінің рēs, реdis «нога», грек тілінің πώς, атт. πούς, род. ποδός, готск. fōtus «нога». Осы сөзден талдау кезінде напа́сть, про́пасть. Сөздің бастапқы шығу төркіні: нидерл. vlag — то же. Орыс тілінің флаг — алғашқы рет 1699 жылы сонымен қатар І Петрден бастап қолданылған деген дерек Ф. Прокоповичтен қалған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bayraq enməsi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Желегин төмөндөшү (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bayroqning tushirilishi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bayrak bırakma (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Flag drop (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Descenso de bandera (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Flag Drop (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Drop drapeau (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Падение флажка - Жалаушаның түсуі. Ұсыныс: Падение флажка - Жалаушаның құлауы. | +9 |
245. | Партия | Партия | Партия Партия СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Па́ртия (фр.анцуз тілінің partie; латын тілінің partīre — делить сөзінен шыққан) — бір нәрсенің бір бөлігі, белгілі бір жиынтықтың француз тілінен шыққан. латын тілінің партта, бөлісуден «бөлісуге». Орыс партия - 17 ғасырдан бастап .; қарызға алу. жылтырату арқылы. партжа немесе мылқау. Француз партиясы. Уақыттың әдеттегі (қысқартылмаған) бақылауы бар ресми ойындарда ойыншылар әдетте ойынды тікелей ойын барысында жазып алуы қажет. Жазба арнайы формада жасалады, мұнда ойыншы қозғалыстарға, өзіне және қарсыласына кіреді. Жазу алгебралық жазбада жасалады. Жазу ережелері: ойнатқышқа қозғалыстарды алдын-ала жазуға рұқсат етілмейді (позицияны үш рет қайталауды талап ететін жеребе жағдайында немесе 50 қозғалыс ережесіне сәйкес); Ойыншы жауап беру алдында қарсыластың қимылын жаза алады, бірақ кейінірек оны жасауға құқылы; Ойыншы тақтада келесі әрекетті жасамас бұрын алдыңғы қозғалысын бос орынға жазуы керек; Ойыншылар ұтыс ойынына ұсыныстарды, сондай-ақ ойын аяқталғаннан кейін оның нәтижесін жазуы керек; Ойын аяқталғаннан кейін формаларға ойыншылар қол қояды және төрешіге тапсырылады. Уақыт қысымы кезінде (ойыншы келесі бақылауға дейін 5 минуттан аз уақытты алған кезде және әр қимылға қосымша уақыт қосылмаған кезде), ережелер жалау құлағанға дейін жазбауға мүмкіндік береді. Егер екі ойыншы да қиындыққа тап болса, төреші немесе көмекші мүмкіндігінше ойынды бақылап, жазбаны жүргізуі керек. Бұл жағдайда ойыншы жалау құлағаннан кейін дереу жазбаны қалпына келтіруі керек (егер қажет болса, серіктестің, төрешінің немесе оның көмекшісінің жазбаларын қолдана отырып), содан кейін ғана келесі қадам жасай алады. Уақытты қысқарта отырып ойнауда (жылдам шахмат немесе блиц) жазба талап етілмейді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Əyləncə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Party (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kecha (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Parti (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Party (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fiesta (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Party (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fête (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Партия - Партия | +8 |
246. | Пат | Пат | Пат Пат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: француз тілінің pat «пат», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: итал. patta «ничья». Пат —Шахмат ойынындағы ереже, онда қозғалу құқығы бар тарап оны қолдана алмайды, өйткені оның барлық бөліктері мен табандары қозғалу мүмкіндігінен айырылған, ал патша бақылауда емес. Жеңіліс болған партия ұтыссыз итжығыс болып танылды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pat (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pat (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pat (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pat (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pat (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pat (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pat (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pat (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Пат - Пат. | +6 |
247. | Біріншілік | Первенство | Первенство Біріншілік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: числ. первый, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *pьrvъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің пьрвъ, көне славян тілінің прьвъ, прьвыи (көне грек тілінің πρῶτος), орыс тілінің первый, украин тілінің первий, перший, беларусь тілінің першы, болгар тілінің първи, сербі тілінің және хорват тілінің први (prvi), словен тілінің prvi, чех тілінің, словак тілінің prvý, поляк тілінің pierwszy, др.-поляк тілінің pirwo, рiеrwу, кашубск. piérwi, в.-луж. рjеrwу, н.-луж. ṕerwy, макед. прв. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: форма праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *prH-uo- «первый». Көне үнді тілінің сөздерімен түбірлес, туыстас: pū́rvas, pūrvyás «передний, прежний, первый», авест. раurvа-, раоuruуа-, раоirуа- «первый», др.-перс. раruvа-, алб. раrё «первый», тохарск. А рärvаt «старейший», В pärweṣṣe «первый», көне ағылшын тілінің forwost «первый, предводитель, главарь», далее әдеби тілдегі pìrmas, көне орыс тілінің pirmas «первый», латын тілінің мына сөзінен туындаған pìrmais. В церк.-слав. сложениях перво- соответствует нередко грек тілінің ἀρχι-: первоа́нгел «архангел»: грек тілінің ἀρχάγγελος және тағы да басқа сөздің туындауына негіз болған.. Ерекшелік - бұл спорттық жарыстың өзіндік нысаны. Бұл турнирлерден, чемпионаттардан және ойындардан ерекшеленеді, өйткені чемпионаттың финалистері арасында күміс және қола жүлдегерлер болмайды, тек жеңімпаздар (осылайша). Көбінесе «чемпионат» термині «чемпионат» мағынасында қолданылады, дегенмен бұл сәйкестендіру жоғарыда көрсетілген себеп бойынша дұрыс емес (мұндай сәйкестендіру жарыс форматы вице-чемпиондардың, екінші орындардың, үшінші орындардың және басқалардың қатысуын болдырмайтын жағдайларда ғана көрсетіледі). «Күміс жүлдегер» және «қола жүлдегер» деген сөздер мағынасыз. Егер күміс және қола жүлдегерлер жарыс нәтижесі бойынша анықталса немесе қорытынды квалификациядағы орындар бөлінсе (1, 2, 3 және т.с.с.), бұл енді чемпионат емес. Осыған байланысты, турнирлерден айырмашылығы, чемпионаттар біліктілік (рейтинг) қызметін атқармайды, сондықтан олар «а» және «б» санаттарына бөлінбейді. Чемпионаттың практикалық мақсаты - жою функциясы (мықтыларды анықтау). Сонымен қатар, осы немесе басқа чемпионат біліктілік функциясын тек жоғары деңгейдегі чемпионатқа қатысу үшін ғана атқарады (бірақ чемпионаттарда немесе ойындарда емес), чемпионат нәтижесінде спорттық атақтар мен атақтар тағайындалмайды, чемпионат жеңімпаздары ынталандыру сыйлықтары мен ескерткіштермен марапатталады . Чемпионат нәтижелері бойынша тәрбие жұмысының нәтижелері шығарылады, ең мықты спортшылар, командалар немесе спорттық ұйымдар анықталады. Чемпионат пен спорттық жарыстардың басқа түрлерінің тағы бір маңызды айырмашылығы - чемпионаттар мен ойындар белгілі бір спорт түріндегі халықаралық реттеуші ұйымдармен немесе олардың аймақтық бөлімшелерімен немесе реттеуші ұйымдардың рұқсатымен және бақылауымен өткізіледі (әйтпесе чемпионат) заңсыз деп саналады, оның нәтижелері халықаралық деңгейде мойындалмайды), чемпионатты ұйымдастыруға және өткізуге мүдделі тараптар үшін ұйым құрылады тексеру комитеті, халықаралық бақылаушы органдардың рұқсаты және олардың өкілдерінің болуы чемпионаттың қайталама аспектілері болып табылады. Чемпионаттардың нәтижелері үшінші тараптың ресми куәлігін қажет етпейді. Чемпионаттар басқа жарыстарға қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие, өйткені чемпионат ұйымдастырушылық тұрғыдан алғанда жарыстың ең арзан түрі болып табылады. Сондықтан, чемпионаттар әсіресе спорт түрлері, ұлттық спорт түрлері, кәсіптік және қолданбалы спорт түрлері, жастар арасындағы жарыстар, сондай-ақ спорт деп танылмаған және қандай да бір реттеуші ұйымның бақылауына алынбайтын спорт түрлерінде танымал. Чемпионаттың негізі «жеңімпаз-бәрінің негізі» қағидаты, бұл чемпионатты гран-приге ұқсас етеді, сондықтан чемпионаттар, әсіресе, құмар ойындары, карточкалық ойындар сияқты спорт түрлерінде жиі кездеседі (мысалы, спорттық покер), бірақ олай емес. ғана. Кейде белгілі бір спорт түрінен чемпионат пен чемпионат бір уақытта өткізіледі, мұндай жағдайда жарыс «чемпионат және чемпионат» деп аталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çempionat (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Артыкчылыгы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chempionat (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şampiyonluk (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Championship (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campeonato (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Meisterschaft (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Championnat (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Первенство – біріншілік. | +9 |
248. | Басымдылық | Перевес | Перевес Басымдылық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: водить, бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *voditi, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің водити (көне грек тілінің ἄγειν), орыс тілінің водить, украин тілінің води́ти, болгар тілінің во́дя «вожу», сербі тілінің және хорват тілінің во̀дити, словен тілінің vóditi, чех тілінің vodit, словак тілінің vodiť, поляк тілінің wodzić. Сөздердің алмасуы арқылы жасалған сөздермен ұштас деген пікір бар: веду́, вести́. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:vadýti, yadaũ, латын тілінің мына сөзінен туындаған vadît, vadu, авест. vāđayeiti «ведёт», vađrya- «на выданье (о девушках)», ирл. fedim «веду, несу», кимр. dyweddïo «женюсь»; салыстырамыз: знач. уво́д «тайное венчание у староверов» (Мельников), көне орыс тілінің водити жену «жениться». Шахмат ойынының ортасын (орта ойын) соңынан (эндгейм) бөлетін шекара салу әрдайым мүмкін емес. Әдетте ойын бөліктердің көпшілігін алмастырғанда және ойын ортасына тән патшаларға ешқандай қауіп төндірмеген кезде соңғы ойынға енеді. Тақтада патшайымдардың болмауы - индикатордың міндетті белгісі емес (мысалы, «Queens endings» мақаласын қараңыз). Стратегиялық жоспардың соңы патшаға шабуылды ұйымдастырып, оны ұятсыздықпен аяқтау, олар сирек кездесетін жағдайларды қоспағанда, қарапайым болады («Техникалық мақсаттар» мақаласын қараңыз). Көбінесе, ақырғы ойында тағы бір стратегиялық мақсат туындайды - жеңіске жету үшін қажетті материалдық артықшылықты алу үшін патшайымдарда кепілге тұру. Эндгеймнің келесі негізгі белгілері тән. Ақырғы ойындағы патша - белсенді тұлға. Әдетте, төсеніші қорқынышынан қорықпай, ол баспананы тастап, басқа қайраткерлермен бірге күреске қатыса алады; ол қарсыластардың бөлшектері мен табандарына шабуыл жасай алады және жау лагеріне бірінші болып кіре алады. Endgame-дегі тақтадағы бөліктердің саны аз болған сайын, олардың әрқайсысының мәні артады. Ойынның ортасында борттың кез-келген бөлігінде күштердің шешуші артықшылығын құру көбіне жеңіске жетеді; ақырғы ойынды дұрыс ойнау - бұл максималды белсенділікті және бөліктердің өзара әрекеттестігін қамтамасыз ету Endgame-дің стратегиялық мақсаты - подшипниктердің біреуін патшаларда ұстап тұру - күрендердің өсіп келе жатқан рөлін анықтайды. Егер ойынның ортасында серіктестердің біреуінің сарбаз сияқты артықшылығы шешуші рөл атқармаса, онда көп жағдайда жеңіске жету жеткілікті. Ойынның ортасында жоспар көбінесе позицияның ерекшеліктерімен ғана емес, сонымен бірге қарсыластардың ойын стилімен, психологиялық есептеулерімен және т.б. анықталады, соңында сіз тек эндгеймнің белгілі бір түріне тән жолды таңдауыңыз керек, өйткені тек мақсатқа жетуге әкеледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kilolu (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ашыкча салмак (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ortiqcha vazn (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aşırı kilolu (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Overweight (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sobrepeso (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Übergewicht (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Surpoids (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Перевес – басымдылық. | +7 |
249. | Қайта топтастыру | Перегруппировка | Перегруппировка Қайта топтастыру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Топтасудан шығады. reroup (regroup), re-топтан, одан әрі топтан, gruppo “com” -дан; тобы », одан кейін белгісіз нысанда; праграммадан болуы мүмкін. форма * круппаз, оның ішінде: неміс. Кропф «зоб», Нидерланды. krop т.б. үздіксіз сипатқа ие бір немесе бірнеше тастар бойынша бірқатар маневрлар. Маневр - бұл белгілі бір мақсатпен бірдей бөліктің бірнеше қозғалысы. Маневр, мысалы, позицияны жақсарту, тастарды орталықтандыру, маңызды нүктелерді анықтау және т.б. үшін жүзеге асырылады. Сонымен қатар күткен, мәжбүрлі және қорғаныс маневрлері де ерекшеленеді. Маневрдің ерекше түрі - маневр. Жиі пішіндерді өзгерту үшін жабық позицияларда қолданылады. Уақыт қысымы жағдайында ол кейде ойлануға уақыт табу үшін қолданылады. Кейде маневрлердің психологиялық мақсаты бар - нақты әрекеттерге көшпес бұрын қарсыластың қырағылығын әлсірету. Әсіресе маневрлердің аяқталудағы рөлі өте маңызды. Мысалы, сарбазтармен жабылған сарбазтарда бүкіл ойын негізгі өрістер үшін күресте патшаларды маневр жасау үшін басталады. Маневр жасаудың қиындығы мынада, нақты жоспарларсыз, қарсыластар ойынның одан әрі дамуы үшін бірнеше мүмкін бағыттарда пайдалы қозғалыстарды таңдауы керек. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yenidən tənzimləmə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Бүтөөр (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qayta tashkil etish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yeniden düzenleme (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rearrangement (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Reordenamiento (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Neuordnung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Réarrangement (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Перегруппировка – қайта топтастыру. | +8 |
250. | Сызықты бөгеу, жолды бөгеу | Перекрытие линии | Перекрытие линии Сызықты бөгеу, жолды бөгеу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Об ауыз екі сөйлеу тілініңовано из за- + крыть, от Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *ktyti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің крꙑти «крыть, скрывать», крꙑѭ (көне грек тілінің κρύπτω, ἀποκρύπτω), орыс тілінің крыть, украин тілінің кри́ти, кри́ю, беларусь тілінің крыць, кры́ю, болгар тілінің кри́я «скрываю», сербі тілінің және хорват тілінің кри̏ти, кри̏jе̑м, словен тілінің kríti, krȋjem, чех тілінің krýt «крыть, покрывать», словак тілінің krуť, поляк тілінің kryć, в.-луж. kryć, н.-луж. kšyś. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:kráuju, króviau, kráuti «наваливать, накладывать», латын тілінің мына сөзінен туындаған kraũt, kraũnu, kraũju, krãvu «наваливать, грузить», әдеби тілдегі krūvà «куча», латын тілінің мына сөзінен туындаған krava «груз, поклажа», krauja «обрыв, яр», сонымен қатар латын тілінің мына сөзінен туындаған krūtie^s, krujuȏs, krūjuȏs «навязываться», грек тілінің κρύπτω «скрываю, прячу», κρύβδην, κρύβδα «тайно, скрытно», κρύφα — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, талдауымызды жалғастыра отырып анықтағанымыз, мына нұсқа да қолданысқа ілігуі мүмкін: көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады hraukr «куча», ирл. сrúасh «куча, груда зерна». Осы сөзден талдау кезінде көне славян тілінің кровъ, съкровиште (θησαυρός) и др. Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің linea (в выраж. linea restis) «льняная нить, шнур; линия», ж. р. от прил. lineus «льняной, полотняный», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: linum «лён», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *līn- «лён». Орыс тілінің линия (сонымен қатар стар. линея) — начиная с Петра I; заимств. через поляк тілінің linia или неміс тілінің Linie. Қабаттасу, өшіру - шахматта тактикалық әдіс, ұзын қашықтықтағы бөліктің қимыл сызығына бір зат немесе сарбаз қою, оның осы сызық бойынша жүруіне кедергі келтіреді. Практикалық ойында көбінесе қарсыластың алыс қашықтықтағы доптарының шабуылдарын немесе қорғаныс әрекеттерін бұзу үшін жеке тасты орналастыру деп түсініледі. Шахмат композициясында өзін-өзі қабаттастыру кейде ерекшеленеді (ағылшынша өзін-өзі ұстау) - бір түстің ұзын қашықтықтағы бөлігінің әрекет сызығында кескіннің немесе сарбаздың қозғалысы. Әр түрлі қабаттасу әдістері шахмат құрамындағы бірқатар проблемалық тақырыптарға негіз болады. Мәселен, Новотный қабаттасуы - бұл тастардың құрама қабатын тудыратын, түрлі түсті (бұралқы және піл) екі түрлі қашықтықтағы қашықтықтағы тастардың әсер ету сызықтарының қиылысу нүктесіндегі тастың құрбаны. Гримшоу қабаттасуы - бір алаңдағы екі қашықтыққа ұқсамайтын екі тастың (әдетте қара жорғалар мен пілдердің) өзара қабаттасуы. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Xətlərin üst-üstə düşməsi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Кийилген саптар (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satrlarning o`zaro to`qnashuvi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satır örtüşmesi (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Line overlap (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Superposición de línea (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Linienüberlappung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Line overlap (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Перекрытие линии - Сызықты бөгеу, жолды бөгеу. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Linienüberlappung - Linienüber+lappung неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Linienüber+lappung –сызықты+бөгеу. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Перекрытие линии - Сызықбөгеу. | -5 |
251. | Сарбаздар құрылымы | Пешечная структура | Пешечная структура Сарбаздар құрылымы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің structura «строение». Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: устроить, из у- + строить, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *…, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің строити, көне славян тілінің строити, строѭ (көне грек тілінің οἰκονομεῖν), орыс тілінің строить, строй, украин тілінің стро́ïти «наряжать, устраивать», беларусь тілінің строіць, болгар тілінің строя́ «строю», сербі тілінің және хорват тілінің стро̀jити, -jи̑м, штро̀jити «кастрировать, дубить», словен тілінің strójiti, strȯ́jim «улаживать, дубить, колотить», чех тілінің strojit «готовить, строить», поляк тілінің stroić, в.-луж. trojić, н.-луж. tšojś «приготовлять, сооружать». Родственно латын тілінің мына сөзінен туындаған strãjа «стойло, выстланное соломой», авест. urvarō-straya- «обрезание растений», латын тілінің stria «борозда, складка», striātus «складчатый». Сарбаздың құрылымы - шахмат тақтасында табанның орналасуы; ойын жоспарын таңдауға, екі жағынан тастарды орналастыруға, олардың белсенділігін төмендетуге немесе көбейтуге айтарлықтай әсер етеді. Олар анықталған, бекітілген сарбаз құрылымымен (павильонмен ойнау шектеулі немесе мүлдем мүмкін емес) және анықталмаған құрылыммен позициялар арасында (павильонмен кең ойнауға болады) ерекшеленеді. Әр түрлі саңылаулар олардың сарбаз құрылымының түрлерімен сипатталады, бұл тараптардың ойын жоспарларын анықтайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Girov quruluşu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: пешке түзүмү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard tuzilishi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyon yapısı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pawn structure 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Estructura de peón 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bauernstruktur 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Structure de pion 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Пешечная структура – сарбаздар құрылымы. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Bauernstruktur – Bauern+struktur неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Bauern+struktur –сарбаздар құрылымы. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Пешечная структура – сарбазқұрылым. | +4 |
252. | Сарбаздар тізбегі | Пешечная цепь | Пешечная цепь Сарбаздар тізбегі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Латын тілінің structura «строение» сөзінен шыққан. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Сарбазтар тізбегі - диагональ бойынша орналасқан және бір-бірін қорғайтын бірдей түстегі подъездер. Мысалы, ақ пальмалар c2 - d3 - e4; c2-сарбаз тізбектің негізі деп аталады, қалғандары оның байланыстары деп аталады. Сарбазтар тізбегі ұтқыр бола алады - сарбазтардың (сілтемелердің) біреуі жетілдірілуі мүмкін немесе қарсыластардың легиондары сарбаз тізбегіне жақын орналасқан кезде жабылуы мүмкін (мысалы, ақ карондар - d3, e4, f5; қара - d4, e5, f6). Сарбаз тізбегіне шабуыл негізінен оның негізіне қарсы жүргізіледі (сарбаз тізбегін бұзу бөлімін қараңыз), өйткені ол байланыстардан айырмашылығы сарбазбен қорғалмайды.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard zənciri 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: пешке тизмеги 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Garov zanjiri 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyon zinciri 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pawn chain 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cadena de empeño 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bauern+kette 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chaîne de pion 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Пешечная цепь – сарбаздар тізбегі. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Bauernkette - Bauern+kette неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Bauern+kette –сарбаздар тізбегі. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Пешечная цепь – сарбазтізбек. | 0 |
253. | Сарбаздар басымдылығы | Пешечный перевес | Пешечный перевес Сарбаздар басымдылығы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Латын тілінің structura «строение» сөзінен шыққан. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Сарбаздың артықшылығы - жауға қарағанда, борттың белгілі бір бөлігіндегі кепілдіктер саны. Сарбаздың артықшылығы ойын жоспарын жасау кезінде ескеріледі, тіпті кейбір ашылу нұсқалары да осыған негізделеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard üstünlüyü 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Garov ustunligi 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: пешке артыкчылыгы 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyon avantajı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pawn advantage 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ventaja de peón 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bauern+vorteil 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Avantage pion 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Пешечный перевес - Сарбаздар басымдылығы. | +1 |
254. | Сарбаздық жорық | Пешечный штурм | Пешечный штурм Сарбаздық жорық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Сарбазға шабуыл соғыс әдістерінің бірі болып табылады. Көбінесе сарбаз шабуылы жау патшасының позициясына қарсы бағытталған, оның қақпағын бұзып, күңгірт шабуылға өз бөліктері үшін «жол» беруі керек. Кепілдік шабуылының сәттілігі, ең алдымен, шабуылдаушы аймақта жау күртелерінің орналасуына байланысты. Қиын нәрсе, егер қарсыластар бастапқы орындарында қатарға тұрып, алтыншы көлденең (қара) немесе үшінші (ақ) барлық нүктелерді басқарса, сарбазға шабуыл жасау. Олардың әр прогресі оларға шабуыл жасау үшін нысандарды жасайды.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard hücumu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: пешке бороон 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Garovga hujum 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyon saldırısı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pawn assault 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Asalto de peón 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bauern+angriff 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Assaut de pion 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Пешечный штурм - Сарбаздық жорық. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Bauernangriff - Bauern+angriff неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Bauern+angriff –сарбаздық жорық. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Пешечный штурм - Сарбазжорық. | 0 |
255. | Сарбаз | Пешка | Пешка Сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Сарбаз - тек бір өріс бойынша тігінен алға жылжиды; бастапқы қалыптан ол бірден тігінен екі өріске өтуі мүмкін; бөліктерден айырмашылығы, ол оны қозғалыс жолымен емес, диагональ бойынша бір өрістен алады.Қысқартылған түрдегі гарниялар - б. , ағылшын тілінде - P (сарбаз), испан тілінде - P (Peon). Егер сарбаз өзінің бастапқы орнынан екі өріске түсіп, қарсыластың сарбазына көлденең тұрса, онда ол жолда тұра алады. Бастапқы қалыпта екі жағында сегіз тіреу бар, олар екінші (қара жетінші) көлденеңінен тұрады. Соңғы көлденең сызыққа жеткен сарбазды (ақ үшін сегізінші, алдымен қара үшін), патшайым, рюкзак, епископ немесе рыцарьмен ауыстыру керек, таңдаған түстің сол түстегі, сол бөліктер бортта болуына қарамастан сол қозғалыста. Мұндай ауыстыру сарбазды қайта құру деп аталады. Сарбаз орналасқан тік сызыққа байланысты оны патша, патшайымдар, пілдер мен рыцарлар деп атайды. «Д» және «г» ілгектері орталық деп те аталады, «а» және «с» - төтенше деп аталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard (şahmat oyunundakı ən aşağı dəyər parçası) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Сарбаз (шахмат оюну боюнча көрсөткүч төмөнкү нарк) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard (shaxmat o`yinidagi eng past qiymatli tayoq) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyon (bir satranç oyununda en düşük değerli parçanın çubuğu) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pawn (Rod of the lowest value piece in a chess game) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón (Vara de la pieza de menor valor en un juego de ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bauer (Stab der niedrigsten Wertfigur in einem Schachspiel) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion (bâton de la pièce de valeur la plus basse dans une partie d`échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Пешка – сарбаз. | +2 |
256. | Уланған сарбаз | Пешка отравленная | Пешка отравленная Уланған сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Уытты уландырылған сарбаз (дана) - шахмат жаргонында - нақты қорғалмаған сарбаз (дана), оны алу оны қабылдаған ойыншының жағдайының едәуір нашарлауына әкелуі мүмкін. Әдетте, «уланған» сарбаз немесе дана түрлі тұзақ комбинацияларында қолданылады: ойыншы оны әдейі қорғансыз қалдырады, өйткені қарсылас оны өзінің жағдайының біртіндеп нашарлауын ескерместен алады немесе бұл нашарлауды материалдық артықшылықпен салыстырғанда маңызды емес деп санайды. «Уланған» подшипниктер мен кесектерді қолданудың қарапайым нұсқалары: олардың бөлігінің байланысын алып тастау, қарсыласын екі табанға мәжбүрлеу немесе сарбаз тізбегінің жағдайын нашарлату, қарсыластың бөлігін қауіп төндіретін маңызды өрістен алшақтату. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zəhər lombardı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: пешке ууланды 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zahar garovi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zehirli piyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Poison pawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón venenoso 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gift+bauern 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion de poison 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Пешка отравленная – уланған сарбаз. | 0 |
257. | Жоспар | План | План Жоспар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Дебют, ойынның ортасы (орта ойын) және энджейм бір-бірімен байланысқан шахмат стратегиясының өзегі. Жоспар динамикалық (өзгеретін) позицияны бағалау негізінде құрылады және күрестің барабар мақсатын белгілеу (жеңіс үшін күрес, жеребе үшін күрес), бөліктерді қайта топтастыру қажеттілігін бағалау, бірқатар алмасулардың қабылдануы (қолайсыздығы), белгілі бір маневрлер, маневрлер қажеттілігі және т.б.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Plan (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Планы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Reja (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Plan (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Plan (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Plan (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Plan (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Plan (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: План – жоспар. | +10 |
258. | Позициялық басымдылық | Позиционное преимущество | Позиционное преимущество Позициялық басымдылық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Позициялық артықшылық - бұл борттағы бөліктер мен гардереттерді орналастырудың ерекшелігі, ол бізге туындаған әлсіздіктерді қолдана отырып нақты іс-әрекеттерді жоспарлау бойынша нұсқаулық береді. Егер қарапайым тілмен айтсақ, бұл борттағы бөліктер мен тіректерді орналастырудың әлсіз жақтары мен күшті жақтары болса, біздікі ғана емес, сонымен қатар материалдық артықшылықты немесе тұтастай партияны жеңу үшін қолданылатын қарсылас.Позициялық артықшылыққа мыналар жатады: орталықтың меншігі, оның тіректері мен бөліктерінің e4, e5, d4, d5 орталық өрістерінде орналасуы. Дамытудағы артықшылығы - қарсылас шығарған сандарға қатысты бастапқы позициядан алынған меншікті сандардың саны. Корольдің ұстанымы, ол құлыптан айырылған немесе оны әлдеқашан жасаған. Сарбаздың шиеленісін, Сарбаздың әлсіздігін (сарбаз, қос сарбаз, артқа) құру, патшаның қорғанысы, қарқынға ие болу, ашық сызықтар мен әлсіз өрістерге ие болу, қапталдағы сарбазтардың артықшылығы мұның бәрі позициялық артықшылықты білдіреді.Өздігінен позициялық артықшылықтың өзіндік мәні болмайды, бұл оны анықтау мен есептеуді қиындатады, бірақ оны материалға айналдыру арқылы бағалауға болады. Мұны қалай істеу керек, сіз 1-ші санатқа арналған бөлімде оқи аласыз, онда CCM барлығын егжей-тегжейлі талқылайды. Позициялық артықшылығы көбінесе уақытша сипатқа ие немесе материалдық емес, оны жүзеге асыру қиынға соғады және бір (немесе бірнеше) қимыл жасағаннан кейін оппонент жоғалуы немесе берілуі мүмкін.Қалай пайдалануға болады? Дамудың артықшылығы, әсіресе егер ол үлкен болса, мысалы, сіз үш дана шығардыңыз, ал қарсылас біреу емес, және бұл орын алса, қарсыластың патшасына тез шабуыл жасауға болатындығы туралы ойланыңыз. Көбінесе бұл кесектер бұрынғы қалпында болғандықтан және патшаны қорғамайтындықтан мүмкін. Егер патша ортасында тұрып қалса немесе құлыптаудан аулақ болса, онда бұл жағдайда шабуыл ұйымдастыруға болады. Сарбаздың әлсіз жақтарын эндгеймде қолдану оңай, өйткені оларды қорғау үшін кесектерді пайдалану керек. Жалпы алғанда, позициялық артықшылық көбінесе бір-бірімен үйлесімде қолданылады, ал материалды тәуелсіз де, позициялық тұрғыда да қолдануға болады.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vəziyyət üstünlüyü (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Турумдук артыкчылыгы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pozitsion ustunlik (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Konumsal avantaj (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Positional advantage (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ventaja posicional (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Positionsvorteil (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Avantage de position (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында позиция-позиция сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Позиционное преимущество – позициялық басымдылық | +9 |
259. | Позиция | Позиция | Позиция Позиция СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Позиция - практикалық ойында болған немесе шахмат құрамындағы тапсырманы білдіретін жағдай. Позицияны дұрыс бағалау мүмкіндігі шахмат шеберлігінің қажетті құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vəzifə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Кызматы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lavozimi (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pozisyon (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Position (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Posición (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Position (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Position (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында позиция-позиция сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Позиция – Позиция. | +6 |
260. | Шаршы | Поле | Поле Шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің сөзінен шыққан, онымен бірге қатарлас басқа да сөздермен бірге туындағаны: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. Рülǘ пайда болған. Көне орыс тілінің полъ «открытый, свободный, полый» шыққан және латын тілінің раlаm «открыто, явно» түбірлес, fala «равнина, пустошь», Falun, жаңа ғасырдағы неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Возм., сонымен қатар көне орыс тілінің Раlwе, раlwе — шөлді, шөлейтті, ормансыз, жыртылмаған жерді, албан тіліндегі shpall «ашамын» деген сөзінен шыққан. Әрі қарай осы сөзге украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. fjäll. шыққан. Әрі қарай дами келе feld «поле» көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ) шыққан. По́ле сөзінен полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — шыққан; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі шыққан деген тұжырым бар. Алаң - «нүкте», «дойбы ұяшығы» сияқты шахмат кеңістігінің бірлігі. Осы нақты позициядағы негізгі өрістердің болуы позициялық артықшылықты анықтайды: «әлсіз» өріс - қарсыластар шабуыл жасау үшін қол жетімді өріс.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sahə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Талаа (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maydon (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Alan (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Field (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Feld (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Terrain (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында әртүрлі формада 62 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Поле – шаршы. | +5 |
261. | Соққыдағы шаршы | Поле под ударом | Поле под ударом Соққыдағы шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. рülǘ. Көне орыс тілінің мына сөзімен байланысты деген пікір де жоқ емес: полъ «открытый, свободный, полый» латын тілінің мына бір сөзімен туыста болмақ: раlаm «открыто, явно», шв. fala «равнина, пустошь», местн. н. Falun, нов.-в.-неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Сонымен қатар көне орыс тілінің местн. н. Раlwе, раlwе — название пустынной, безлесой, мшистой равнины, непаханой пустоши, алб. shpall «открываю». Бұдған әрі осы жерде украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. Fjäll сөзінен шықты деген ғылыми тұжырым бар. Әрі қарай сөздер дами келе сонымен қатар одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі feld «поле»сөзімен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) сөзімен етене бірлесу, түйісу жолын анықтау мүмкін бола қоймас, себебі бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ). Әрі қарай полн сөзіне туындағаны - полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — сөзі де сол сөзден туындаған; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі де осыған саяды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hücum altındakı sahə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Кол астында талаа (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hujum ostidagi maydon (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Saldırı altındaki alan (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Field under attack (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo bajo ataque (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Feld angegriffen (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champ attaqué (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында әртүрлі формада 62 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Поле под ударом – соққыдағы шаршы. | +5 |
262. | Фигураға (тасқа) айналу шаршысы | Поле превращения | Поле превращения Фигураға (тасқа) айналу шаршысы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. рülǘ. Көне орыс тілінің мына сөзімен байланысты деген пікір де жоқ емес: полъ «открытый, свободный, полый» латын тілінің мына бір сөзімен туыста болмақ: раlаm «открыто, явно», шв. fala «равнина, пустошь», местн. н. Falun, нов.-в.-неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Сонымен қатар көне орыс тілінің местн. н. Раlwе, раlwе — название пустынной, безлесой, мшистой равнины, непаханой пустоши, алб. shpall «открываю». Бұдған әрі осы жерде украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. Fjäll сөзінен шықты деген ғылыми тұжырым бар. Әрі қарай сөздер дами келе сонымен қатар одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі feld «поле»сөзімен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) сөзімен етене бірлесу, түйісу жолын анықтау мүмкін бола қоймас, себебі бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ). Әрі қарай полн сөзіне туындағаны - полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — сөзі де сол сөзден туындаған; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі де осыған саяды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çevrilmə sahəsi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Талаа өзгөртүү (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: O`zgarish maydoni (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dönüşüm alanı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Transformation field (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo de transformación (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Transformations+feld (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champ de transformation (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында әртүрлі формада 62 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Поле превращения - Фигураға (тасқа) айналу шаршысы. Ұсыныс: Поле превращения - Тасқаайналу шаршысы. | +4 |
263. | Толық нотация | Полная нотация | Полная нотация Толық нотация СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *pьlnъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің пълнъ, испълнь, көне славян тілінің плънъ, исплънь (көне грек тілінің γέμων, πλήρης), орыс тілінің полный, украин тілінің по́вний, беларусь тілінің по́вны, болгар тілінің пъ́лен, сербі тілінің және хорват тілінің пу̏н, пу̏на, пу̏но, словен тілінің ро̑ln, чех тілінің, словак тілінің plný, поляк тілінің реłnу, в.-луж. роłnу, н.-луж. рółnу, полабск. påunë; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *ple-, *pelǝ- «наполнять; полный» Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің notatio «замечание, порицание, выговор», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің notare «ругать, порицать, выговаривать». Орыс тілінің нотация из семинарского арго с XIX в. Шахмат нотациясы - шахмат ойыны немесе позициясы жазылған жалпы қабылданған нота жүйесі. Толық жазбаға жазуды сарбаз немесе бөлік жылжитын өрісті белгілеу кіреді - және сәйкесінше, бұл қозғалыс жасалынатын өрісті белгілеу керек (мысалы, 22. Kra4-b3 a4-тен ақ патшаның b3-ке ауысқанын білдіреді). Қысқартылған жазбаға жазу қозғалыс жасалған өрісті көрсетумен ғана шектеледі (мысалы, 56. ... Rg7 - қара ринг g7-ге қадам жасады). Әдеттегі және таза цифрлық белгілерді ажыратады (соңғысы хат алмасу кезінде қолданылады). Шахмат нотациясы (латынша notatio - notation, notation) - шахмат ойынын немесе шахмат тақтасындағы бөліктердің орнын жазу үшін қолданылатын таңбалар жүйесі. Көптеген ел алгебралық белгіні қабылдады. Алғаш рет 1616 жылы неміс герцогы Август Август Кенженің (шахмат немесе патша ойыны) композициясында ұсынылған (бүркеншік аты - Густавус Селенус). Келесі ғасырда оны Филипп Стамма ойлап тапты, сайып келгенде, қазіргі түрінде ол Германияда 1784 жылы Хиршель шығарған кітапта пайда болды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tam notation (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Толук жазуу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: To`liq qayd (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tam gösterim (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Full notation (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Full notation (in chess) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Volle Notation (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Notation complète (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Полная нотация – толық нотация. | +10 |
264. | Шаршы (квадрат) ережесі | Правило квадрата | Правило квадрата Шаршы (квадрат) ережесі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: прил. правый, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *prāvъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің правъ «прямой, правильный, невиновный» (көне грек тілінің εὑθύς, ὀρθός, ὀρθόδοξος), орыс тілінің правый, украин тілінің правий, беларусь тілінің правы, болгар тілінің прав «прямой, правый», сербі тілінің және хорват тілінің пра̏в «невинный, прямой», пра̑вӣ «правильный, настоящий», словен тілінің pràv, нареч. «правильно», рrа̑v, prȃvi, прилаг. «правильный, правый»; чех тілінің, словак тілінің pravý, поляк тілінің, в.-луж. prawy «правый, прямой, настоящий», н.-луж. рšаwу, полабск. próvy; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *prōw- «правый; судья»Латын тіліндегі мына сөзден пайда болуы мүмкін деген ғылыми тұжырым бар quadrātum «четырёхугольник». Орыс тілінің квадрат — впервые в Уст. морск. 1720 г., раньше квадратумъ, Библия 1499 г. Заимств. через неміс тілінің Quadrat. Алаң ережесі - шахмат ережесі, ол соңында «жалғыз патшаға қарсы патша мен сарбаз», әлсіз жақтың патшасы өз патшасы қолдамайтын сарбазды ұстай алатындығын анықтауға мүмкіндік береді. Қиялдағы «сарбаз алаңы» (шахматшылар «квадрат» деп жай айтады) өткен сарбазтан трансформация алаңына дейінгі қашықтыққа тең сызықтармен құрылады. Ереже келесідей: егер әлсіз жақтың патшасы сарбаздың алаңында болса немесе қозғалыс кезінде оған құлап кетсе, ол сарбазды кешіктіреді және бұзады, егер жоқ болса, ол патшайымға өтеді. Жалғыз ерекшелік - сарбаз бастапқы позициядан бүкіл алаң бойынша жылжи бастағанда. Осылайша ол алғашқы қадамымен алаңнан шыға алады. Сарбаз бастапқы қалпында тұруы үшін алаңды үшінші (алтыншы) горизонтальды етіп салу керек. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Meydanın qaydası (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Адатта, төрт бурчтуу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maydon qoidasi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Meydanın üstünlüğü (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: The rule of the square (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La regla del cuadrado (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Die Regel des Platzes (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La règle du carré (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде квадрат-шаршы нұсқасында әртүрлі формада 10 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Правило квадрата - Шаршы (квадрат) ережесі. Шаршы осы салада клетка деп те, квадрат деп те аударылатындығын ескеріп, клетканы –шаршы, квадратты сол қалпында қалдырған дұрыс деп санаймыз. Ұсыныс: Правило квадрата - квадрат ережесі. | +9 |
265. | Сарбаздың (фигураға, тасқа) айналуы | Превращение пешки | Превращение пешки Сарбаздың (фигураға, тасқа) айналуы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне орыс тілінің – обворот (от воротити – «вертеть»). Слово «оборот» появилось в русском языке в середине XII в. Данное слово Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: «воротити» – «воротить, вертеть, кружить». Тесно связано со словами «поворот», «ворот», «превращение» и т.д., поскольку все они происходят от единого общеславянского корня. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің structura «строение». Сарбазды айналдыру шахмат ойынының ережелерінің бірі: соңғы көлденең сызыққа жеткен сарбазды ауыстыру (ақ үшін бірінші, қара үшін бірінші), қозғалатын серіктестің таңдауы бойынша сол түсті кез-келген (корольден басқа) бөлікке ауыстыру (ойыншы трансформация өрісінің таңдалған алаңына тиген бойда, ол сарбазды басқа бөлікке айналдыру құқығынан айырылады). Ол дәл сол атаулардың тақталарында болуына қарамастан дереу (сол қимылмен) жасалады; осылайша, бортта бірнеше түстің бірнеше патшайымы, екіден астам жылқылар, пілдер немесе жылқылар пайда болуы мүмкін, бірақ бұл турнир тәжірибесінде сирек кездеседі. Практикалық ойында, көп жағдайда ойыншы сарбазды ең күшті бөлікке - патшайымға айналдыруды таңдайды (96,9%). Сарбазды қайта құру әрекеті әр түрлі жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін: (1) Сарбазды қайта құру өрісіне қоюдың қажеті жоқ, сарбазды жойып, қайта құру алаңына жаңа бөлшек қою кез-келген тәртіпте жүзеге асырылуы мүмкін. (2) Егер қарсылас материалы трансформация алаңында болса, оны алу керек (3) Егер ойыншы сарбазды ең көлденең бағытқа жылжытса, сағатты басады, бірақ сарбазды жаңа бөлікпен алмастырмайды, мұндай қадам мүмкін емес деп саналады. Сарбаз Сарбаздың түсімен бірдей түстегі патшайыммен ауыстырылуы керек. Бұл жағдайда сарбазды басқа затпен ауыстыру мүмкін емес. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard çevrilməsi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: күрөөлүк өзгөртүп түзүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Garovni almashtirish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyon Dönüşümü 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piyon Dönüşümü 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Transformación de peones 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bauer Transformation 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Transformation de pion 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Превращение пешки - Сарбаздың (фигураға, тасқа) айналуы. Ұсыныс: Превращение пешки – Сарбаздың тасқа айналуы. | +6 |
266. | Артықшылық, басымдылық | Преимущество | Преимущество Артықшылық, басымдылық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: превосходить, связано с ход, бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую». Шахматтағы алғашқы қадамның артықшылығы - шахматта алғашқы қадамды жасайтын ойыншының (ақ) гипотетикалық артықшылығы. Шахмат бойынша тәжірибешілер мен теоретиктер көбіне Уайт ойынды біршама артықшылықтармен бастайды деп келіседі. 1851 жылғы жиналған статистика бұл пікірді қолдайды; Ақ түс қаралардан гөрі жиі жеңіліп, әдетте 52-ден 56 пайызға дейін жетеді. Ақ жеңістердің пайызы адамдар мен компьютерлер арасындағы турнирлік ойындарда шамамен бірдей. Алайда, Уайттың блиц пен жаңадан бастаушылар арасындағы ойындардағы артықшылығы онша маңызды емес. Шамамен 1889 жылы әлем чемпионы Вильгельм Штайниц бұл мәселені қарастырған кезде, керемет ойнаған ойын тең нәтижемен аяқталады деген пікір басым болды. Алайда, бірнеше танымал ойыншылар Уайттың артықшылығы жеңіске жетуі мүмкін деген пікірде: Уивер Адамс пен Всеволод Раусер Уайт бірінші е4 бірінші қадамынан кейін жеңді деп мәлімдеді, ал Ганс Берлинер Уайт 1. d4-пен жеңді деп мәлімдеді. . Кейбір ойыншылар, соның ішінде Хосе Рауль Капабланка, Эмануэль Ласкер және Бобби Фишер сияқты әлем чемпиондары шахмат тактикасы мен стратегиясын зерттеу тереңдеген сайын «адам өлмейді» деген алаңдаушылықтарын білдірді. Осы қауіпті азайту үшін Капабланка мен Фишер ойынға қызығушылықты арттыру үшін шахматтың әртүрлі нұсқаларын ұсынды, ал Ласкер тең ойын мен стадияны бағалау ережелерін өзгертуді ұсынды. 1988 жылдан бастап шахматшылар ақтардың артықшылығы туралы бұрыннан қалыптасқан идеяларға қарсы тұрды. Гроссмейстер Андраш Адорян «Аққулар жақсы!» Тақырыбында бірнеше кітап жазды, ақтардың артықшылығы туралы жалпы түсінік шындыққа емес, психологияға көбірек негізделген деп сендірді. Шахматшы және математик Михай Шуба сияқты басқалар да ойын барысында кейде Уайттың бастамасы еш себепсіз жоғалып кетеді дейді. Блэк үшін бүгінгі ойын стилі - динамикалық, теңгерімсіз позицияларға ұмтылу және оларды теңестіруге тырысу ғана емес. Блэк белгілі бір өтемдік артықшылықтары бар деген пікірлер бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Üstünlük (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Артыкчылыгы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Afzallik (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Avantaj (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Advantage (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ventaja (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vorteil (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Avantage (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Преимущество - Артықшылық, басымдылық. Ұсыныс: Преимущество – Артықшылық; | +9 |
267. | Кедергі | Препятствие | Препятствие Кедергі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: препя́тствие препя́тствовать/кедергі ету. Көне шіркеу славян тілінен шыққан.; салыстырамыз: цслав. прѣпѧти «помешать, расставить сеть» прѣпона; Кедергі, өшіру (кедергі, сызықты жабу) - шахматтағы тактикалық әдіс, бөлімді немесе сарбазды ұзақ қашықтықтағы бөліктің әрекет сызығына орналастырып, оның осы сызық бойынша жүруіне кедергі келтіреді. Практикалық ойында көбінесе алыс қашықтықтағы қарсыластардың шабуылдарын немесе қорғаныс әрекеттерін бұзу үшін жеке тастың орналасуы деп түсініледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Maneə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Тоскоолдук кылуу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: To‘siq (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Engel (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Obstacle (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Obstáculo (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hindernis (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Obstacle (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Препятствие – кедергі. | +9 |
268. | Жеңіліс | Проигрыш | Проигрыш Жеңіліс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: проиграть, из про- + играть, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *jьgrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің игрь (көне грек тілінің παίγνιον), играти (παίζειν), орыс тілінің игра, украин тілінің гра, ігра́, грати, беларусь тілінің іграць, болгар тілінің игра́, игра́я «играю», сербі тілінің және хорват тілінің ѝгра «пляска, игра», ѝграти, и̏гра̑м «плясать, играть», словен тілінің ígrа «игра», igráti, көне чех тілінің jhra, jhrát, чех тілінің hra, hrát, словак тілінің ihra, hrať, поляк тілінің gra, grаć, н.-луж. jhra, hra, hrać, н.-луж. gra, graś, полабск. jagréića «игра», jeigróją «они играют». Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *jьgra, *jьgrati Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:áikštytis «капризничать, шалить», латын тілінің мына сөзінен туындаған ai^ksti^tie^s «кричать, шуметь», әдеби тілдегі áikštis «прихоть», көне үнді тілініңḗjati, ī́jati «трогается, двигается», көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады eikinn «дикий, свирепый, сильный». 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zərər (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Жоготуу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yo`qotish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kayıp (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Loss (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pérdida (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Verlust (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Perte (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Проигрыш – жеңіліс. | +9 |
269. | Аралық жүріс | Промежуточный ход | Промежуточный ход Аралық жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Про- + межуток сөзінен туындаған, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: межу (между, межа) и ток, т. е. первонач. «проток»; салыстырамыз: орыс тілінің межито́к сөзінен шыққан. Аралық жүріс - мәжбүрлі нұсқаның немесе комбинацияның негізгі идеясында көзделмеген шахмат қозғалысы. Қарсыластың аралық қозғалысы: алдын-ала есептеулерді бұзуы, шахмат тақтасында жоспарланған іс-шаралардың бағытын өзгертуі, мәжбүрлі опцияны бағалауға әсер етуі, комбинацияны жоққа шығаруы мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aralıq hərəkət (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ара кадам (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: O`rta harakat (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ara hamle (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Intermediate move (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Movimiento intermedio (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zwischen+zug (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mouvement intermédiaire (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Промежуточный ход – аралық жүріс. | +10 |
270. | Аралық шах | Промежуточный шах | Промежуточный шах Аралық шах СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Про- + межуток сөзінен туындаған, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: межу (между, межа) и ток, т. е. первонач. «проток»; салыстырамыз: орыс тілінің межито́к сөзінен шыққан. Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Аралық шах - бұл аралық жылжудың бір түрі. Оны қолданудың мысалы диаграммада көрсетілген, онда Блэк материалдық артықшылығы бар және одан кейін қозғалыс жүреді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Aralıq yoxlama 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: арадагы текшерүү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oraliq tekshirish 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ara kontrol 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Intermediate check 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Control intermedio 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zwischen+prüfung 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Contrôle intermédiaire 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ аралық-промежуточный нұсқасында 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) аралық-промежуточный нұсқасында 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында аралық-промежуточный сөзі жеке тұрып 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) аралық-промежуточный нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Промежуточный шах – аралық шах. | +10 |
271. | Жарып өту | Прорыв | Прорыв Жарып өту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Об ауыз екі сөйлеу тілініңовано из про- + рвать, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *rъvātī, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің ръвати, ръву, сербск. - шіркеу славян тілінің ръвати, ръвѫ, орыс тілінің рвать, украин тілінің (i)рва́ти, (i)рву, беларусь тілінің iрва́ць, болгар тілінің ръ́вам, сербі тілінің және хорват тілінің р̀вати, р̀ве̑м се «бороться», р̀вати «напрягаться», словен тілінің rváti, rújem «вырывать, дёргать», чех тілінің rvát «рвать», словак тілінің rvаť, поляк тілінің rwać, rwę, в.-луж. rwać, н.-луж. rwaś; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *reue-. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:ravė́ti, raviù «полоть», латын тілінің мына сөзінен туындаған ravêt, көне үнді тілініңrávati « ауыз екі сөйлеу тілініңбивает, дробит», прич. rutás, латын тілінің ruō, -еrе « ауыз екі сөйлеу тілініңрывать, раскапывать», rutrum «лопата», грек тілінің ἐρυσίχθων « ауыз екі сөйлеу тілініңгребающий землю», ирл. ruam «заступ» (*roumā). Жарып өту - шахматта өткен сарбазды қалыптастыру үшін қолданылатын тактикалық ойын әдісі. Қорытындыда өткен Сарбаздың рөлі едәуір артады, сондықтан қорғаушы жақ үшін Сарбаздың бұзылу қаупі белгілі. Тәжірибе Сарбаздың серпіліс идеяларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін сарбаз құрылымдарының үлкен тобының бар екендігін растайды. Төменде Сарбаздың өтуге әкелетін кейбір типтік контасциялары келтірілген.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İrəliləyiş (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: МакКомбер (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Katta yutuqlar (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Atılım (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Breakthrough (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Avance (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Durch+bruch (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Percée (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Прорыв – жарып өту. | +9 |
272. | Кеңістік (аумақ) | Пространство (территория) | Пространство (территория) Кеңістік (аумақ) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *pro-storn-ьstvo, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің пространьство, орыс тілінің пространство, болгар тілінің пространство, чех тілінің prostranství; из *pro- + *storna (сторона). Кеңістік - шахмат ойынының негізгі ресурстарының бірі (уақыт пен ойын бастамасы). Кеңістікті жаулап алу және пайдалану - жеңіске бағытталған кез-келген ойын стратегиясын жүзеге асырудың шарты. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Məkan (ərazi) (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Space (аймак) (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bo`shliq (hudud) (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Uzay (bölge) (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Space (territory) (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Espacio (territorio) (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Raum (Territorium) (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Espace (territoire) (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Пространство (территория) - Кеңістік (аумақ). | +9 |
273. | Өтетін сарбаз | Проходная пешка | Проходная пешка Өтетін сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: про- и ход, Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Грек тілінің ὁδός «путь» сөзімен төркіндес, грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую» сөзінен шыққан. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Өтпелі сарбаз - алдында қарсыластары жоқ (оның ішінде көршілес вертикальдарда) және трансформация өрісіне қарай жүре алатын сарбаз. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard keçdi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: өтүп пешке 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Lombard o`tdi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Geçti piyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Passed pawn 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón pasado 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bauer übergeben; der Freibauer – проходная пешка 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion passé 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтпелі-переходный түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында өтпелі-переходный нұсқасында түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында өтпелі-переходный нұсқасында 2 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Проходная пешка –өтетін сарбаз. | -5 |
274. | Шаршы | Пункт | Пункт Шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің punctum «укол, точка, пункт», из pungere «колоть», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *peug- «колоть». Орыс тіліндегі пункт —Ф. Прокоповичтен 1698 жылы бастап қолданылған; поляк тілінің punkt немесе неміс тілінің Punkt (1571 ж. бастап) қолданысқа енген. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Nöqtə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Пункту (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Nuqtasi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Puan (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Point (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Point (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Punkt (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Point (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында пункт-бөлім нұсқасында түрлі формада 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында пункт-бөлім нұсқасында 14 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында пункт-тармақ нұсқасында 1 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пункт-тармақ нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Пункт – шаршы. Квадрат – шаршы, клетка –шаршы, енді пунктті де шаршы деп аударыпты. Ұсыныс: пункт – пункт. | -3 |
275. | Фигураны (тасты) шығару, дамыту | Развитие фигур | Развитие фигур Фигураны (тасты) шығару, дамыту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: ауыз екі сөйлеу тілінің- + вить; калька неміс тілінің Entwicklung — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, ол өз кезегінде калька ретінде латын тілінің ēvolūtiō немесе француз тілінің dévеlорреmеnt — сөзінен шыққан. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Сарбаздың жылжуынан кейін тек аттар ғана емес, сонымен қатар патшаның жанындағы епископ, епископ және патшаның өзі де қозғала алады (әрине, барлығы бірден емес, өз кезегінде). Патша бір өрісті алға баса алады (e2), ал патшайым мен епископ кез-келген өріске диагональмен жылжи алады. Патша жылқысы епископтың алдындағы өрістерден басқа, сарбазтар қалған өріске енді бара алады. Егер патша піл бүкіл ойын барысында тек ақ диагональдардың жасушалары бойымен қозғалса, патшайым ашық жерге шығып, кез-келген бағытқа кез-келген бағытқа бара алады. Осындай жағдайда патша кез-келген бағытта қозғалуға құқылы, тек көрші ұяшыққа. Ойынды патшайымға қарайтын сарбазбен бастаған дұрыс (d2-d4); бірақ патшаны піл сүйегі ломбасының алдындағы алаңды алып, орталыққа бағыттаған дұрыс. Егер рыцарь жылжып болғаннан кейін, рыцарь сарбаз (g2-g3) бір өрісті алға жылжытса, содан кейін епископ сарбаз (g2) кеткен алаңға қойылса, онда сіз өте күшті «патша үйін» тұрғыза аласыз. Қара да ұқсас әдісті қолдана алады. Қысқа бағытта құю кезінде, «үйдің» құрылысын аяқтаған кезде, патша екі шаршыдан оңға қарай секіреді (e1-ден g1-ге дейін), содан кейін рок патшаға іргелес өріске секіреді (h1-ден f1-ге дейін). Бұл қозғалыс былай жазылды: 0-0. Ұзын бағытта кастинг жасау, егер патша мен патшайымның рюкзоны арасындағы бос орын қалса және патша да, раковина да қозғалмаса мүмкін. Бұл жағдайда патша e1-ден c1-ге, ал ринг а1-ден d1-ге ауысады. Қозғалыс келесі түрде жазылған: 0-0-0. Бірақ алдымен қысқа кастингті қолданған дұрыс. Қарсылас «патша үйінің» құрылысына кедергі жасай алмайды және сіздің қорғаныс тосқауылыңыздан шығу үшін ол патша дебютімен салыстырғанда танымал, бірақ жаңадан бастағандар үшін қауіпті болғаннан гөрі әлдеқайда тапқырлық, табандылық, жеңіске деген ұмтылыс, қиял және басқаларды көрсетуі керек. сарбаз »(e2-e4). Патша үшін бекіністің құрылысын аяқтағаннан кейін, сіз патшайымның сарбазын бір өрісті алға (d2-d3) алға жылжытуға болады, осылайша сіз қарсыластарға патшаның жағасында немесе тіпті бір патшалық сарбазта батыл шабуыл жасай аласыз. «Патша үйінің» құрылысы аяқталғаннан кейін ұрыс кезінде патшайымның тастарына кіруге асықудың қажеті жоқ: епископ пен ат бастапқы орындарында да белсенді, ал бұрыштық қайық шыдамдылықпен контурлар мен тік сызықтардың ашылуын күтуі керек. Патшайым да бастапқы позициядан кетуге асықпауы керек. Оған көрші өріске көшуге содан кейін патшалық сарбазды артқы жағынан лақтыруды қолдау қажет болған жағдайда рұқсат етіледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Parçaların inkişafı (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ишмерлердин иштеп чыгуу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Parcha tayyorlash (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Parçaların geliştirilmesi (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Development of pieces (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Desarrollo de piezas (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Entwicklung von Figuren (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Développement de pièces (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Развитие фигур - Фигураны (тасты) шығару, дамыту . Ұсыныс: Развитие фигур – тасты дамыту. | 0 |
276. | Айырбас | Размен | Размен Айырбас СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: ауыз екі сөйлеу тілініңменять, из ауыз екі сөйлеу тілінің- + менять, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *měna, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің мѣна (грек тілінің συνάλλαγμα), орыс тілінің мена, украин тілінің мiна «мена», болгар тілінің мя́на, сербі тілінің және хорват тілінің миjѐна, словен тілінің mẹ́na, чех тілінің měna, словак тілінің mena, др.-поляк тілінің miana, поляк тілінің zmiana «изменение». Другая ступень чередования гласного: мите, месть. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:maĩnas, ãtmainas «мена», atmainà «смена, перемена», латын тілінің мына сөзінен туындаған mai^na, maĩn̨a «обмен, мена, смена, перемена», латын тілінің commūnis «общий», др.-латын тілінің commoinis, латын тілінің mūnus, -eris «свершение, дар, должность», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіmein «лживый, обманный», готск. ga-mains «общий», ирл. móin, máin «драгоценность», вероятно, сонымен қатар көне үнді тілініңmēniṣ, ж. «месть», авест. maēni- «кара», көне үнді тілініңmáyatē «меняет». Айырбастау дегеніміз - тараптар шамамен эквивалентті материалды алмастыратын (қозғалыс сериясы) (жеңіл бөлікті жеңіл затқа, сарбазға, үш тірекке оңай бөлшекке, екі тірекке патшайымға немесе үш оңай данаға т.б.). ) Бір кездері М.М.Ботвинник шахмат ойынының мазмұнын жалпылама алмасу ретінде анықтаған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mübadilə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Алмашуу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Almashinish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Borsa (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Exchange (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Intercambio (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Austausch (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Échange (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Размен – айырбас. | +6 |
277. | Рапид, (жылдам шахмат) | Рапид (быстрые шахматы) | Рапид (быстрые шахматы) Рапид, (жылдам шахмат) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің rapidus «быстрый, скорый», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: rapere «хватать; быстро гнать», Праүндіеуропа тілдерінің *rep- «хватать». Жылдам немесе белсенді шахмат, жылдам шахмат (ағылш. Жылдам шахмат; неміс шнеллшах) - шахмат ойынының түрі, мұнда әр ойыншыға 10 минуттан көп уақыт беріледі, бірақ бір сағаттан аз уақыт беріледі. Ойыншыға қозғалыстарды жазу талап етілмейді (бірақ солай жасауы мүмкін). Егер ойындар жеткілікті түрде орындалса (мысалы, үш ойынға бір төреші), онда турнир ережелері қолданылады. Егер жеткілікті «қадағалауды» қамтамасыз ету мүмкін болмаса, онда келесі ережелер қолданылады: Ойыншылардың әрқайсысы он қадам жасағаннан кейін, бөліктер бастапқыда дұрыс орналастырылмаған, уақытты басқару құралы дұрыс орнатылмаған деп айтуға болмайды. Егер патша мен патшайым дұрыс орнатылмаған болса, онда алмастыру мүмкін емес. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sürətli (sürətli şahmat) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rapid (тез шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rapid (tezkor shaxmat) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hızlı (hızlı satranç) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rapid (fast chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rápido (ajedrez rápido) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schnell (schnelles Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rapide (échecs rapides) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Рапид (быстрые шахматы) - Рапид (жылдам шахмат) | +9 |
278. | Рейтинг | Рейтинг | Рейтинг Рейтинг СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Из англ. rating «оценка», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: rate «оценка; оценивать», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің rata «определённая» (ұштасып келе rata pars), прич. страд. от reri «считать, думать, полагать», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *arey-, *ar-, *rē- «упорядочивать, считать» сөзінен шыққан. Эло рейтинг жүйесі, Эло коэффициенті - екі ойыншы қатысатын ойындардағы ойыншылардың салыстырмалы күшін есептеу әдісі (мысалы, шоги, гросс немесе шахмат). Бұл рейтингтік жүйені венгриялық американдық физика профессоры Арпад Эло (венгр Эль őrpad; 1903-1992) жасаған. Elo рейтинг жүйесінің қағидаларын басқа спорт түрлерінде де қолдануға болады, оның ішінде командалық спорт, мысалы, футбол, баскетбол, бейсбол және т.б. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Reytinq (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rating (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Reyting (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Derecelendirme (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rating (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Valoración (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bewertung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Note (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Рейтинг – Рейтинг. | +8 |
279. | Рентген | Рентген | Рентген Рентген СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: «Рентге́н» — алыстанұратын фигураның тура емесәсерінің шахматуәжі, өзге фигураның алмасуымен шектелетін шабуыл желісі бар және сол фигураның жылжуы салдарынан ұлғаюы мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rentgen (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Микрорентген (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rentgenografiya (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: X-ışını (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: X-ray (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rayos X (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Röntgen (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rayons X (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Рентген – Рентген. | +8 |
280. | Рокировка | Рокировка | Рокировка Рокировка СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: рокировать, әрі қарау жаңа неміс тілінің rосkiеrеn немесе тура мағынасында француз тілінің roquer, немесе rос «ладья (шахм.)» және парсы тілінің ruh сөзінен шыққан. Рокиро́вка (фр. roque) — шахматтағы қозғалыс, ол патшаның түсі 2 ұяшыққа қарай көлденең қозғалуы және патшаның екінші жағындағы патшаға жақын орналасқан ұяшыққа кейінгі қозғалысы. Ойын барысында екі жақ бір құю жасай алады. Рокировка мәні - бұл бір қадамға патшаның жағдайын едәуір өзгертуге мүмкіндік береді (оны қауіпті емес жерге жылжыту), сонымен бірге күшті бөлікті - тіректі - орталық вертикальға әкеледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kasting (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rochade (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Рокировка – Рокировка. | +8 |
281. | Ұзын рокировка | Рокировка длинная | Рокировка длинная Ұзын рокировка СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Рокиро́вка (фр. roque) — шахматтағы қозғалыс, ол патшаның түсі 2 ұяшыққа қарай көлденең қозғалуы және патшаның екінші жағындағы патшаға жақын орналасқан ұяшыққа кейінгі қозғалысы. Ойын барысында екі жақ бір құю жасай алады. Рокировка мәні - бұл бір қадамға патшаның жағдайын едәуір өзгертуге мүмкіндік береді (оны қауіпті емес жерге жылжыту), сонымен бірге күшті бөлікті - тіректі - орталық вертикальға әкеледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Döküm uzundur (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling көп (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kasting uzoq (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling uzun (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling is long (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: El enroque es largo (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Die Rochade ist lang (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Le roque est long (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Рокировка длинная – ұзын рокировка. | +9 |
282. | Қысқа рокировка | Рокировка короткая | Рокировка короткая Қысқа рокировка СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Рокиро́вка (фр. roque) — шахматтағы қозғалыс, ол патшаның түсі 2 ұяшыққа қарай көлденең қозғалуы және патшаның екінші жағындағы патшаға жақын орналасқан ұяшыққа кейінгі қозғалысы. Ойын барысында екі жақ бір құю жасай алады. Рокировка мәні - бұл бір қадамға патшаның жағдайын едәуір өзгертуге мүмкіндік береді (оны қауіпті емес жерге жылжыту), сонымен бірге күшті бөлікті - тіректі - орталық вертикальға әкеледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling qısa (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling кыска (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qisqa kasting (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling short (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling short (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Enroque corto (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling Short (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Castling short (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Рокировка короткая – қысқа рокировка. | +8 |
283. | "Қомағай" қатары | Ряд "обжорный" | Ряд "обжорный" "Қомағай" қатары СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің рядъ, көне славян тілінің рѩдъ (көне грек тілінің τάξις, διαδοχή); орыс тілінің ряд, украин тілінің ряд, болгар тілінің ред(ъ́т) «ряд, порядок, строка», сербі тілінің және хорват тілінің ре̑д «ряд», словен тілінің rȇd (род. п. -а) «порядок, ряд, ярус», чех тілінің řád «порядок, класс (бот.); строй», словак тілінің rád, поляк тілінің rząd (род. п. rzędu) «ряд», в.-луж. rjad, н.-луж. rěd «ряд, порядок» Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *žrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің жьрати, жьру, көне славян тілінің (по)жрѣти «проглотить», жьрѫ (Супр.), орыс тілінің жрать, жру, пожирать, украин тілінің же́рти, жeру́, беларусь тілінің жерць, жру, сербі тілінің және хорват тілінің ждѐрати, жде̏ре̑м, словен тілінің žréti, žrèm, көне чех тілінің žřieti, žru, чех тілінің žrát, žeru, словак тілінің žrаť, žеrеm, поляк тілінің żreć, żrę, в.-луж. źrać, žeru, «жрать», žrjeć «пьянствовать, пить», н.-луж. žraś, žеru «жрать», žreś, žru «пить (горькую)»; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *gʷere-, *gʷrō-. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:gérti, geriù «пить», латын тілінің мына сөзінен туындаған dzert, dzer̨u, «пить», көне үнді тілініңgiráti, gr̥ṇā́ti «поглощает», garás «питье», авест. gar- «проглатывающий, поглощающий» (в сложениях), арм. keri «я ел», грек тілінің βορά «корм», βορός «прожорливый», βιβρώσκω «ем, пожираю, съедаю», латын тілінің vōro, vorāre «поглощаю». Следует отделять от жру «творю жертву» (салыстырамыз: жрец). Қомағай қатар - екінші (қара үшін) немесе жетінші (ақтар үшін) горизонталь/көлденең, ол жерде ауыр фигуралар сарбаздарды армансыз «жеуге» мүмкіндік алады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bir sıra "acgöz" (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Бир нече "obzhorny" (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bir qator "ochko`z" (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bir dizi "obur" (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: A number of "gluttonous" (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Una serie de "glotones" (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Eine Reihe von "gefräßigen" (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Un certain nombre de "gourmands" (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Ряд "обжорный" – қомағай қатары. | +9 |
284. | Қатарлас өтетін сарбаздар | Связанные проходные пешки | Связанные проходные пешки Қатарлас өтетін сарбаздар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: про- и ход, от Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую» Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Қатарлас өтетін сарбаз — тік жағында сарбаз, сондай-ақ көршілес тік жолдарда да жаудың тіректері жоқ. Егер өткен сарбаз басқа сарбазпен қорғалса, ол қорғалған өткен сарбаз деп аталады. Жау патшасынан алыс орналасқан өткен сарбаз қашықтан өткен сарбаз деп аталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Trikotajdan keçən pəncələr 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Туташкан өтүп пешкадай 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Trikotajlangan piyonlar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Örgü piyonlar geçti 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Knitted passed pawns 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peones pasados de punto 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gestrickte übergebene Bauern 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pions passés tricotés 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтпелі-переходный түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында өтпелі-переходный нұсқасында түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында өтпелі-переходный нұсқасында 2 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Связанные проходные пешки - Қатарлас өтетін сарбаздар. | -4 |
285. | Байлам | Связка | Связка Байлам СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бұл сөздің туындауына себепкер болған мына етістік: связать, из с- + вязать, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *vęzati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің вязати, көне славян тілінің вѩзати (көне грек тілінің δεῖν, δεσμεῖν); орыс тілінің вязать, украин тілінің в’яза́ти, беларусь тілінің вязаць, болгар тілінің ве́жа, ве́звам, сербі тілінің және хорват тілінің ве́зати, словен тілінің vézati, чех тілінің vázati, солавкц. viazať, поляк тілінің wiązać, в.-луж. wjazać, н.-луж. wjezaś; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *angh-/*amgh- «узкий; связывать». Сюда же вя́зь ж., сербі тілінің және хорват тілінің ве̑з «завязка», чех тілінің vaz «затылок». Другая ступень чередования: уза, узы, узкий. Сравнивают с грек тілінің ἄγχω «завязываю», латын тілінің angō, допуская контаминацию с *verzti, *vьrzǫ (см. (от)-верза́ть). Возможно родство с готск. windan «вить» и влияние формы ǫza (уза, узы), көне орыс тілінің winsus «шея», чех тілінің vaz «затылок», арм. viz (род. п. vzi) «шея». Байлам (ағылшын тілінің pin, неміс тілінің Fesselung) сөздерінен шыққан — қарсылас бөлігіне (немесе сарбазға) алыс қашықтықтағы бөліктің шабуыл жасауы, оның артында шабуыл сызығында (байлам сызығында) басқа жау бөлігі (балама немесе одан да құнды) немесе маңызды нүкте тұр. Осылайша, байламға әдетте үш тас қатысады: байланыстырушы - шабуылшы тас. Шектеу (бұғаттау) - қорғаныс. Әдетте байлам оның қозғалғыштығын және шабуылдау әрекеттерін шектеуге әкеледі. Қапталған - қорғалған. Қосылған тас маңызды нүктені қамтыған жағдайда екі цифрмен комбинация мүмкін. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bağlama (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bundle (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bog`lam (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ligament (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ligament (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ligamento (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Band (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ligament (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Связка – байлам. | +9 |
286. | Қосарланған сарбаздар | Сдвоенные пешки | Сдвоенные пешки Қосарланған сарбаздар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің туындауына себепкер болған сан есім: два, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *dъva, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің дъва м., дъвѣ ж., көне славян тілінің дъва м., дъвѣ ж., салыстырамыз: р., орыс тілінің два, две, украин тілінің два, дві, болгар тілінің два м., две ж., салыстырамыз: р., сербі тілінің және хорват тілінің два̑, дви̏jе, словен тілінің dvȃ, dvȇ, чех тілінің, словак тілінің dva, dvě, поляк тілінің dwa, dwie, в.-луж. dwaj, н.-луж. dwa, dwě; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *duwo- Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. Пеший сын есімінен туындаған, праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός), салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу. Салыстырамыз: сонымен қатар чех тілінің pěchý. Ең бастысы, ол мына сөзден шықты деуге болар: *pēdsi̯os, производного от и.-е. *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілініңраdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі туындаған. Сонымен қатар, ауыз екі сөйлеу тілініңо *pěхъшығуы да ғажап емес. Соңғы нұсқа еркін қысқарған сөзболуы да мүмкін (осыдан барып пехота сөзі шыққан). Қосарланған (үшеуленген) сарбаз — сарбаз құрылымына арналған шахмат термині, бір жағында екі тік (үш) күрененің орналасуы сипатталады. Қос (салынған) подъездер, әдетте, жақтың айтарлықтай әлсіздігі болып табылады, әсіресе соңғы ойын. Қос сарбаздың қозғалғыштығы аз, олар қарсыластардың шабуылына көбірек ұшырайды. Оқшауланған қос табандар әсіресе әлсіз. Алдыңғы қос сарбазды артқы жағынан қорғау мүмкін емес. Қос табанның болуы оны қиындатады, кейде өту мүмкін емес етеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cüt pəncələr 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: эки эсеге пешкадай 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ikkita panjalar 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çift piyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Double pawns 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peones dobles 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Doppel+bauern 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pions doubles 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде пешка-пешка нұсқасында аударылмастан бірнеше формада түрлі септікте 47 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Сдвоенные пешки – қосарланған сарбаздар. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Doppel+bauern - Doppel+bauern неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Doppel+bauern –қосарланған сарбаздар. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Сдвоенные пешки – қоссарбаз. | +10 |
287. | Бірмезгілдегі ойын сеансы | Сеанс одновременной игры | Сеанс одновременной игры Бірмезгілдегі ойын сеансы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тіліндегі мына сөзден шыққан, ол: séance «заседание», séant «заседающий»: латын тілінің sеdеō, -ērе «сидеть». Сөздің бастапқы шығу төркіні: прил. одновременный, из один + время. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *jьgrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің игрь (көне грек тілінің παίγνιον), играти (παίζειν), орыс тілінің игра, украин тілінің гра, ігра́, грати, беларусь тілінің іграць, болгар тілінің игра́, игра́я «играю», сербі тілінің және хорват тілінің ѝгра «пляска, игра», ѝграти, и̏гра̑м «плясать, играть», словен тілінің ígrа «игра», igráti, көне чех тілінің jhra, jhrát, чех тілінің hra, hrát, словак тілінің ihra, hrať, поляк тілінің gra, grаć, н.-луж. jhra, hra, hrać, н.-луж. gra, graś, полабск. jagréića «игра», jeigróją «они играют». Бірмезгілдегі ойын сеансы —спорттық іс-шараның формасы, онда бір адам (сессия) бір уақытта бірнеше қарсыластармен интеллектуалды ойын (шахмат, дойбы, бару) ойнайды. Бір уақыттағы сессияларда, әдетте, жоғары білікті кәсіби ойыншы әуесқойларға қарсы ойнайды. Осылайша, барлық дерлік шахмат бойынша әлем чемпиондары бір уақытта сессия өткізді. Бір уақыттағы ойын сессиясы - интеллектуалдық ойындарды насихаттау құралдарының бірі болып табылатын керемет оқиға. Әуесқой ойыншылар үшін мұндай сессиялар жоғары деңгейлі кәсіпқоймен тірі ойнаудың бірден-бір мүмкіндігі болып табылады, және кәсіби күшті қарсыластардың көп бөлігі ішінара өтеген жағдайда жақсы ойыншылардың жеңіске жетуіне үміт бар. Кәсіби үшін сессия сонымен бірге табыс табудың бір түрі болып табылады (жанкүйерлер үшін сессияға қатысу ақысы төленеді). Уақыт өте келе бір уақыттағы ойыншылардың жетістіктері айтарлықтай артады. Сонымен, 20 ғасырдың бірінші жартысындағы шахматта сессияда ойнаған ойындар саны бойынша рекорд 100 ойыннан сәл асып кетті, ал қазір ол 604 ойын (рекордтық сессияны 2011 жылдың 8 ақпанында Тегеранда Гранд Мастер Гай Макс өткізген, ол 25 сағатты құрады) 5 минут және + 580-8 = 16) есебімен аяқталды. Гиннестің рекордтар кітабына енгізілген бір мезгілде ойнаудың тағы бір жазбасы венгр шахматшысы Жуже Полгарға тиесілі. Ол 16 сағат ішінде 1131 ойын ойнады (326 тақтада), бұл 24 сағат ішінде ойнаған ең үлкен сан. «1 кәсіпқой бірнеше әуесқойларға қарсы» формуласы бойынша дәстүрлі сессиялардан басқа, бірнеше кәсіпқой бірден ойнайтын және сәйкесінше тақталар саны өсіп келе жатқан жаппай сессиялар өткізілуде. Сонымен, 2006 жылы Мехикода 13,5 мың тақтада бір уақытта ойнаудың рекордтық сессиясы өтті, оған 600-ден астам шеберлер «кәсіби» жағынан қатысты. Жарыс бұрынғы әлем чемпионы Анатолий Карповтың қамқорлығымен өтті. Сеанстардың тағы бір «экстремалды» түрі - соқыр ойын сессиялары, әуесқойлар әдеттегідей, тақтада, ал кәсіпқойлар - тақтаға қарамай (ол үшін бөлшектер қозғалады және ассистент қарсыластарын жылжытады). Соқыр ойынның рекордшысы - венгриялық гроссмейстер Янош Флэш - 1960 жылы Будапештте 52 тақтада бір мезгілде соқыр ойын өткізді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sinxron oyun sessiyası (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Биригип оюн(шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sinxron o`yin seansi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Eşzamanlı oyun oturumu (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Simultaneous game session (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sesión de juego simultáneo (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gleichzeitige Spielsitzung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Session de jeu simultanée (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Сеанс одновременной игры - Бірмезгілдегі ойын сеансы. | +10 |
288. | Мықты шаршы | Сильное поле | Сильное поле Мықты шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *silьnъ(jь), өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің сильнъ, сильныи, производного прилаг. с суф. -ьnъ от Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *sila, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің сила (көне грек тілінің δύναμις, ἰσχύς), орыс тілінің, украин тілінің сила, беларусь тілінің сіла, болгар тілінің си́ла, сербі тілінің және хорват тілінің си̏ла, словен тілінің sila, чех тілінің síla, словак тілінің sila, поляк тілінің siła, в.-луж., н.-луж. sуłа. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. рülǘ. Көне орыс тілінің мына сөзімен байланысты деген пікір де жоқ емес: полъ «открытый, свободный, полый» латын тілінің мына бір сөзімен туыста болмақ: раlаm «открыто, явно», шв. fala «равнина, пустошь», местн. н. Falun, нов.-в.-неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Сонымен қатар көне орыс тілінің местн. н. Раlwе, раlwе — название пустынной, безлесой, мшистой равнины, непаханой пустоши, алб. shpall «открываю». Бұдған әрі осы жерде украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. Fjäll сөзінен шықты деген ғылыми тұжырым бар. Әрі қарай сөздер дами келе сонымен қатар одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі feld «поле»сөзімен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) сөзімен етене бірлесу, түйісу жолын анықтау мүмкін бола қоймас, себебі бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ). Әрі қарай полн сөзіне туындағаны - полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — сөзі де сол сөзден туындаған; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі де осыған саяды. Мықты шаршы – сарбаздармен қорғалмаған қарсылас позициясындағы шаршылар және оларды қорғау үшін фигураларды қолдану қажет. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Güclü sahə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Strong талаа (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kuchli maydon (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Güçlü alan (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Strong field (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo fuerte (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Starkes Feld (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champ fort (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Сильное поле – мықты шаршы. | +10 |
289. | Өтпелі соққы | Сквозной удар | Сквозной удар Өтпелі соққы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: жалғаулық пен үстеуден сквозь туындаған, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің сквозѣ «сквозь, внутрь», көне славян тілінің сквозѣ (көне грек тілінің διά), сквожьнІА (ὀπή), словен тілінің skọ̑z, skọ̑zi «сквозь, через, всегда», skọ̑znja «дыра». Вероятно, Дауысты дыбыстардың алмасуымен тікелей байланыста туындаған сөз: скважина. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің оударити (грек тілінің κρούειν), орыс тілінің удар, ударить, украин тілінің уда́р, ударити, чех тілінің úder, udeřit. Связано с деру́, драть, ауыз екі сөйлеу тілініңдор; үндіеуропа тілінің сөзін сипаттайды:*dōr-; салыстырамыз: грек тілінің δῆρις ж. «спор», көне үнді тілініңdāras «трещина, щель, дыра», dr̥ṇā́ti «раскалывает». Өтпелі соққы (копьё/найза) – шахмат тасымен шайқас жүргізу, ол кезде шабуылшы тас бір қатардағы жау фигураларын тесіп өтеді. ... Ладья h6 қаралар патшасы мен атын «найзамен» шаншып өтеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Punch (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Blow аркылуу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Punch orqali (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zımba ile (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Through punch (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: A través del golpe (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Durchschlag (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Par coup de poing (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 4 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) өтпелі-переходный түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) өтпелі-переходный нұсқасы түрлі формада 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында өтпелі-переходный нұсқасында түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында өтпелі-переходный нұсқасында 2 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Сквозной удар – өтпелі соққы. | +10 |
290. | Әлсіз шаршы | Слабое поле | Слабое поле Әлсіз шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. рülǘ. Көне орыс тілінің мына сөзімен байланысты деген пікір де жоқ емес: полъ «открытый, свободный, полый» латын тілінің мына бір сөзімен туыста болмақ: раlаm «открыто, явно», шв. fala «равнина, пустошь», местн. н. Falun, нов.-в.-неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Сонымен қатар көне орыс тілінің местн. н. Раlwе, раlwе — название пустынной, безлесой, мшистой равнины, непаханой пустоши, алб. shpall «открываю». Бұдған әрі осы жерде украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. Fjäll сөзінен шықты деген ғылыми тұжырым бар. Әрі қарай сөздер дами келе сонымен қатар одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі feld «поле»сөзімен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) сөзімен етене бірлесу, түйісу жолын анықтау мүмкін бола қоймас, себебі бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ). Әрі қарай полн сөзіне туындағаны - полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — сөзі де сол сөзден туындаған; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі де осыған саяды. Әлсіз шаршы, сондай-ақ әлсіз жері - шахматта сарбаз шабуылдай алмайтын өріс. Бұл шахмат стратегиясы мен тактикасындағы негізгі ұғымдардың бірі. Әдетте ойыншы үшін әлсіз нүкте деп атайды, егер ойыншы бұл алаңға сарбазымен шабуыл жасай алмаса, керісінше, бұл ұпай қарсылас үшін күшті болып саналады. Сондай-ақ, әлсіз деп саналады, бұл сарбазға шабуыл жасауы мүмкін, бірақ мұндай шабуыл позицияның күрт нашарлауымен байланысты. Жалпы мағынада - қарсыластың бөлшектерін басып алуға болатын өріс. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zəif sahə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Кызматчысы узундугу (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zaif maydon (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zayıf alan (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Weak field (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo débil (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schwaches Feld (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champ faible (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында түрлі формада 72 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Слабое поле – әлсіз шаршы. | +9 |
291. | Шахматтағы соқырлық | Слепота шахматная | Слепота шахматная Шахматтағы соқырлық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *slěpъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің слѣпъ (көне грек тілінің τυφλός), орыс тілінің слепой, украин тілінің сліпи́й, беларусь тілінің слепы́, болгар тілінің сляп, сербі тілінің және хорват тілінің сли̏jеп, слиjѐпа, сли̏jепо, словен тілінің slẹ̀p, slẹ́pa, чех тілінің, словак тілінің slepý, поляк тілінің ślеру, в.-луж. slеру, н.-луж. slěpy. Алмасу, дауыстылар алмасуының өзге көне дәрежесі:: көне славян тілінің осльпнѫти ἀποτυφλοῦσθαι (Супр.), көне чех тілінің оsľnúti «ослепнуть», чех тілінің oslnout. Наличие аблаута гарантирует исконнослав. происхождение, хотя родство с әдеби тілдегі slė̃pti, slepiù, slėpiaũ «скрывать, прятать», slaptà «тайник, укрытие», латын тілінің мына сөзінен туындаған slèpt, slepe^t «скрывать» сомнительно. Ша́хматы (перс. شاه مات ‘шах мат’, буквальный перевод «шах умер»[5]) — настольная логическая игра со специальными тасми на 64-клеточной доске для двух соперников, сочетающая в себе элементы искусства (в том числе в части шахматной композиции), науки и спорта Шахматтағы соқырлық —«тұтылу», онда ойыншы айқын жеңіске жетудің жалғасын көрмейді немесе ашуланшақ жасайды, бұл шешуші басымдылықты жоғалтуға немесе жоғалтуға әкеледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat korluğu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: сокурлук шахмат 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmatning ko`rligi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç Körlüğü 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess Blindness 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ceguera del ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+blindheit 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cécité aux échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Слепота шахматная - Шахматтағы соқырлық. | +9 |
292. | Піл | Слон | Слон Піл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *slonъ, солардың ішінде: орыс-орыс. піл (Афан. Ник., Библия 1499), орыс шіркеуі. піл (Златостр, Грег Наз., Джо Эксарх; биб.), украин піл (поляк тілінен), бұқа. піл, словен тілінің slòn (clan slóna), чех, словак слон, жылтырату słoń, v. шұңқырлар. słóń, n.-шұңқырлар. słon. Бұл әдетте (pri) sloniti sę-ден жасанды пайда болу ретінде қарастырылады, сонымен қатар олар «физиолог» пілдің ағашқа сүйеніп ұйықтап жатқандығы туралы нұсқайды. *Slonъ* sloniti sę байланысы көбінесе халықтық этимологиялық сипатқа ие, өйткені славяндарда экзотикалық жануардың өмір салтын бақылауға мүмкіндіктері тым аз болған. Даңқтардың байланысы да түсініксіз. * slonъ: жанып тұр. šlapis, šlajus «піл». Түркістаннан қарыз алудың фонетикалық қолайлы жорамалы, мұнда, тур., Тат. Арслан «арыстан» (қараңыз. Руслан), сонымен қатар тур бар., Азерб., Карач., Балкар., Қырым-Тат. aslan - қыпшақпен бірдей. астлан. Ср Дунай-Болгар тілінің Бангтың айтуы бойынша ᾽Οσλάν (ν) ας ὁ Bαγατούρ - Сютли бағанындағы жазба (Archäol.-epigr. Mitt. Aus Österreich 19, 238). Др., Поляк дәрігері. wsłoń «піл» (Бельский, Брукнердің айтуы бойынша). Жарық сөздер, мүмкін, екіншіден, жануға жақындады. šlãpias «дымқыл». Бастапқы дауысты дыбыстың түркі тіліне енуіне байланысты. сөздер cf. бақа, ат, лаф. Бұл сөзді Мысырға жақындатуға тырысқан Оштирді басқа поляктарды тарта отырып * slon * -ге * дейін көтеретін Ильинский деп атайды. słoriеń «қадам, табан», slćarać «stomp». Піл - шахматтың жеңіл бөлігі, оның күші үш табанға тең. Тегін тақтадан сіз кез-келген өрістерге диагональ бойынша ауыса аласыз. Бастапқы позицияда әр ойыншының бірінші (ақ) және сегізінші (қара) горизонтальдарында, аттардың қасындағы өрістерде орналасқан екі піл бар. Пілдің ерекшелігі - ол тек белгілі бір түсті өрістерде жүре алады, сондықтан олар ақ-қара және қара дала пілдерін өздері қозғалатын өрістердің түсімен ажыратады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fil (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: пил (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fil (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fil (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Elephant (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Elefante (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Elefant (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Éléphant (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Слон – піл. | +9 |
293. | Соққы астына түсу | Стать под бой | Стать под бой Соққы астына түсу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *bojь, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: церк.-слав. бои «бой», көне славян тілінің ѹбои «убийство», көне орыс тілінің бои, орыс тілінің бой, украин тілінің бiй (род. п. бо́ю), болгар тілінің бой, сербі тілінің және хорват тілінің бо̑j, словен тілінің bòj, чех тілінің boj, поляк тілінің Bój сөзінен шыққан. 2 . Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Döyüşmək (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Күрөш болот (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kurash (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kavga olun (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Become a fight (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Conviértete en una pelea (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Werde ein Kampf (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Devenez un combat (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Стать под бой – соққы астына түсу. | +2 |
294. | Стратегия | Стратегия | Стратегия Стратегия СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Сөздің бастапқы шығу төркіні: көне грек тілінің στρατηγία «искусство полководца», далее от στρατηγός «полководец, вождь, командующий», из στρατός «войско» + άγω «веду». Еуропа елдері тілдерінің біраз бөлігіне осы сөз латын тілінің strategia сөзі арқылы енген. Ша́хмат страте́гиясы — қарсыластың жағдайына жүйелі, дәйекті дамушы әсерді дайындауды және өткізуді қамтитын шахмат ойынының қағидалары мен әдістері. Шахмат ойындарын ойнаудың жалпы қағидаттарының жиынтығы ретінде стратегия ойынның өзі басталғаннан бері бар. Сонымен бірге, Филидордан бастап алдымен сарбазды құруға, содан кейін шахмат позициясының жалпы құрылымына негізделген стратегия жасалады; бұл стратегияның ең жоғарғы сатысы Штайництің позициялық ілімі болды. 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Strategiya (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Стратегия (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Strategiya (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Strateji (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Strategy (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Estrategia (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Strategie (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Stratégie (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Стратегия - Стратегия | +10 |
295. | Төреші | Судья | Судья Төреші СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *sǫdi, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің суди, судии, судиıа, көне славян тілінің сѫди (Мар., Зогр., Клоц., Савв.), сѫдии (δικαστής, κριτής; Мар., Зогр.), орыс тілінің судья́, украин тілінің суддя́, беларусь тілінің судзя́, болгар тілінің съдия́, сербі тілінің және хорват тілінің су̀диjа, словен тілінің sȯ́dij, чех тілінің sudí, др.-поляк тілінің sędziá (вин. п. sędzia). Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *sǫdi с первонач. окончанием -īs от *sǫdъ (см. суд). Об ауыз екі сөйлеу тілініңовано аналогично көне үнді тілініңrathī́ṣ м. «возница» от ráthas м. «колесница». Шхмат бойынша төреші — КСРО Мемлекеттік спорт комитеті бүкілодақтық санаттағы ең білікті судьяларға, ірі жарыстарды басқаруда кемінде 25 жыл тәжірибесі бар және жоғары білікті судьяларды даярлау үшін жүйелі түрде семинарлар өткізеді. 1988 жылы 1 қаңтарда 14 адамға құрметті төреші атағы берілді: Л. Абрамов (1975); Ю. Карахан, В. Микенас, Я. Рохлин (1976); А. Богатин (1977); Е. Браун, Б. Крапиль (1978); Л. Вахесаар, В. Люблинский, А. Муратбеков (1979); А. Гурвич, В. Дворкович, Ю. Зражевский (1980); Ефим Нуз (1985). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hakim (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Сот (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hakam (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hakem (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Referee (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Árbitro (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schiedsrichter (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Arbitre (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында судья-төреші нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: судья – төреші. | +10 |
296. | Төрешілер алқасы | Судейская коллегия | Судейская коллегия Төрешілер алқасы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *sǫdi, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің суди, судии, судиıа, көне славян тілінің сѫди (Мар., Зогр., Клоц., Савв.), сѫдии (δικαστής, κριτής; Мар., Зогр.), орыс тілінің судья́, украин тілінің суддя́, беларусь тілінің судзя́, болгар тілінің съдия́, сербі тілінің және хорват тілінің су̀диjа, словен тілінің sȯ́dij, чех тілінің sudí, др.-поляк тілінің sędziá (вин. п. sędzia). Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *sǫdi с первонач. окончанием -īs от *sǫdъ (см. суд). Об ауыз екі сөйлеу тілініңовано аналогично көне үнді тілініңrathī́ṣ м. «возница» от ráthas м. «колесница». Латын тіліндегі мына сөзден пайда болуы мүмкін деген ғылыми тұжырым бар collegium — "товарищество, содружество, собрание" 1. Байқауға бас судья, бір немесе бірнеше орынбасар, бас хатшы, судьялар мен хатшылар кіретін судьялар құрамы тағайындалады. 2. Екі команда арасында ойын немесе жеке жарыстар өткізу үшін төреші мен хатшы тағайындалады. 3. Халықаралық және республикалық деңгейдегі жарыстарды өткізу кезінде судьялардың негізгі құрамы тағайындалуы мүмкін. Негізгі судьялар құрамының құрамы федерацияның немесе судьялар алқасының ұсынысы бойынша осы жарыстарды өткізетін ұйыммен бекітіледі. 4. Судьялардың негізгі құрамына: • бас судья; • бас судьяның орынбасары; • бас хатшы; • дәрігер. 5. Судьялардың негізгі алқасын бас судья басқарады. Кездесулерінде ол жарыстың ұйымдастырылуы мен барысын қарастырады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Məhkəmə heyəti (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Комиссиянын (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sud kengashi (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yargı kurulu (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Judicial board (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Junta judicial (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Justizbehörde (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Conseil judiciaire (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында судья-төреші нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Судейская коллегия – төрешілер алқасы. | +9 |
297. | Жеу | Съесть | Съесть Жеу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *kušati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің кѹшати, көне славян тілінің въкѹшати, сербі тілінің және хорват тілінің кушати «пробовать», словен тілінің kúšati, чех тілінің zkoušeti «испытывать, пробовать»; *kusiti сөзінен туындаған, одан әрі дами келе kausjan «отведывать, пробовать на вкус» тіркесіне көшкен. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yeyin (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Жегиле, (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ovqat (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Yemek (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Eat (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Comer (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Essen (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Manger (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Съесть – жеу. | +8 |
298. | Табия /Белгілі теориялық позиция | Табия | Табия Табия /Белгілі теориялық позиция СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: перс. طبيعة «поле боя» —ойын басталған шатырға тастар мен павильондарды орналастыру. Тентранжда тараптардың күштерінің жанасуы бірден пайда болмайтындықтан, қарсыластар тақтаның жартысына кесектер мен ілгектерді қалаған түрде орналастыруға, яғни табия құруға мүмкіндік алды. Табия құрылысында қозғалу тәртібі, әдетте, ерекше мәнге ие болмады; 12-ден 20-ға дейін қозғалыс қажет. Ежелгі шығыс қолжазбаларында бірқатар шатранийлер бар: мысалы, 14-ті аль-Адли, 10-ын әл-Сули берген, олардың кейбіреулері әл-Адли табиясымен сәйкес келеді. Табияцияларға салыстырмалы талдау жүргізген Аль-Лайлай олардың ішіндегі ең жақсысын - «Саял» (ағын) және «Мужанна» (қапталдағы дебют), шатранждің ең жақсы дебют теориясын ашты. Табия, шахтрангқа ұқсас, қазіргі шахмат пен дойбы ойынында дебюттің типтік жағдайы деп аталады, онда әдетте күштерді жұмылдыру аяқталып, орта ойын басталады. Қойындылар әдетте ойынның жақсы жоспарларын анықтау үшін зерттеледі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tabia (şahmatda müəyyən bir mövqe) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tabia (шахмат абалын табылды) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tabia (shaxmatda ma`lum bir pozitsiya) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tabia (satrançta belirli bir konum) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tabia (a certain position in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tabia (cierta posición en el ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tabia (eine bestimmte Position im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tabia (une certaine position aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Табия - Белгілі теориялық позиция. Ұсыныс: Табия – табия (белгілі теориялық позиция). | +10 |
299. | Тактика | Тактика | Тактика Тактика СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: көне грек тілінің τακτικός «относящийся к построению войска», от τάξις «построение, расположение», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: τάσσω «строить, располагать», Праүндіеуропа тілдерінің *tag-. В ряде европейских языков слово заимств. через латын тілінің tасtiса (ars). Орыс тілінің тактика заимств. через неміс тілінің Taktik или француз тілінің tactique. Шахмат тактикасы - стратегиялық жоспарға енгізілген жеке шахмат операцияларын орындау әдістері мен әдістерінің жиынтығы және оны аяқтау. Шахмат ойынындағы тактиканың рөлі өте үлкен: өрескел қате немесе тактикалық қате есептеу ойынның бірден жоғалуына әкелуі мүмкін. Бәсекелес күштер тікелей байланысқа түскенде, тараптар бір-біріне шабуыл жасаса немесе бір-біріне шабуыл жасамақ болғанда, шахмат тақтасында тактикалық жағдай туындайды. Тактикалық операцияларда цифрлар бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір жақ тастарының екіншісіне қарсы үйлесімді әрекеті үлкен рөл атқарады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Taktika (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Тактика (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Taktikalar (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Taktikler (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tactics (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tácticas (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Taktik (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tactiques (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Тактика – Тактика. | +10 |
300. | Тай-брейк | Тай-брейк | Тай-брейк Тай-брейк СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тай-брейк «прекращение ничьей» ағылшын тілінің tie — ничья + break — үзіліс, аялдама - арнайы қысқартылған ойын (теннисте (ойында), волейболда (қысқа жиынтықта) және ұтыс ойынында жеңімпазды анықтауға мүмкіндік береді. Қазіргі шахматшы мен үміткердің ұпайлары шахмат бойынша әлем чемпионы атағы үшін матчтарда тең болған жағдайда шахматтағы ойын үзілісі ойналады. Чемпионат матчының ережесі бойынша, степ-брейк 4 жылдам шахмат ойынынан тұрады. Әр ойыншыға әр ойынға 25 минут беріледі, әр айналымға 10 секунд қосылады. Егер бұл ойындар тең нәтижемен аяқталса, онда тағы екі блиц ойыны ойналады, олардың әрқайсысы ойыншыларға 5 минуттан 3 айналымнан тұрады. Егер есеп тең болып қалса, онда олар екі блиц ойынының кезекті матчын өткізеді. Барлығы бес матчтан артық болмауы керек. Егер осы 10 ойын жеңімпазды анықтамаса, онда гроссмейстерлер шешуші ойын Армагеддонда ойнауға мәжбүр болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qoşa fasilə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Галстук-бөлүштүргүч (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Baxtli uzilish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Beraberlik (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tie-break (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tie-break (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tie-Break (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Égalité (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Тай-брейк - Тай-брейк. | +10 |
301. | Темп | Темп | Темп Темп СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Итальян тілінің tempo, содан әрі қарай латын тілінің tempus ‘время’сөзінен шыққан. Ойынның ырғағы (оқиғалардың дамуы); баяу (негізінен позициялық ойын түрінде) немесе жылдам (сәйкес ойын түрінде) болуы мүмкін. Тар мағынада бұл қозғалыс. Бұл тұрғыда қарқыны жеңуге болады, яғни бір қадаммен дамуда қарсыласынан озып кетеді немесе жоғалады - сарбазды немесе бөлікті қажетті өріске 1 емес, 2 қозғалыста алыңыз. Әсіресе, ашық дебюттерде (позициялар) және ақырғы ойындарда темпінің жоғалуы қауіпті. Заманауи теория қарқынын жоғалтуға мүмкіндік береді, егер ол позицияның ерекшеліктеріне байланысты болса, мысалы, ашылу кезінде қарсыластың ойын жоққа шығару үшін бірдей бөлікпен бірнеше қимыл жасай аласыз. Ақырғы ойынның қарқыны өте маңызды. Кейде мақсатқа жетудің жалғыз жолы - жылдамдықты жеңу немесе жоғалту. Жеңіске жету қарқыны - басқа дамулармен салыстырғанда 1 немесе одан көп қозғалыс жоспарын жүзеге асыруда қарсылас. Қарқынның жоғалуы (жоғалуы) - бұрылыстың қарсыласқа берілуі (қазіргі жағдаймен немесе басқа жағдаймен салыстырғанда) берілуі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sürət (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Temp (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bosqich (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hız (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pace (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ritmo (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tempo (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rythme (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Темп - Темп | -6 |
302. | Шахмат теориясы | Теория шахматная | Теория шахматная Шахмат теориясы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Көне грек тілінің θεωρία «смотрение, наблюдение; исследование; наука», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: θεωρέω «смотрю на что-л., вижу, принимаю во внимание, всматриваюсь» из ?? + ?? көне грек тілінің θέα «вид, зрелище» + көне грек тілінің ὁράω «смотрю, вижу». Орыс тілінің теория — теңіз тілінде 1720 жылдан қолданылған; поляк тілінің teorja немесе латын тілінің (стар. фео́рия — тура грек тілінің) туындысы деген тұжырым айта аламыз. Шахмат теориясы — тәжірибені талдау және жалпылау саласы, оның әртүрлі кезеңдерінде шахмат ойынына тән кейбір заңдылықтарды анықтау (ашылу теориясы, аяқталу теориясы және т.б.). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat nəzəriyyəsi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шахмат теориясы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat nazariyasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç teorisi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess theory 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Teoría del ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+theorie 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Théorie des échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Теория шахматная – шахмат теориясы. | +10 |
303. | Шахмат ойынының техникасы (шеберлігі) | Техника шахматной игры | Техника шахматной игры Шахмат ойынының техникасы (шеберлігі) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Сөздің бастапқы шығу төркіні: көне грек тілінің τεχνική (буквально «искусная»), сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: τέχνη «искусство», Праүндіеуропа тілдерінің *tek`s- «тесать, отделывать». В ряде европейских языков слово заимств. через латын тілінің technica. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *jьgrati, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің игрь (көне грек тілінің παίγνιον), играти (παίζειν), орыс тілінің игра, украин тілінің гра, ігра́, грати, беларусь тілінің іграць, болгар тілінің игра́, игра́я «играю», сербі тілінің және хорват тілінің ѝгра «пляска, игра», ѝграти, и̏гра̑м «плясать, играть», словен тілінің ígrа «игра», igráti, көне чех тілінің jhra, jhrát, чех тілінің hra, hrát, словак тілінің ihra, hrať, поляк тілінің gra, grаć, н.-луж. jhra, hra, hrać, н.-луж. gra, graś, полабск. jagréića «игра», jeigróją «они играют». Іске асыру үшін нақты қадамдар мен операциялар бағытталған ұзақ мерзімді жоспар. Стратегияның жалпы бағыты ең алдымен позицияның талаптары бойынша анықталады және позицияны бағалауды, түпкі мақсатты (жеңіс үшін немесе жеребе үшін күрес), соңына жетудің тәсілдерін (ойынды өткірлеу, пысықтау, ақырғы ойынға өту және т.б.) қамтиды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat Texnikumu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Шахмат техникасы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat texnikasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç Tekniği 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess Technique 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Técnica de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+technik 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Technique d`échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Техника шахматной игры - Шахмат ойынының техникасы (шеберлігі). Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Schach+technik - Schach+technik неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Schach+technik – Шахмат ойынының техникасы (шеберлігі).. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Техника шахматной игры - Шахматтехникасы | +10 |
304. | Типтік айла | Типовой прием | Типовой прием Типтік айла СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: көне грек тілінің τύπος «удар, след, отпечаток», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: τύπτω «бить», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *taup-, *staup- «бить, топтать». Орыс тілінің тип — впервые в знач. «изображение» (Ф. Прокопович), заимств. через француз тілінің tуре «оттиск, прооб ауыз екі сөйлеу тілінің, тип». Сөздің бастапқы шығу төркіні: көне орыс тілінің приѥмъ – имя действия по глаг. принѧти, приимати, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *prijemъ, производного имени действия от основы глаг. *prijęti , prijьmǫ, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *jьmǫ : jęti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің имѣти, имамь, а сонымен қатар възѩти, възьмѫ. Осы сөзден талдау кезінде взять, снять, изъять и др. приставочные глаголы на -нять/-ять (-емлю). Салыстырамыз: әдеби тілдегі im̃ti, imù, ėmiaũ «брать», латын тілінің еmō, ēmī, ēmptum, -еrе «брать». Орыс тілінде тілі с XI ғғ. бұл ойластырылған жоспар, ойыншының пікірі бойынша оны жеңіске жетелеуі керек. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tipik texnika (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Идиома (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oddiy uslub (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tipik teknik (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Typical technique (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Técnica típica (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Typische Technik (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Technique typique (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Типовой прием – типтік айла. | +10 |
305. | Үнсіз жүріс | Тихий ход | Тихий ход Үнсіз жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *tiхъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің тихъ (көне грек тілінің γαληνός), орыс тілінің, украин тілінің тихий, болгар тілінің тих, сербі тілінің және хорват тілінің ти̏х, ти̏ха, словен тілінің tîh, tíhа ж., чех тілінің, словак тілінің tichý, поляк тілінің сiсhу, в.-луж. ćichi, н.-луж. śichy, полабск. tаiсhе. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *tiхъ Дауысты дыбыстардың алмасуымен тікелей байланыста туындаған сөз: těха, těšiti (-те́ха, те́шить), вероятно, Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:teisùs «справедливый», tiesà «правда», tiẽsti, tiesiù «направлять, выпрямлять», ìštisas «целый», көне орыс тілінің teisi «честь», teisingi «достойный», teisiskan «почтенность». Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую» Үнсіз қозғалу - бөлімді немесе сарбазды бір өрістен екіншісіне жылжыту. Егер ойыншы алаңға бір зат немесе сарбаз қойып, оны босатса, қозғалыс жасалды деп саналады. Ресми жарыстарда ойнаған шахмат ойынының қозғалыстары шахмат белгісін қолдана отырып жазылады. Кастинг пен түсірілім жағдайында курсқа екі дана қатыса алады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sakit hərəkət (şahmat oyununda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Тынч чуркоо (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jim yurish (shaxmat o`yinida) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sessiz hareket (satranç oyununda) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Quiet move (in a chess game) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Movimiento silencioso (en un juego de ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ruhiger Zug (in einem Schachspiel) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mouvement silencieux (dans une partie d`échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Тихий ход - Үнсіз жүріс. | +4 |
306. | Позицияның үш рет қайталануы | Трехкратное повторение позиции | Трехкратное повторение позиции Позицияның үш рет қайталануы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Из трое- (от три) + -кратный; первая часть — бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *trьje, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің трие м., три ж. и салыстырамыз: р., көне славян тілінің трие м., три ж. и салыстырамыз: р. (τρεῖς), орыс тілінің три, украин тілінің три, болгар тілінің три, сербі тілінің және хорват тілінің три̑, словен тілінің trijȇ м., trȋ ж., салыстырамыз: р., көне чех тілінің třiе м., tři ж., салыстырамыз: р., чех тілінің tři, словак тілінің tri, поляк тілінің trzy, в.-луж. třо м., tři, н.-луж. tśо м., tśi, полабск. tåre; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *trey-; вторая часть — бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *kortъ « ауыз екі сөйлеу тілінің», өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің кратъ в три краты, съто кратъ, сербі тілінің және хорват тілінің, двакрат, трикрат, за први крат «в первый ауыз екі сөйлеу тілінің», словен тілінің kràt (род. п. krátа) « ауыз екі сөйлеу тілінің», чех тілінің -krát « ауыз екі сөйлеу тілінің» в dvakrát, třikrát, словак тілінің krát, поляк тілінің -kroć (dwakroć, trzykroć), в.-луж. -kroć, н.-луж. -krot; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kʷert- « ауыз екі сөйлеу тілінің»қолданысынан шыққан. Латын тілінен шыққан «позитио» орнату; позициясы », соғыстан бұрынғы «қою, қою». * po-s (i) nere. Орыс қарыз алу жағдайы. ол арқылы. Позициясы немесе француз. позициясы. қайталау from- + қайталау, одан кейін белгісіз формадан; мүмкін басқа орыс, үлкен даңқ. vtor, vtor (грек. δεύτερος), орыс екінші, қайталаңыз, украин екінші, белорус. кесектер, бульдер. екіншіден, чех. сейсенбі, поляк шұңқырлар, v. Wutory қайтадан Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: * vtor, басқа инд-мен байланысты. vіtaras «әрі қарай», vitarám «бұдан әрі», авест. витара- «әрі қарай» - ф.ғ.д. қадам басқа инд. vi «бөлек». Басқа гипотеза Праславты болжайды. * vátor жарыққа қатысты төмендету қадамы ретінде. аңтрас, аңтарас, латын. ототтар «екінші, басқа», д-р-Прусс. антар, инд. «басқа», кез-келген - бірдей, Осет. ændær, готика. анар «басқасы». Гипотетикалық * вътор грек тілімен салыстырылады. ἅτερος, онда тығыз ұмтылыс is «бір» сөзінің әсерімен түсіндіріледі. * Nterter нысанын еш жерде таба алмайсыз. Позицияны үш рет қайталау - ойын ойыншының дұрыс тұжырымына сәйкес тең ойын аяқталды деп саналады, содан кейін егер сол бірдей (бірдей) позиция кемінде үш рет болса (қозғалыстарды қайталау арқылы міндетті емес): егер ол өзінің қозғалысын бланкке бірінші рет жазса, орын алуы мүмкін. және төрешіге осы қадамды жасағысы келетінін мәлімдейді; ойыншы пайда болды, содан кейін қозғалыс кезегі жеребені қажет етеді. Аталған позициялар бірдей ойыншыдан кейін ауысады және бірдей түрдегі және түсі бірдей бөліктер бірдей өрістерді алса және екі ойыншының барлық бөліктерінің ықтимал қозғалыстары өзгермеген болса, бірдей деп саналады. Егер дәлізде алынған сарбаз туындаған позицияда осындай жолмен алынбаса немесе туындаған позицияда немесе ойынның келесі кезеңінде құю құқығы жоғалса, позициялар бірдей (бірдей) болып саналмайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bir mövqenin üç təkrarlanması (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Абалын үч жолу кайталанышы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Biror pozitsiyani uchta takrorlash (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Üç pozisyon tekrarı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Three repetitions of a position (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tres repeticiones de una posición (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Drei Wiederholungen einer Position (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Trois répétitions d`une position (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Трехкратное повторение позиции - Позицияның үш рет қайталануы. | +10 |
307. | Тур | Тур | Тур Тур СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Тур — кестеде қарастырылған барлық жұптар бір-бірімен кездесетін жарыстың минималды ойын блогы (турнир, матч). Дөңгелектелген турнирде турлардың ойын кестесі турнирлердегі ойын кезектерінің кестелері негізінде жасалады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tur (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Round (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tur (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tur (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tour (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tour (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tour (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tour (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Тур – Тур. | +10 |
308. | Турнир | Турнир | Турнир Турнир СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: нов.-в.-неміс тілінің Turnier — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, восходит к ст.-француз тілінің tournei, из tornāre «точить, обтачивать; вращаться (на токарном станке)» из tornus «токарный станок», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: көне грек тілінің τόρνος «циркуль, круглый резец» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *ter- «тереть»). Турнир сайысы осылайша аталды, өйткені ол шеңберге түседі. Турнир (немісше: турник, орта ғасырларда күш пен ептілік бойынша бәсекені білдіретін) - бұл әр қатысушы: а) турнирдегі ойын кезектерінің кестесінде анықталған тәртіппен барлық қатысушылармен ойнайды (робот турнирі) немесе б. ) қатысушылардың бір бөлігімен таңдаулы түрде ойнайды (зейнетке шығу жүйесі; Scheveningen жүйесі; Швейцария жүйесі). Екі әдіс біріктірілген кезде олар аралас жүйе туралы айтады. Дөңгелек жүйе кеңінен қолданылады, өйткені ол басқалармен салыстырғанда кездейсоқтықтың элементін азайтады. Бұл бір турда емес, екі немесе одан да көп турнирлерге қатысты. Әдетте қатысушылардың аздығымен ұйымдастырылатын мұндай турнирлер матчтық турнирлер деп аталады - қатысушылар өзара шағын матчтар ойнайтын сияқты. Турнир дегеніміз - бірнеше ойыншылар ойнайтын шахмат турнирінің түрі (матчпен қатар). Әдеттегі мысал - дөңгелек робин турнирі, онда әр қатысушы басқалармен бірге ойнайды. Швейцария жүйесі бойынша турнир әр турдан кейін жеребе тастау арқылы көптеген ондаған (және тіпті жүздеген) қатысушылармен жарыс өткізуге мүмкіндік береді (әр жаңа айналымда шамамен бірдей ұпай саны бар қатысушылар бір-бірін ойнайды). Scheningningen жүйесіндегі турнир командалардың жарыстарын қамтиды, нәтижесінде команданың әр мүшесі басқа команданың әр мүшесімен ойын ойнайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: turnir (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Турнир (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: turnir (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: turnuva (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: tournament (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: torneo (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Turnier (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: tournoi (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Турнир – Турнир. | +9 |
309. | Ауыр фигура (тастар) | Тяжелые фигуры | Тяжелые фигуры Ауыр фигура (тастар) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің тѩжькъ (βαρύς), орыс тілінің тяжёлый, тяжкий, украин тілінің тяжки́й, беларусь тілінің ця́жкi, болгар тілінің те́жък, сербі тілінің және хорват тілінің те́жак, ж. те́шка, словен тілінің téžǝk, ж. téžka, чех тілінің těžký, словак тілінің ťаžký, поляк тілінің ciężki, в.-луж. ćežki. Ввиду көне славян тілінің отѩгъчити (βαρεῖν) считают более первонач. форму *tęgъkъ, а -ж- объясняют из сравн. степ. тѧжии. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:tingùs «ленивый», tingė́ti, tìngiu «лениться», көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады þungr «тяжелый», датск., шв. tung — то же. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің figūrа «тас, об ауыз екі сөйлеу тілінің», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: fingere «түрту; пішін, мүсін; ойлап табу », одан әрі praindoevro бастап, * dheigh- «балшықпен жағыңыз, балшықтан мүсін жасаңыз, қамыр илеңіз» деген мағына үстеді. Орыс тас (бірінші мағынада «пластикалық тас») - Петр I-ден, 1701 ж. мүмкін қарыздар. жылтырату арқылы. тассы. Патшайым: ең күшті бөлік, ол кез-келген өрісте тігінен, көлденең немесе диагональмен жүретіндіктен, жылқыш пен пілдің қимылдарын біріктіреді. Бастапқыда (ескі араб шиыржандарында) патшайым бір өрісті диагональмен жүрді және әлсіз тұлға болды. Патшайымның ең күшті шығармаға айналуы еуропалық шахматта орын алды. Қазіргі заманғы шахмат теориясында патшайым - «ауыр зат» (рокпен бірге). Дәстүрлі «Стонтон» шахматында бөлшектің пайда болуы патшаға ұқсас, бірақ бұл бөлік кішкентай доппен тәжіге ие, ал патшадан айырмашылығы, әдетте сәл төмен (патша патшайымнан гөрі жоғары және крестпен тақылады). Рак Тігінен немесе көлденеңінен кез келген өрістерге өтеді. Кастлингке қатыса алады. Ойынның басында әр ойыншының бірінші немесе сегізінші горизонтальдың шеткі шеттерінде орналасқан екі түзету бар - a1 және h1-те ақ сызықтар, a8 және h8-тегі қара шеңберлер. Патшайым сияқты, оны теория «ауыр зат» ретінде жіктейді. Сурет әдетте стильдендірілген дөңгелек қамал (немесе қоршау) мұнарасын құрайды (оның еуропалық атауына сәйкес келеді - «тур» - әртүрлі тілдерден дәл «бекініс мұнарасы» деп аударылған). Ескі шахмат жиынтығында ол стильдендірілген кемеге ұқсады (крючок). Кейбір болжамдарға сәйкес, бұл тастың әртүрлі атаулары оның алғашқы атауы мен сыртқы түрімен байланысты. Чатуранга оны «арба», яғни «ратх» деп атаған. Арабиялық шатранжайда бұл атау «Рух» («Құс Рух» дегенді білдіреді) болып өзгерді. Шахмат тарихшыларының жорамалдарына сәйкес оның Ресейдегі стильденген суреттері көзге ұқсас ресейлік қайықтың бейнесі ретінде қабылданды, сол жерден бұл тұлғаның орысша аты шыққан. Еуропада кескіннің бейнесі «рок» (жартастық, мұнара) үнтаспалы есіммен байланысты болды, нәтижесінде еуропалық шахмат материалы бекініс мұнарасы ретінде бейнеле бастады.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ağır parçalar (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Heavy даана (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Og`ir qismlar (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ağır parçalar (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Heavy pieces (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Piezas pesadas (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schwere Figuren (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pièces lourdes (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Тяжелые фигуры – ауыр тастар. | +5 |
310. | Бұрыштық шаршы | Угловое поле | Угловое поле Бұрыштық шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Проиэтимологи Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *ǫgъlъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің уг(ъ)лъ, көне славян тілінің ѫгълъ (γωνία; Зогр., Мар., Ассем., Рs. Sin., Еuсh. Sin.), орыс тілінің угол, украин тілінің ву́гол, беларусь тілінің ву́гол, болгар тілінің ъ́гъл, сербі тілінің және хорват тілінің диал. у̏гал (род. п. у̏гла), словен тілінің vọ̑gǝl (род. п. vȏgla), чех тілінің úhel, словак тілінің uhol, поляк тілінің węgieł (род. п. węgła), в.-луж. nuhł, н.-луж. nugeł. Родственно латын тілінің angulus — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, умбр. anglom-e Ώаd аngulum᾽, арм. ankiun, angiun — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, көне үнді тілініңáŋgam, салыстырамыз: р., «член», aŋgúliṣ, aŋgúriṣ «палец», аŋgulīуаm «перстень»; наряду с и.-е. *аŋg- представлено *аŋk- «изогнутый»; латын тілінің аnсus «кривой, изогнутый», uncus — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, грек тілінің ἀγκών м. «изгиб, локоть», ἀγκύλος «кривой», көне үнді тілініңaŋkás м. «крюк». Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. рülǘ. Көне орыс тілінің мына сөзімен байланысты деген пікір де жоқ емес: полъ «открытый, свободный, полый» латын тілінің мына бір сөзімен туыста болмақ: раlаm «открыто, явно», шв. fala «равнина, пустошь», местн. н. Falun, нов.-в.-неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Сонымен қатар көне орыс тілінің местн. н. Раlwе, раlwе — название пустынной, безлесой, мшистой равнины, непаханой пустоши, алб. shpall «открываю». Бұдған әрі осы жерде украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. Fjäll сөзінен шықты деген ғылыми тұжырым бар. Әрі қарай сөздер дами келе сонымен қатар одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі feld «поле»сөзімен түйіседі. Көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) сөзімен етене бірлесу, түйісу жолын анықтау мүмкін бола қоймас, себебі бастапқы мағынасы «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ). Әрі қарай полн сөзіне туындағаны - полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — сөзі де сол сөзден туындаған; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться» сөзі де осыған саяды. Шахмат кеңістігінің бірлігі «нүкте», «тақта ұяшығы» сияқты. Осы нақты позициядағы негізгі өрістердің болуы позициялық артықшылықты анықтайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Künc sahəsi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Бурчтук талаа (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Burchak maydoni (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Köşe alanı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Corner field (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo de esquina (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Eck+feld (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Champ d`angle (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында түрлі формада 72 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Угловое поле – бұрыштық шаршы. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Eckfeld - Eck+feld неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Eck+feld – бұрыштық шаршы. Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Угловое поле – бұрышшаршы. | +4 |
311. | Қауіп | Угроза | Угроза Қауіп СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: У- + гроза, сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: көне славян тілінің гроза (грек тілінің φρίκη), салыстырамыз: украин тілінің гроза́, болгар тілінің гроза́, сербі тілінің және хорват тілінің гро̀за «трепет, ужас», словен тілінің gróza, чех тілінің hrůza, словак тілінің hro^za, поляк тілінің groza, в.-луж. hroza. Осыдан барып грози́ть, грожу́, көне славян тілінің грозити и т. д. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:gražóju, gražóti «грозить», латын тілінің мына сөзінен туындаған gręzuȏt «грозить, сердиться». Талдауымызды жалғастыра отырып анықтағанымыз, мына нұсқа да қолданысқа ілігуі мүмкін: грек тілінің γοργός «страшный, ужасный», Γοργώ «ужасный призрак», ирл. garg, gargg «суровый, дикий», grāin «безобразие» (*gragnis). Қауіп —қарсыластың позициясының нысандарының біріне шабуыл жасау, оның позициясына нақты қауіп төндіреді. Әдетте, қауіп тақтадағы кез-келген әрекеттің алдын алады. Қатерлердің негізгі түрлері: Тактикалық қабылдауды жүзеге асырумен байланысты тактикалық қауіп.Стратегиялық қауіп ойын жоспарымен анықталады. Әдетте, тактикалық емес, стратегиялық қауіп-қатерді құруға көп сандар қатысады. Ұрлықпен: тікелей қауіп. Жасырын қауіп. Соңғысы әдетте анағұрлым қауіпті, өйткені оларды анықтау қиынырақ. Растауға болады: жоққа шығаратын қауіп - қатерден қорғаныс бар. Болашақ қауіп - қорғаныс жоқ. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Təhdid (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Коркунуч (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tahdid (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tehdit (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Threat (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Amenaza (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bedrohung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Menace (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Угроза – қауіп. | +10 |
312. | Соққы | Удар | Удар Соққы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің оударити (грек тілінің κρούειν), орыс тілінің удар, ударить, украин тілінің уда́р, ударити, чех тілінің úder, udeřit. Связано с деру́, драть, ауыз екі сөйлеу тілініңдор; үндіеуропа тілінің сөзін сипаттайды:*dōr-; салыстырамыз: грек тілінің δῆρις ж. «спор», көне үнді тілініңdāras «трещина, щель, дыра», dr̥ṇā́ti «раскалывает». Соққы - басып алу немесе тікелей қауіп төндіретін жойқын күштердің бағыты. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vurmaq (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Strike (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Urish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tekme (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kick (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Patada (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kick (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Coup de pied (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Удар – соққы. | +10 |
313. | Соққы жасаушы фигура (тас) | Ударная фигура | Ударная фигура Соққы жасаушы фигура (тас) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің оударити (грек тілінің κρούειν), орыс тілінің удар, ударить, украин тілінің уда́р, ударити, чех тілінің úder, udeřit. Связано с деру́, драть, ауыз екі сөйлеу тілініңдор; үндіеуропа тілінің сөзін сипаттайды:*dōr-; салыстырамыз: грек тілінің δῆρις ж. «спор», көне үнді тілініңdāras «трещина, щель, дыра», dr̥ṇā́ti «раскалывает». Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Бөлімнің бос шахмат тақтасындағы бір немесе басқа өрістерге бір уақытта шабуыл жасау қабілеті сол бөлшектің соққы күші деп аталады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zərbə parçası (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Шок сүрөт (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ta`sir parchasi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Darbe parçası (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Impact piece (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pieza de impacto (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schlag+figur (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pièce d`impact (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Ударная фигура - Соққы жасаушы фигура (тас). Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз, Schlagfigur - Schlag+figur неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Бұл бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Schlag+figur – Соққы жасаушы фигура (тас). Осы тезге салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсыныс: Ударная фигура – соққытас. Соққыны жасайтыны, яғни әрекет болатыны белгілі, сондықтан жасаушы сөзі артық. Бұл сөз, сөйлеу, жазу әрекетіне де үнем болары анық. | +6 |
314. | Бекініс | Укрытие | Укрытие Бекініс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің пайда болуына себепкер болған: у- и крыть, Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *ktyti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің крꙑти «крыть, скрывать», крꙑѭ (көне грек тілінің κρύπτω, ἀποκρύπτω), орыс тілінің крыть, украин тілінің кри́ти, кри́ю, беларусь тілінің крыць, кры́ю, болгар тілінің кри́я «скрываю», сербі тілінің және хорват тілінің кри̏ти, кри̏jе̑м, словен тілінің kríti, krȋjem, чех тілінің krýt «крыть, покрывать», словак тілінің krуť, поляк тілінің kryć, в.-луж. kryć, н.-луж. kšyś. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:kráuju, króviau, kráuti «наваливать, накладывать», латын тілінің мына сөзінен туындаған kraũt, kraũnu, kraũju, krãvu «наваливать, грузить», әдеби тілдегі krūvà «куча», латын тілінің мына сөзінен туындаған krava «груз, поклажа», krauja «обрыв, яр», сонымен қатар латын тілінің мына сөзінен туындаған krūtie^s, krujuȏs, krūjuȏs «навязываться», грек тілінің κρύπτω «скрываю, прячу», κρύβδην, κρύβδα «тайно, скрытно», κρύφα — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, талдауымызды жалғастыра отырып анықтағанымыз, мына нұсқа да қолданысқа ілігуі мүмкін: көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады hraukr «куча», ирл. сrúасh «куча, груда зерна». Осы сөзден талдау кезінде көне славян тілінің кровъ, съкровиште (θησαυρός) и др. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Sığınacaq (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Турак-жай (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Boshpana (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Barınak (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shelter (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Refugio (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shelter (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Abri (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Укрытие – бекініс. | +10 |
315. | Позицияны оңайлату | Упрощение позиции | Упрощение позиции Позицияны оңайлату СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп төркіні мына етістіктен бастау алады: упрощать (упростить), из у- + простой, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *pro-stъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің простъ «прямой, открытый, свободный, простой», көне славян тілінің простъ (көне грек тілінің ὀρθός, ἁπλοῦς), орыс тілінің простой, украин тілінің простий, беларусь тілінің просты, болгар тілінің прост «простой, прямой», сербі тілінің және хорват тілінің про̏ст, -а, -о «простодушный, простой; прощённый», словен тілінің pròst, prósta «непринуждённый, свободный, обычный, простой», чех тілінің prostý «простой, прямой», словак тілінің prostý, поляк тілінің, в.-луж. рrоstу, н.-луж. рšоstу. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *pro-stъ от рrо- и *sto-; салыстырамыз: с әдеби тілдегі ãpstas м. «изобилие», apstùs «обильный, щедрый, широкий», atstùs «отдалённый», латын тілінің мына сөзінен туындаған nuôst «прочь» (из *nuo-stu), көне үнді тілініңsuṣṭhú- «находящийся в хорошем состоянии», gōṣṭhás «коровник», оск. trstus м. «свидетель», д.-в.-н. ewist «овчарня», грек тілінің δύστος «несчастный». Әдеби тілдегі prãstas, латын тілінің мына сөзінен туындаған prasts «простой, обыкновенный» предположительно заимств. из слав.; первонач. знач. *prosthos: «выступающий», салыстырамыз: көне үнді тілініңprastha- «горная равнина, площадь», ирл. ross «лес, мыс». Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің positio «установка; положение», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: pōnere «класть, ставить», Праүндіеуропа тілдерінің *po-s(i)nere. Орыс тілінің позиция заимств. через неміс тілінің Position или француз тілінің position. Позицияны жеңілдету - қиын жағдайдан қарапайым әдісті құратын әдіс. Позицияны жеңілдетуге кесектер мен пальмаларды алмастыру, позицияның сипатын өзгерту, нәтижесінде айқындық азаяды. Позицияны жеңілдету, егер бір жақ материалдық немесе позициялық артықшылыққа ие болса, онда оны жеңілдік шабуыл қаупін төмендеткенде, оны ақырғы ойын түрінде немесе өткір позицияда орындау оңай болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vəziyyətin sadələşdirilməsi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Кызмат жөнөкөйлөштүрүү (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vaziyatni soddalashtirish (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pozisyonun sadeleştirilmesi (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Simplification of position (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Simplificación de posición (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vereinfachung der Position немесе Positionsvereinfachung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Simplification de position (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Упрощение позиции - Позицияны оңайлату. | +10 |
316. | Позицияны теңестіру | Уравнение позиции | Уравнение позиции Позицияны теңестіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: прил. ровный, бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *оrvьnъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: др.-русск ровьнъ, көне славян тілінің равьнъ, орыс тілінің ровный, украин тілінің рíвний, рівно, беларусь тілінің ро́ўны, болгар тілінің ра́вен, ра́вна, сербі тілінің және хорват тілінің ра́ван, ра́вна, ра́вно; ра̑внӣ, ра̑внā, ра̑внō, словен тілінің rávǝn, rávna, чех тілінің, словак тілінің rovný, поляк тілінің równy, в.-луж. runy, диал. równy, н.-луж. rowny, полабск. ruovnė. Форма ра́вный заимств. из церк.-слав. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *оrvьnъ — производное от *оrvо- (основа на -еs-, судя по рове́сник). Салыстырамыз: көне орыс тілінің arwis «настоящий, определённый», авест. ravah- салыстырамыз: р. «свободное пространство, простор», ravasčarāt- «то, что движется на свободе», ирл. róe, rói «ровное поле» (*rovesi̯ā), латын тілінің rūs, rūris «земля, поле, сельское поместье, деревня», англос., одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіrûm «помещение». Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің positio «установка; положение», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: pōnere «класть, ставить», Праүндіеуропа тілдерінің *po-s(i)nere. Орыс тілінің позиция заимств. через неміс тілінің Position или француз тілінің position. Уравнение позиции — ликвидация в итоге борьбы преимуществ, имевшихся у противника, и создание позиции с равноправными шансами. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mövqe bərabərliyi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: салмактуулугунун абалы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Holatni tenglashtirish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pozisyon denklemi (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Equation of position (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ecuación de posición (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Positionsgleichung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Équation de position (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Уравнение позиции - Позицияны теңестіру. | +9 |
317. | Позицияны күрделендіру | Усложнение позиции | Усложнение позиции Позицияны күрделендіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Из у- сложный, далее от сущ. слог, бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *ložiti, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: орыс тілінің - шіркеу славян тілінің ложити, ложѫ, украин тілінің ложи́ти, сербі тілінің және хорват тілінің поло̀жити, словен тілінің iz-ložíti «выгрузить», чех тілінің -ložiti, поляк тілінің łożyć, в.-луж. ɫožić. Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің positio «установка; положение», Сөздің пайда болуына негіз болған етістік: pōnere «класть, ставить», Праүндіеуропа тілдерінің *po-s(i)nere. Орыс тілінің позиция заимств. через неміс тілінің Position или француз тілінің position. Қарапайым жағдайдан күрделі жағдай жасалатын техника. Позицияның күрделенуіне кесектерді және табандарды алмастыру, позицияның сипатын өзгерту нәтижесінде қол жеткізіледі, нәтижесінде айқындық азаяды. Позицияны қиындату бір жағынан материалдық немесе позициялық артықшылыққа ие болған кезде тиімді болуы мүмкін, егер оны ақырғы ойын түрінде немесе өткір позицияда, асқыну шабуыл қаупін төмендетеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Artan mövqe (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Абалын жогорулатуу татаалдыгы (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ko`tarilayotgan mavqe (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Artan pozisyon (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Increasing position (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Posición creciente (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zunehmende Position или Positions+zunehmende (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Position croissante (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Усложнение позиции - Позицияны күрделендіру. | +9 |
318. | Уәзір гамбиті | Ферзевый гамбит | Ферзевый гамбит Уәзір гамбиті СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: «Королева» атауы парсы тілінен шыққан. ferz - «командир», «визер». Көптеген еуропалық тілдерде (сонымен бірге орыс тілінде) патшайым «патшайым» деп аталады, ағылшын тілінде «патшайым». Бұл атаудың пайда болуына қатысты екі нұсқа бар: олардың біріне сәйкес, бұл сөз француз тілінде алынған, сол кезде біртіндеп француз тіліне айналған сол ферцтан шыққан. виердж - «пәк, пәк»; басқа нұсқа бойынша, патшайымның орнына «патшайымның» шахмат тақтасының пайда болуы және оған осы ойынға айтарлықтай күш беру XV ғасырдың соңында Кастилия патшайымы Изабелла кезінде Испанияда патша билігінің едәуір жоғарылауымен байланысты. Патшайым - шахматтағы ең күшті бөлік, оның күші тоғыз табанға тең. Тегін тақтадан көлденең, тігінен немесе диагональ бойынша өрістердің кез-келген санына шығуға болады. Бастапқы жағдайда ақ патшайым d1 өрісінде, қара - d8. Қиғаштан. гамбетто «таспа; гамбит », одан кейін гамба« аяқ », одан әрі латын тілінің грек тілінен аударғанда «гамма». καμπή «иілу, иілу; бірлескен », одан әрі praindoevro бастап. * kamp- «қисық; иілу ». Шахмат терминін 1561 жылы испан шахматшысы Руй Лопес де Сегура біріктірген. Орыс несиелер гамбиті. француз тілі арқылы Гамбит (итальяндық гамбеттодан - бандвагон) - бұл тараптардың бірі тезірек даму, орталықты басып алу немесе жай ойын өрбіту мақсатында материалдық көмек береді (әдетте сарбаз, бірақ кейде жеңіл бөлік). Қабылданған гамбит (құрбан қабылданған), гамбиттен бас тартылған (жәбірленуші қабылданбаған) және контргамбит (құрбанды қабылдаудың орнына, қарсылас өз кезегінде материалдық көмек береді) бар. «Гамбит Штайниц» - С.Лойдтың міндеті, онда бірінші патша ақ патша көптеген тексерушілердің астында болады. Тапсырма «барлық уақыттағы ең үлкен алдау» деп аталды. Практикалық ойында сонымен бірге Г.С патшаның e2 қозғалысымен сипатталады (1. с4 е5 2.СсЗ Кс6 3. f4 ef 4.d4 Fh4 + 5. K cre2). Патшайымның Гамбиті - дебют, ол қозғалудан басталады: 1. d2-d4 d7-d5 2.c2-c4. Қазіргі заманғы дебюттердің бірі. Қара табандар құрбандыққа шалынатынына немесе болмайтынына байланысты олар мыналарды ажыратады: Патшайым Гамбитті қабылдаған; Патшайым Гамбиттен бас тартты; Контрамбит Альбина; Славяндық қорғаныс. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kraliça Qambit (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ханышанын жүрүш (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qirolicha Gambit (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kraliçe`nin Gambit`i (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queen`s Gambit (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambito de reina (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queen`s Gambit (im Schach) ханшайым 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambit de la Reine (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Ферзевый гамбит – уәзір гамбиті. | +4 |
319. | Уәзір | Ферзь | Ферзь Уәзір СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: «Королева» атауы парсы тілінен шыққан. ferz - «командир», «визер». Көптеген еуропалық тілдерде (сонымен бірге орыс тілінде) патшайым «патшайым» деп аталады, ағылшын тілінде «патшайым». Бұл атаудың пайда болуына қатысты екі нұсқа бар: олардың біріне сәйкес, бұл сөз француз тілінде алынған, сол кезде біртіндеп француз тіліне айналған сол ферцтан шыққан. виердж - «пәк, пәк»; басқа нұсқа бойынша, патшайымның орнына «патшайымның» шахмат тақтасының пайда болуы және оған осы ойынға айтарлықтай күш беру XV ғасырдың соңында Кастилия патшайымы Изабелла кезінде Испанияда патша билігінің едәуір жоғарылауымен байланысты. Патшайым - шахматтағы ең күшті бөлік, оның күші тоғыз табанға тең. Тегін тақтадан көлденең, тігінен немесе диагональ бойынша өрістердің кез-келген санына шығуға болады. Бастапқы жағдайда ақ патшайым d1 өрісінде, қара - d8. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kraliça (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: ферзь (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qirolicha (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kraliçe (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queen (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Reina (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: König (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Reine (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Ферзь – уәзір. | +3 |
320. | Фианкетто | Фианкетто | Фианкетто Фианкетто СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Шахмат термині пілді үй диапазонының астына ең ұзын диагональға шығаруды білдіреді (мысалы, a7, b6 және c7 pawns жанындағы b7 пілдері). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fianchetto (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fianketto (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fiancheto (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fianchetto (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fianchetto (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fianchetto (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fianchetto (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fianchetto (im Schach) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Фианкетто - Фианкетто | +9 |
321. | фигура (тас) | Фигура | Фигура фигура (тас) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şəkil (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figure (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shakl (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şekil (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figure (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figura (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figur (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Figure (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Фигура – тас. | +5 |
322. | Фишер шахматы | Фишеровские шахматы | Фишеровские шахматы Фишер шахматы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Кездейсоқ Фишер шахматы, Фишер шахматы, Фишер Кездейсоқ шахмат дегеніміз - шахматтың нұсқасы, онда бөліктердің бастапқы орналасуы шектеулермен кездейсоқ таңдалады. Роберт Фишер ұсынған - шахмат бойынша 11-ші әлем чемпионы. Ойынның ережелері негізінен классикалық шахматтағыдай, бірақ бөліктердің бастапқы орналасуы пілдердің әртүрлілігін және кез-келген бастапқы позициядан құю мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін қажетті шектеулермен кездейсоқ таңдалады. Кастинг ережелерінің өзі классикалық ережелерден өзгеше. Барлығы 960 бастапқы позиция болуы мүмкін, бұл ойынның атауында көрсетілген. Олар алғаш рет 1996 жылы 19 маусымда Буэнос-Айресте (Аргентина) ұсынылды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher Şahmat (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher шахмат (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher shaxmati (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher Satranç (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher Chess (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher Chess (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fischer+schach (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Echecs de Fisher (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Фишеровские шахматы – Фишер шахматы. | +9 |
323. | Қанат | Фланг | Фланг Қанат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: француз тілінің flanc. род. п. -а, уже у Петра I, как и фла́нка – то же (Смирнов 309), наряду с флянка, 1704 г. (Христиани 37). Последнее – через поляк тілінің flanka, flank, а остальные формы – из француз тілінің flanc, возм., – через голл. flank ж. или неміс тілінің Flanke "фланг, бок". Источником француз тілінің flanc "бок, утроба, пах" считается д.-в.-н. hlanka "бедро, ляжка" (Гамильшег, ЕW 422; Клюге-Гётце 162). Қап - a, b, c және f, g, h тік жақтарында орналасқан тақтаның шеті. Патша жағасы - шахмат ойынының басында, f, g, h тік жағында патшаға жақын қаптал. Ханшайым - шахмат ойынының басында, а, b, c тік жағында ханшайымға жақын қаптал. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qapaq (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Капталында (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chegara (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kanat (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Flank (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Flanco (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Flanke (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Flanc (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Фланг – қанат. | +8 |
324. | Патша қанаты | Фланг королевский | Фланг королевский Патша қанаты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: француз тілінің flanc. род. п. -а, уже у Петра I, как и фла́нка – то же (Смирнов 309), наряду с флянка, 1704 г. (Христиани 37). Последнее – через поляк тілінің flanka, flank, а остальные формы – из француз тілінің flanc, возм., – через голл. flank ж. или неміс тілінің Flanke "фланг, бок". Источником француз тілінің flanc "бок, утроба, пах" считается д.-в.-н. hlanka "бедро, ляжка" (Гамильшег, ЕW 422; Клюге-Гётце 162). Қанат - a, b, c және f, g, h тік жақтарында орналасқан тақтаның шеті. Корольдік қаптал - шахмат ойынының басында корольге жақын, f, g, h тік жақтары. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kral cinah (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: корол чеги (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qirollik qanoti (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kraliyet kanadı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Royal flank (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Flanco real (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Königliche Flanke (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Flanc royal (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Фланг королевский – Патша қанаты. | -4 |
325. | Уәзір қанаты | Фланг ферзевый | Фланг ферзевый Уәзір қанаты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: француз тілінің flanc. род. п. -а, уже у Петра I, как и фла́нка – то же (Смирнов 309), наряду с флянка, 1704 г. (Христиани 37). Последнее – через поляк тілінің flanka, flank, а остальные формы – из француз тілінің flanc, возм., – через голл. flank ж. или неміс тілінің Flanke "фланг, бок". Источником француз тілінің flanc "бок, утроба, пах" считается д.-в.-н. hlanka "бедро, ляжка" (Гамильшег, ЕW 422; Клюге-Гётце 162). Фланг —a, b, c және f, g, h тігінде орналасқан шаршы жиегі. Ферзь флангы —a, b, c.вертикалі/тігіндегі шахмат партиясы басында ферзьге жақын қанаты/флангы. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queenside (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ханышанын чеги (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kvinsid (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queenside (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queenside (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queenside (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queen+side (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Queenside (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Фланг ферзевый – Уәзір қанаты. | +6 |
326. | Форпост, позициясы мықты шаршы | Форпост | Форпост Форпост, позициясы мықты шаршы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: неміс тілінің Vorposten или нидерл. voorpost. Форпо́ст —тақтаның демаркациялық сызығының артында орналасқан қорғалған сурет Көптеген жағдайларда, застава 5-ші немесе 6-шы көлденеңде, егер ол ақ түспен белгіленсе, 4-ші немесе 3-ші жағында, егер қара болса. Бұл жағдайда, әдетте, оны сарбаз қорғайды, бірақ кейде тырна немесе піл. Заставаның негізгі міндеттері: қарсыластың позициясын айтарлықтай әлсіретуге ықпал ету. орталықта немесе қапталдың бірінде шабуылды дамыту үшін трамплин ретінде қызмет етеді. Шахмат тәжірибесі көрсеткендей, орталық вертикальдарда заставаның рөлін ат, экстремалды - рок жақсы ойнайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Outpost (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Forpost (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Forpost (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Karakol (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Outpost (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Puesto avanzado (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Außen+posten (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Avant-poste (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Форпост – Форпост (позициясы мықты шаршы). | +9 |
327. | Мәжбүрлеу нұсқасы | Форсированный вариант | Форсированный вариант Мәжбүрлеу нұсқасы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: француз тілінің forcer «вынуждать, принуждать; брать силой», вероятно из вульг. латын тілінің *fortiare, далее от поздн. латын тілінің fortia «сильные», форма мн. ч. салыстырамыз: р. от fortis «твёрдый, крепкий, мощный»; из стар. forctus, возможно праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *bheregh- «высокий, возвышенный» (салыстырамыз: санскр. brmhati «укрепляет», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіberg «гора»). Использованы материалы Online Etymology Dictionary Дугласа Харпера. См. Список литературы. Орыс тілінің форсировать — начиная с Петра I; заимств. через неміс тілінің fоrсiеrеn — то же (с XVII в.) или прямо из француз тілінің Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің varians «өзгеше болатын, ұқсамайтын, меняющийся», из гл. variare «изменять», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: varius « ауыз екі сөйлеу тілініңный; пятнистый» (предположительно праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *wer- «пупырышек»). Орыс тілінің вариант заимств. через француз тілінің Бұл басқа ойыншы тек белгілі бір қимылдар жиынтығымен қарсы тұра алатын бірқатар қозғалыс. Дәл осы ұрыс түрі ұрыс есебін біршама жеңілдетеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zorla seçim (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Аргасыз өзү (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Majburiy tanlov (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zorla seçeneği (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Forced option (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Opción forzada (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Erzwungene Option (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Option forcée (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Форсированный вариант - Мәжбүрлеу нұсқасы. | +9 |
328. | Мәжбүрлеу | Форсировать | Форсировать Мәжбүрлеу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: француз тілінің forcer «вынуждать, принуждать; брать силой», вероятно из вульг. латын тілінің *fortiare, далее от поздн. латын тілінің fortia «сильные», форма мн. ч. салыстырамыз: р. от fortis «твёрдый, крепкий, мощный»; из стар. forctus, возможно праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *bheregh- «высокий, возвышенный» (салыстырамыз: санскр. brmhati «укрепляет», одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіberg «гора»). Использованы материалы Online Etymology Dictionary Дугласа Харпера. См. Список литературы. Орыс тілінің форсировать — начиная с Петра I; заимств. через неміс тілінің fоrсiеrеn — то же (с XVII в.) или прямо из француз тілінің Бұл басқа ойыншы тек белгілі бір қимылдар жиынтығымен қарсы тұра алатын бірқатар қозғалыс. Дәл осы ұрыс түрі ұрыс есебін біршама жеңілдетеді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Güc (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Force (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kuch (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kuvvet (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Force (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fuerza (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: forcieren+Kraft (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Force (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Форсировать – мәжбүрлеу. | +9 |
329. | Желкөз | Форточка | Форточка Желкөз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: поляк тілінің forta, fórtkа «ворота», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: салыстырамыз:-в.-неміс тілінің, нов.-в.-неміс тілінің Pforte «дверь», из латын тілінің porta «ворота, вход» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *prtu- «проход»). Клетка, которую может занять тас короля, если противник сделал шах по одной из двух горизонталей. Таким об ауыз екі сөйлеу тілініңом, получается, что сделать форточку – значит совершить ход пешкой, которая закрывает рокировку. Если такая возможность отсутствует, то игроки говорят о теоретической слабости одной из горизонталей. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pəncərə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: форточка (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Deraza (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pencere (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Window (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ventana (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fenster (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fenêtre (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Форточка – желкөз. Ұсыныс: форточка – желкөз орнына мағынасы семантикасына орай бостас сөзін қолданса ұтымды болар ма еді деген ой туындайды. | -5 |
330. | Жүріс | Ход | Ход Жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую» Тастың орнын өзгерту. Егер шахматшы матаны орналастырып қана қоймай, енді қолын тигізбесе, қозғалыс өте жақсы деп саналады. Байқау кезінде бұл әрекет арнайы жазбаларда атап өтіледі, егер кастинг немесе арнайы түсіру жүргізілсе, онда екі тасты қолдануға болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hərəkət et (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: кан куюлуу (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ko`chirish (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Hareket (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Move (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Moverse (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Bewegen (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Déplacer (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Ход - жүріс | +9 |
331. | Бос жүріс | Холостой ход | Холостой ход Бос жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *xodъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне славян тілінің ходъ (көне грек тілінің βάδισμα, δρόμος), орыс тілінің ход, украин тілінің хід (род. п. ходу), болгар тілінің ход, сербі тілінің және хорват тілінің хо̑д (род. п. хо̏да), словен тілінің hòd (род. п. hódа) и словен тілінің hȏd (род. п. hоdа), чех тілінің chod, словак тілінің chod, поляк тілінің chód (род. п. chodu), Верхнелужицкийhsb, dhb. chód. Үндіеуропа тіліндегі түбірмен байланысты *sed- «ходить, сидеть»; х- туындаған s- мына приставкалардан соң реr-, pri-, u-; салыстырамыз: знач. көне үнді тілініңāsad- «ступить, пойти, достигать», utsad- «отходить, выходить, исчезать», авест. āhad- «подходить». Родственно грек тілінің ὁδός «путь», грек тілінің ὁδίτης «странник», грек тілінің ὁδεύω «странствую». Локакцияны қоспағанда, қозғалыс дегеніміз - бір бөліктің бір өрістен екіншісіне еркін немесе қарсыластың бөлігінде болатын қозғалысы. Шахмат қозғалыстарын қарсыластар кезекпен орындайды. Кастинг пен рыцарь кезіндегі роктан басқа бөліктердің ешқайсысы басқа бөлікте тұрған өрісті кесіп өте алмайды (басқа бөліктердің үстінен секіру). Егер матч қарсыластың алаңы орналасқан алаңға ауысса, онда қарсылас материалы тақтадан оны қозғалыс жасаған ойыншы шығаруы керек. Бұл қозғалыс басып алу деп аталады. Басқармада қабылданбайтын және алып тасталмайтын жалғыз тұлға - патша. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: İdarə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Сенек (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ishlash (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Rölanti (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Idling (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ralentí (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Leer+lauf (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ralenti (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1-қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде ход – жүріс нұсқасында бірнеше формада 235 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Холостой ход – бос жүріс. | +9 |
332. | Цейтнот | Цейтнот | Цейтнот Цейтнот СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Неміс тілінің Zeitnot «недостаток времени», из Zeit «время» + Not «нужда, нехватка». Шахмат ойыны, дойбы ойындары немесе басқа тақта ойынында ресми жарыстарда реттелетін қозғалыстар туралы ойлануға уақыт жетіспейді. Бұл термин шахмат турнирлерінде уақыттық бақылауды енгізгеннен кейін пайда болды, кейіннен басқа басқару ойындарында уақытты бақылау пайда болғаннан кейін, оларға да қатысты бола бастады. Егер ойыншыға қозғалыстар туралы ойлануға уақыт болмаса және физикалық тұрғыда бөлшектерді жылжытуға уақыт жете алмаса, уақыттық қиындық «қатаң» деп аталады (шахматта - минутына немесе одан онға немесе одан да көп қозғалысына аз). Мұндай жағдайларда өте әлсіз қозғалыстар, ұтыстардан айырылу немесе бастапқы жақсы позицияда жоғалту жиі кездеседі. Уақыт қысымында ойыншылардың ашық мағынасыз әрекеттерін болдырмас үшін кейде қосымша уақыт пайдаланылады (go деп аталады), негізгі уақытты пайдаланғаннан кейін ойыншы қосымша уақыт алады: ол ойынды жалғастыра алады, бірақ әр келесі кезекте оған қатаң шектеулі уақыт беріледі (мысалы, бір минут үшін) қазіргі заманғы шахмат жарыстарында уақытты бақылау Роберт Фишер ұсынған көбірек қолданылады - ойын сағаты (Fisher clock) әр қимылдан кейін ойыншыға аспан қосылатын етіп орнатылады уақыт аяқ сомасы. Ұрыс жағдайындағыдай, уақытты бақылау сияқты, «жұмсақ» әлі де болса, «қатты» уақыт қысымы болмайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zaman çətinliyi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Убакыт мүшкүл (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Vaqt muammosi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zaman sorunu (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Time trouble (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Problemas de tiempo (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zeit+not+нужда во времени (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Problème de temps (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Цейтнот – Цейтнот. | +9 |
333. | Фигураның (тастардың) құндылығы | Ценность фигур | Ценность фигур Фигураның (тастардың) құндылығы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: прил. ценный и сущ. цена, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: cěna, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің и көне славян тілінің цѣна (көне грек тілінің τιμή), цѣнити (τιμᾶσθαι), орыс тілінің цена, украин тілінің ціна, болгар тілінің цена, сербі тілінің және хорват тілінің циjена (вин. п. ци̏jену), словен тілінің сenа, чех тілінің, словак тілінің сеnа, поляк тілінің сеnа, др.-поляк тілінің саnа; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды kʷoynéh₂ «плата, расплата» Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Ойындағы әр шахмат бөлігінің салмағы. Бұл ұғым абсолютті немесе салыстырмалы болуы мүмкін. Мысалы, егер сметаның абсолютті жағын қарастыратын болсақ, онда рюк пен екі табанды салыстыруға болады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Parçaların dəyəri (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Мааниси көрсөткүчтөр (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Parcha qiymati (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Taşların değeri (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: The value of pieces (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: El valor de las piezas (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Der Wert von Figuren (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: La valeur des pièces (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Ценность фигур - Фигураның (тастардың) құндылығы. Ұсыныс: Ценность фигур - тастың құндылығы. | +8 |
334. | Орталық | Центр | Центр Орталық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің centrum, от көне грек тілінің κέντρον «стрекало, жало, остриё (циркуля)» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kent- «колоть»). Орыс тілінің центр — уже в XVII в., заимств., очевидно, через неміс тілінің Zentrum. Орталық - шахмат тақтасының орталық өрістері: e4, d4, e5, d5. Аталған өрістерге қосымша c3-c6 - f6-f3 квадраттарының іргелес өрістерін қосатын кеңейтілген орталық туралы түсінік бар. Айырықша: ашық орталық - орталық өрістер погонсыз болған кезде; бекітілген орталық - ортасында бір блокталған сарбаз; жабық орталық - орталықтағы сарбаз тізбегі ұтқыр емес; мобильді орталық - екі жақтың біреуі сарбаздың артықшылығын орталықта өзінің тіреуіштерінің қозғалысын қолдана отырып пайдаланады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mərkəz (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Борбору (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Markaz (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Merkez (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Center (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centro (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mitte (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centre (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында центр-орталық сөзі жеке және өзге сөздермен түрліше формада тіркесіп 210 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) центр-орталық нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) центр-орталық нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ центр-орталық нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасы 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында түрлі формада 9 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Центр – орталық. | +8 |
335. | Негізгі орталық | Центр основной | Центр основной Негізгі орталық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің centrum, от көне грек тілінің κέντρον «стрекало, жало, остриё (циркуля)» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kent- «колоть»). Орыс тілінің центр — уже в XVII в., заимств., очевидно, через неміс тілінің Zentrum. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің основание (көне грек тілінің θεμέλιον), основати (θεμελιοῦν); салыстырамыз: болгар тілінің осно́ва, сербі тілінің және хорват тілінің о̀снова, словен тілінің osnȏva, сновать, в.-луж. snować, snuć «делать основу ткани», snowadło, от от көне орыс тілінің сновати, сную, орыс тілінің - шіркеу славян тілінің сноути, сновѫ; салыстырамыз: болгар тілінің снова́ «набираю основу ткани, сную», сербі тілінің және хорват тілінің сно̀вати, сну̏jе̑м, словен тілінің snováti, snújem «набирать основу ткани; замышлять», чех тілінің snouti, snuji, snovati «набирать основу ткани; готовить, замышлять (перен.)», словак тілінің snоvаt᾽ «мотать, наматывать», поляк тілінің snuć się, snować się «сновать, блуждать, шататься», в.-луж. snować, н.-луж. snowaś, snuś, snuju «набирать основу ткани». Латын тілінің мына сөзінен туындаған snaujis «петля», snauja, готск. sniwan «спешить», sniumjan — бұл нұсқаға да ұқсас деген пікір бар, көне исладния тіліндегі мына сөзге ауысады snúа «вертеть, мотать, плести», snuðr «поворот, узел» сөзінен шыққан. Негізгі орталық - шахмат тақтасының орталық өрістері: e4, d4, e5, d5. Аталған өрістерге қосымша c3-c6 - f6-f3 квадраттарының іргелес өрістерін қосатын кеңейтілген орталық туралы түсінік бар. Айырықша: ашық орталық - орталық өрістер погонсыз болған кезде; бекітілген орталық - ортасында бір блокталған сарбаз; жабық орталық - орталықтағы сарбаз тізбегі ұтқыр емес; мобильді орталық - екі жақтың біреуі сарбаздың артықшылығын орталықта өзінің тіреуіштерінің қозғалысын қолдана отырып пайдаланады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Əsas mərkəz (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: негизги борбору (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Asosiy markaz (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ana merkez (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Main center (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centro principal (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Haupt+zentrum (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centre principal (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында центр-орталық сөзі жеке және өзге сөздермен түрліше формада тіркесіп 210 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) центр-орталық нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) центр-орталық нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ центр-орталық нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасы 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында түрлі формада 9 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Центр основной – негізгі орталық. | +7 |
336. | Кеңейтілген орталық | Центр расширенный | Центр расширенный Кеңейтілген орталық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің centrum, от көне грек тілінің κέντρον «стрекало, жало, остриё (циркуля)» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kent- «колоть»). Орыс тілінің центр — уже в XVII в., заимств., очевидно, через неміс тілінің Zentrum. Об ауыз екі сөйлеу тілініңовано из рас- + -ширять (ширить, с добавлением -ся), далее от прил. широкий, бұл праславян тіліндегі мына сөздің қалыптасуына негіз болған: *širokъ(jь), өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің, көне славян тілінің широкъ (көне грек тілінің πλατύς, εὑρύχωρος), орыс тілінің, украин тілінің широ́кий, беларусь тілінің шыро́кi, болгар тілінің широ́к, сербі тілінің және хорват тілінің шѝрок, широ̀ка, широ̀ко, шѝроки, словен тілінің širòk, -о̑kа, чех тілінің, словак тілінің široký, поляк тілінің szeroki, в.-луж. šěroki, н.-луж. šyroki, полаб. sårüke. Производное с суф. -окъ (салыстырамыз: высокий, глубокий) от корня *šir-, праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *sei-r- Кеңейтілген орталық - шахмат тақтасының орталық өрістері: e4, d4, e5, d5. Аталған өрістерге қосымша c3-c6 - f6-f3 квадраттарының іргелес өрістерін қосатын кеңейтілген орталық туралы түсінік бар. Айырықша: ашық орталық - орталық өрістер погонсыз болған кезде; бекітілген орталық - ортасында бір блокталған сарбаз; жабық орталық - орталықтағы сарбаз тізбегі ұтқыр емес; мобильді орталық - екі жақтың біреуі сарбаздың артықшылығын орталықта өзінің тіреуіштерінің қозғалысын қолдана отырып пайдаланады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mərkəz uzadıldı (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Өнүккөн борбору (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Markaz kengaytirildi (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Merkez uzatıldı (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Center extended (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centro extendido (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Erweiterungs+zentrum (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centre étendu (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында центр-орталық сөзі жеке және өзге сөздермен түрліше формада тіркесіп 210 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) центр-орталық нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) центр-орталық нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ центр-орталық нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасы 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында түрлі формада 9 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Центр расширенный – кеңейтілген орталық. | +9 |
337. | Орталықтандыру | Централизация | Централизация Орталықтандыру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің centrum, от көне грек тілінің κέντρον «стрекало, жало, остриё (циркуля)» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kent- «колоть»). Орыс тілінің центр — уже в XVII в., заимств., очевидно, через неміс тілінің Zentrum. Бұл e4, e5 және d4, d-де орналасқан ұяшықтар, кеңейтілген орталық деген ұғым бар - осы ұяшықтары бар көрші өрістерді қамтиды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mərkəzləşdirmə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Борборлоштуруу (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Markazlash (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Merkezileşme (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centralization (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centralización (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zentralisierung (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Centralisation (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында центр-орталық сөзі жеке және өзге сөздермен түрліше формада тіркесіп 210 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) центр-орталық нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) центр-орталық нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ центр-орталық нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасы 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында түрлі формада 9 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Централизация – орталықтандыру. | +8 |
338. | Орталықтағы өтетін сарбаз | Центральная проходная пешка | Центральная проходная пешка Орталықтағы өтетін сарбаз СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің centrum, от көне грек тілінің κέντρον «стрекало, жало, остриё (циркуля)» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kent- «колоть»). Орыс тілінің центр — уже в XVII в., заимств., очевидно, через неміс тілінің Zentrum. Бұл e4, e5 және d4, d орналасқан ұяшықтар, сонымен қатар кеңейтілген орталық деген ұғым бар - осы ұяшықтары бар көршілес өрістерді қамтиды. Алдыңғы жағында дұшпандары жоқ бір тік сызықтағы сарбаз, ал көршілес тік сызықтарда жау күркелері жоқ немесе олар ұрыс кезінде өрістерді ұстамайды, ол арқылы сарбаз трансформация өрісіне өтуі керек. Түп төркіні пеший сын есімі, православтық сөзге көшкен, одан әрі қарай өзге де өзгерістер арасында кһне орыс тілінің, көне славян тілінің пѣшь (көне грек тілінің πεζός) туындаған, салыстырамыз: украин тілінің пі́ший, беларусь тілінің пе́шы, болгар тілінің пеш, пе́ши, сербі тілінің және хорват тілінің пjе̏ше «пешком», словен тілінің ре̣̑šji, чех тілінің, словак тілінің pěší, поляк тілінің рiеszу, в.-луж. pěši, н.-луж. ре̌šу сөзінен туындаған. Сонымен қатар салыстырамыз: чех тілінің pěchý. Ғалымдар пікіріне сүйенсек, одан әрі дами келе *pēdsi̯os туынды сөзінен болған, ол сөзге дінекер болғаны *рēd- «нога (ступня)», латын тілінің рēs, реdis (м.) «нога», әдеби тілдегі pėdà (вин. pė́dą) «стопа, след ноги», pėdė «ступня (чулка)», латын тілінің мына сөзінен туындаған pęds м. «след ноги», pęda «подошва, стопа», көне үнді тілінің раdám «след ноги, стопа», дор. πώς «нога (ступня)», готск. fōtus «нога, шаг», әдеби тілдегі pė́sčias, pė́ksčias «пеший, пешком» (*pēdti̯os), др.-әдеби тілдегі pėstomis үстеуі дәрежесіне өткен. Сонымен қатар, аталмыш сөз өзгере келе ауыз екі сөйлеу тілінің *pěхъ пайда болған-мыс. Осы соңғы сөз еркін қысқарған сөздің бір нұсқасы болуы әбден мүмкін (осыдан барып, әрине, пехота сөзі туындаған). Ауыз екі сөйлеу тілінің калькасы ретінде (неміс тілінің Мinderheit сөзі іспеттес) француз тілінің minorité сөзі, одан орта ғасыр латын тілініәң minoritās сөзі пайда болды деген деректер бар. Бұл сөздің кеңінен жайылуы әрі таралуына Француз Ұлы революциясы дәнекер болды, әрине. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mərkəzi lombarddan keçdi (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Борбордук ётмё жол сарбазына (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Markaziy lombard (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Merkezi piyon geçti (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Central passed pawn (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Peón pasado central (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zentral übergebener Bauer (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pion central passé (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында центр-орталық сөзі жеке және өзге сөздермен түрліше формада тіркесіп 210 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) центр-орталық нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) центр-орталық нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ центр-орталық нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасы 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында түрлі формада 9 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Центральная проходная пешка - Орталықтағы өтетін сарбаз. | 0 |
339. | Орталық гамбиті | Центральный гамбит | Центральный гамбит Орталық гамбиті СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің бастапқы шығу төркіні: латын тілінің centrum, от көне грек тілінің κέντρον «стрекало, жало, остриё (циркуля)» (праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kent- «колоть»). Орыс тілінің центр — уже в XVII в., заимств., очевидно, через неміс тілінің Zentrum. Это клетки, которые находятся на е4, е5 иd4,dСуществует сонымен қатар понятие расширенного центра – включает в себя соседние поля с этими клетками. Итальян тілінің gambetto «подножка; гамбит», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: gamba «нога», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: латын тілінің gamba «скакательный сустав», сөз әрі қарай дами келе мына нұсқаға көшкен: көне грек тілінің καμπή «изгиб, излучина; сустав», әрі қарай дами келе праүндіеуропа тілдерінің бірінен, нақты айтсақ, мына сөзден туындаған деген тұжырым бар *kamp- «кривой; сгибать». Шахматный термин ввёл в обиход в 1561 г. испанский шахматист Руй Лопес де Сегура (Rúy López de Segura). Орыс тілінің гамбит сөзі француз тілінің gambit сөзінен туындаған деген дерек бар. Гамбит (итальяндық гамбеттодан - бандвагон) - бұл тараптардың бірі тезірек даму, орталықты басып алу немесе жай ойын өрбіту мақсатында материалдық көмек береді (әдетте сарбаз, бірақ кейде жеңіл бөлік). Қабылданған гамбит (құрбан қабылданған), гамбиттен бас тартылған (жәбірленуші қабылданбаған) және контргамбит (құрбанды қабылдаудың орнына, қарсылас өз кезегінде материалдық көмек береді) бар. «Гамбит Штайниц» - С.Лойдтың міндеті, онда бірінші патша ақ патша көптеген тексерушілердің астында болады. Тапсырма «барлық уақыттағы ең үлкен алдау» деп аталды. Практикалық ойында сонымен бірге Г.С патшаның e2 қозғалысымен сипатталады (1. с4 е5 2.СсЗ Кс6 3. f4 ef 4.d4 Fh4 + 5. K cre2). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Mərkəzi Gambit (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Борбордук жүрүш (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Markaziy Gambit (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Merkezi Gambit (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Central Gambit (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambito central (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zentrales Gambit (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Gambit central (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында центр-орталық сөзі жеке және өзге сөздермен түрліше формада тіркесіп 210 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) центр-орталық нұсқасы түрлі формада 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) центр-орталық нұсқасы 1 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ центр-орталық нұсқасында түрлі формада 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасы 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) центр-орталық нұсқасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3-шілдедегі № 228-V ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында 8 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 13-желтоқсандағы редакциясы № 280-VI ҚРЗ Дене тәрбиесі мен спорт туралы Заңында центр-орталық нұсқасында түрлі формада 9 рет қолданылған. «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында центр-орталық нұсқасында 1 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Центральный гамбит – орталық гамбиті. Ұсыныс: Центральный гамбит – орталық гамбит. | +8 |
340. | Тізбек | Цепочка | Цепочка Тізбек СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Бір диагональмен орналасқан және бір-бірін қорғайтын бірдей түсті сарбаз. Мысалы, ақ пальмалар c2 - d3 - e4; c2-сарбаз тізбектің негізі деп аталады, қалғандары оның байланыстары деп аталады. Сарбазтар тізбегі ұтқыр бола алады - сарбазтардың (сілтемелердің) біреуі жетілдірілуі мүмкін немесе қарсыластардың легиондары сарбаз тізбегіне жақын орналасқан кезде жабылуы мүмкін (мысалы, ақ карондар - d3, e4, f5; қара - d4, e5, f6). Сарбаз тізбегіне шабуыл негізінен оның базасына қарсы жасалады, өйткені сілтемелерден айырмашылығы сарбазпен қорғалмайды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zəncir (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chain (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zanjir (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zincir (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chain (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Cadena (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Kette (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chaîne (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Цепочка – тізбек. | +9 |
341. | Цугцванг | Цугцванг | Цугцванг Цугцванг СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Цугцван - неміс тектес өте әдемі сөз. Мұнда біз оның мағынасына қарап, бірнеше мысалдар келтіреміз. Zugzwang (неміс: Zugzwang - Zug - жылжу және Zwang - мәжбүрлеу) - бұл дойбы мен шахматтағы позиция, онда ойыншының кез-келген кейінгі қозғалысы оның жағдайының нашарлауына әкеледі. Екі ойыншының біреуінде немесе тіпті екеуінде де пайдалы комбинациялар болмайтын жағдай, яғни кез-келген қозғалыс жағдайында адам ойындағы өзінің позициясын нашарлатады. Басқаша айтқанда, бұл нақты термин. Алайда, оның сөз байлығы мен мағыналық қабілетіне байланысты бұл сөз кең мағынада қолдана бастады. Бүгінде саясатта зугцвандардың жағдайы туралы жиі естуге болады. Бұл әрекет, сондай-ақ әрекетсіздік те жағдайдың нашарлауына әкелетін жағдайға қатысты. Яғни, бұл мүмкін емес, ал мүмкін емес де мүмкін емес.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zugzwang (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Цугцванг (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Tsugzvan (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zugzwang (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zugzwang (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zugzwang (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zugzwang (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Zugzwang (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Цугцванг - Цугцванг | +9 |
342. | Фишер сағаты | Часы Фишера | Часы Фишера Фишер сағаты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *časъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің часъ, көне славян тілінің часъ (ὥρα; Супр.), украин тілінің час «время, погода», ча́сом «иногда», беларусь тілінің час «время», ча́сом «иногда», болгар тілінің час «час», сербі тілінің және хорват тілінің ча̏с «мгновение», ча̏сом «мгновенно», словен тілінің čàs (род. п. čásа) «время», чех тілінің, словак тілінің čаs, поляк тілінің сzаs, в.-луж. čаs, н.-луж. саs. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *časъ (из индоевр. *kēs-) родственно көне орыс тілінің kīsman вин. п. ед. ч. «время, минута» (из *kēsman), алб. kоhё (*kēsā) «время, погода». Далее пытались связать с ча́ять. Сербі тілінің және хорват тілінің ка̏сати, словен тілінің kasati «бежать», латын тілінің мына сөзінен туындаған k̨uôst, k̨uošu «спешить», неміс тілінің hasten «торопиться», Наst «поспешность», а сонымен қатар с чеса́ть сөзінен туындауы мүмкін. Бұл қозғалыс жасағаннан кейін бірнеше секундты ерекше түрде қосатын құрылғы. Осылайша, ойын сәтті болған жағдайда, сіз өзіңіздің ойлауыңызға қосымша уақыт жинайсыз. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher saatı (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Сапар сааты (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher soati (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Balıkçının saati (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fisher`s clock (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Reloj de pescador (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fischer+uhr (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Horloge de pêcheur (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Часы Фишера – Фишер сағаты. | +8 |
343. | Шахмат сағаты | Часы шахматные | Часы шахматные Шахмат сағаты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: *časъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің часъ, көне славян тілінің часъ (ὥρα; Супр.), украин тілінің час «время, погода», ча́сом «иногда», беларусь тілінің час «время», ча́сом «иногда», болгар тілінің час «час», сербі тілінің және хорват тілінің ча̏с «мгновение», ча̏сом «мгновенно», словен тілінің čàs (род. п. čásа) «время», чех тілінің, словак тілінің čаs, поляк тілінің сzаs, в.-луж. čаs, н.-луж. саs. Праславян тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін: *časъ (из индоевр. *kēs-) родственно көне орыс тілінің kīsman вин. п. ед. ч. «время, минута» (из *kēsman), алб. kоhё (*kēsā) «время, погода». Далее пытались связать с ча́ять. Сближают с сербі тілінің және хорват тілінің ка̏сати, словен тілінің kasati «бежать», латын тілінің мына сөзінен туындаған k̨uôst, k̨uošu «спешить», неміс тілінің hasten «торопиться», Наst «поспешность», а сонымен қатар с чеса́ть. Бұл саяхат ауыстырғышымен және уақыт санағышы бар екі теру бар арнайы сағаттар. Олар уақытты ойлайтын адам үшін болатындай етіп ұйымдастырылған. Уақыт өте аз болған жағдайда уақыт қысымы орын алуы мүмкін, ал егер ол толығымен аяқталған болса, онда уақыттың кешігуі орын алды және сіз шығынды есептей аласыз. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat saatı (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шахмат боюнча саат (шахмат боюнча) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat soati (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç saati (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess clock (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Reloj de ajedrez (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+uhr (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Horloge d`échecs (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Часы шахматные – Шахмат сағаты. | +9 |
344. | Чемпионат | Чемпионат | Чемпионат Чемпионат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Из англ. champion «борец, победитель», от старофранцуз тілінің champion, из народнолатын тілінің campiōnem. Бұл термин бірінші кезекте спортқа қатысты қолданылады, бірақ сонымен бірге ол басқа жарыстарға да қатысты. Мысалы, жануарлар көрмесіне, кез-келген тұқымның ең жақсы өкілдерін анықтау үшін немесе зияткерлік сайыста жеңімпазды анықтау үшін, мысалы, Мәскеу чемпионаты «Не? Қайда? Қашан? » Кейбір жағдайларда чемпионаттар мен чемпионаттарды ажырата білу әдетке айналған. Чемпионаттар ересектер арасында, ал чемпионаттар - жасөспірімдер арасында өткізіледі. Кейде чемпионаттар олардың өткізілу формасын, жүлдесін немесе тарихи дәстүрді көрсететін атаулар береді. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Çempionat (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Кубок (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chempionat (shaxmat bo`yicha) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şampiyonluk (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Championship (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campeonato (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Meister+мастер schaft окончание жен рода (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Championnat (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Чемпионат - Чемпионат | +9 |
345. | Қара шаршылы | Чернопольный | Чернопольный Қара шаршылы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп-төркіні мына сын есімнен туындаған: чёрный, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *čьrnъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің чьрнъ, көне славян тілінің чрънъ (μέλας), орыс тілінің чёрный, украин тілінің чорний, беларусь тілінің чорны, болгар тілінің чърн, черен, сербі тілінің және хорват тілінің црн, ж. цр́на, црни, словен тілінің čŕn, чех тілінің černý, словак тілінің čierny, поляк тілінің сzаrnу, в.-луж. čоrnу, н.-луж. саrnу, полабск. cárne «чёрный»; из *čьrхnъ, праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kerǝs-, салыстырамыз: әдеби тілдегі Kirsnà (название реки), көне орыс тілінің kirsnan «чёрный», көне үнді тілініңkr̥ṣṇás «чёрный», далее сюда же әдеби тілдегі kéršas «чёрно-белый, пятнистый», kéršė «корова-пеструха», kéršis «вол пёстрой масти», karšìs «лещ», kiršlỹs «хариус», шв., норв. harr — то же (прагерм. *harzu-). Праславян тілінің мына сөзінен шықты деген тұжырым бар: , өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің поле, көне славян тілінің поле (көне грек тілінің πεδίον, κάμπος), орыс тілінің, украин тілінің по́ле, болгар тілінің поле́, сербі тілінің және хорват тілінің по̏ље, словен тілінің роljе̑, чех тілінің, словак тілінің, поляк тілінің роlе, в.-луж. роlо, н.-луж. рólо, полабск. рülǘ. Көне орыс тілінің мына сөзімен байланысты деген пікір де жоқ емес: полъ «открытый, свободный, полый» латын тілінің мына бір сөзімен туыста болмақ: раlаm «открыто, явно», шв. fala «равнина, пустошь», местн. н. Falun, нов.-в.-неміс тілінің West-falen, Ost-falen. Возм., сонымен қатар көне орыс тілінің местн. н. Раlwе, раlwе — название пустынной, безлесой, мшистой равнины, непаханой пустоши, алб. shpall «открываю». Далее сюда относится украин тілінің полонина́ «плоскогорье, пастбище в горах», болгар тілінің планина́ «гора», сербі тілінің және хорват тілінің, словен тілінің planína «гора», чех тілінің, словак тілінің planina «равнина», поляк тілінің, в.-луж. płonina «сухая, бесплодная земля», шв. fjäll. Далее, вероятно, сонымен қатар одан әрі қарай дами келе көне неміс тіліндегі сөзбен түйіседіfeld «поле». Едва ли более вероятно сближение со көне славян тілінің полѣти, пламѩ (пали́ть, по́ломя) якобы с первонач. знач. «выжженная равнина», а сонымен қатар со словен тілінің péljati «гнать, вести» (Бодуэн де Куртенэ). От по́ле произведено полева́ть «охотиться», поляк тілінің роlоwаć — то же; салыстырамыз: көне орыс тілінің польничати «охотиться». Слон, который ходит по чернм полям. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qaranlıq sahə (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dark-төрт бурчтуу (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qorong`i maydon (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Karanlık alan (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dark-field (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Campo oscuro (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Dunkel+feld (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fond noir (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде поле-шаршы нұсқасында түрлі формада 72 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Чернопольный – қара шаршылы | +9 |
346. | Қаралар | Черные | Черные Қаралар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Сөздің түп-төркіні мына сын есімнен туындаған: чёрный, әрі қарай дами келе праславян тілінің мына сөзіне өткен: *čьrnъ, өзге де сөздің арасынан туындаған біздің жағдайдағы сөз төркіні: көне орыс тілінің чьрнъ, көне славян тілінің чрънъ (μέλας), орыс тілінің чёрный, украин тілінің чорний, беларусь тілінің чорны, болгар тілінің чърн, черен, сербі тілінің және хорват тілінің црн, ж. цр́на, црни, словен тілінің čŕn, чех тілінің černý, словак тілінің čierny, поляк тілінің сzаrnу, в.-луж. čоrnу, н.-луж. саrnу, полабск. cárne «чёрный»; из *čьrхnъ, праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *kerǝs-, салыстырамыз: әдеби тілдегі Kirsnà (название реки), көне орыс тілінің kirsnan «чёрный», көне үнді тілініңkr̥ṣṇás «чёрный», далее сюда же әдеби тілдегі kéršas «чёрно-белый, пятнистый», kéršė «корова-пеструха», kéršis «вол пёстрой масти», karšìs «лещ», kiršlỹs «хариус», шв., норв. harr — то же (прагерм. *harzu-). 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qara (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: каралар (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Qora (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Siyah (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Black (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Negro (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schwarz (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Noir (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Черные - қаралар | +9 |
347. | Шах | Шах | Шах Шах СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Шах — шахматтағы жағдай және олардың нұсқалары, патша шайқаста болған кезде, яғни келесі қадам, кем дегенде бір қарсыластың бөлігі патшаны ала алады. Шахмат ережелері ойыншының қозғалуына мүмкіндік бермейді, содан кейін оның патшасы бақылауда болады, тіпті егер бұл тексерілген бөліктен немесе қарсыластың патшасынан болса да. Кез-келген зат немесе сарбаз ауыстырылғаннан кейін шах жария етілуі мүмкін. Алайда, патша қарсыластың патшасына «ашылған» тексерудің көмегімен ғана әрекет ете алады (төменде қараңыз), әйтпесе шабуыл жасайтын патша өзі тыйым салынған шахке отырғызған болар еді. Алгебралық жазбада шах плюс (+) белгісімен белгіленеді. «Шах» сөзі монархтың атауынан шыққан (Шахты қараңыз) парсы, араб және Таяу және Орта Шығыстың кейбір басқа тілдерінде кездеседі. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şah (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шах (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shax (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şah (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shah (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shah (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shah (im Schach) im- in +dem 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shah (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Шах - Шах | +9 |
348. | Шахмат композициясы | Шахматная композиция | Шахматная композиция Шахмат композициясы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Ша́хматы (перс. شاه مات ‘шах мат’, сөзбе-сөз аудармасы - «шах қайтыс болды») өнер, ғылым мен спорттың элементтерін (оның ішінде шахмат құрамы тұрғысынан) біріктіретін екі қарсылас үшін 64 ұяшықтан тұратын тақтадағы арнайы бөліктері бар борттық логикалық ойын. Ойыншылар топтары бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы шахмат ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңесші деп аталады. Сондай-ақ, бір мезгілде бір сеанс ойыны тәжірибесі бар, егер бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен ойнаса, әрқайсысы жеке тақтада болады. Ойын ережелері негізінен XV ғасырда әзірленді; қазіргі ресми турнирлерде Халықаралық шахмат федерациясының ережелері қолданылады, олар тек бөліктердің қозғалысын ғана емес, сонымен бірге судьяның құқықтарын, ойыншылардың жүріс-тұрысы мен уақытты басқаруды реттейді. Хат алмасу, телефон арқылы, Интернеттегі ойынның арнайы ережелері бар. Көптеген стандартты емес ережелер, кесектер, тақтай өлшемдері бар шахмат нұсқалары бар. Шахмат құрамының сәйкес бөлімі - ертегі шахмат. Математикада шахмат ойынының әртүрлі аспектілері зерттеледі (мысалы, классикалық «Рыцарь кезіндегі проблема» және «Сегіз патшайым мәселесі»), соның ішінде компьютерлік модельдеуді қолдану. Шахмат өнерінің саласы, онда шахматшылар таңғажайып позициялар, қайталанбас сұлулықты қабылдайтын суретшілер рөлін атқарады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat tərkibi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы:шахмат курамы 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat tarkibi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç kompozisyon 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess composition 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Composición del ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+komposition 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Composition d`échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Шахматная композиция - Шахматтық композиция | +8 |
349. | Шахмат нотациясы | Шахматная нотация | Шахматная нотация Шахмат нотациясы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Ша́хматы (перс. شاه مات ‘шах мат’, сөзбе-сөз аудармасы - «шах қайтыс болды») өнер, ғылым мен спорттың элементтерін (оның ішінде шахмат құрамы тұрғысынан) біріктіретін екі қарсылас үшін 64 ұяшықтан тұратын тақтадағы арнайы бөліктері бар борттық логикалық ойын. Ойыншылар топтары бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы шахмат ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңесші деп аталады. Сондай-ақ, бір мезгілде бір сеанс ойыны тәжірибесі бар, егер бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен ойнаса, әрқайсысы жеке тақтада болады. Ойын ережелері негізінен XV ғасырда әзірленді; қазіргі ресми турнирлерде Халықаралық шахмат федерациясының ережелері қолданылады, олар тек бөліктердің қозғалысын ғана емес, сонымен бірге судьяның құқықтарын, ойыншылардың жүріс-тұрысы мен уақытты басқаруды реттейді. Хат алмасу, телефон арқылы, Интернеттегі ойынның арнайы ережелері бар. Көптеген стандартты емес ережелер, кесектер, тақтай өлшемдері бар шахмат нұсқалары бар. Шахмат құрамының сәйкес бөлімі - ертегі шахмат. Математикада шахмат ойынының әртүрлі аспектілері зерттеледі (мысалы, классикалық «Рыцарь кезіндегі проблема» және «Сегіз патшайым мәселесі»), соның ішінде компьютерлік модельдеуді қолдану. Шахмат өнерінің саласы, онда шахматшылар таңғажайып позициялар, қайталанбас сұлулықты қабылдайтын суретшілер рөлін атқарады. Шахматная нотация (латын тілінің notatio — жазу, белгілеу) —шахмат ойынын немесе шахмат тақтасындағы бөліктердің орнын жазу үшін қолданылатын символдар жүйесі. Көптеген елдер алгебралық белгіні қабылдады. Алғаш рет 1616 жылы неміс герцогы Август Август Кенженің (шахмат немесе патша ойыны) композициясында ұсынылған (бүркеншік аты - Густавус Селенус). Келесі ғасырда оны Филипп Стамма ойлап тапты, сайып келгенде, қазіргі түрінде ол Германияда 1784 жылы Хиршель шығарған кітапта пайда болды. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat notation 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess тексты 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat notasi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç gösterimi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess notation 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Notación de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+notation 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Notation d`échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Шахматная нотация - Шахмат нотациясы | +8 |
350. | Шахмат тасы (фигура) | Шахматная фигура | Шахматная фигура Шахмат тасы (фигура) СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Ша́хматы (перс. شاه مات ‘шах мат’, сөзбе-сөз аудармасы - «шах қайтыс болды») өнер, ғылым мен спорттың элементтерін (оның ішінде шахмат құрамы тұрғысынан) біріктіретін екі қарсылас үшін 64 ұяшықтан тұратын тақтадағы арнайы бөліктері бар борттық логикалық ойын. Ойыншылар топтары бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы шахмат ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңесші деп аталады. Сондай-ақ, бір мезгілде бір сеанс ойыны тәжірибесі бар, егер бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен ойнаса, әрқайсысы жеке тақтада болады. Ойын ережелері негізінен XV ғасырда әзірленді; қазіргі ресми турнирлерде Халықаралық шахмат федерациясының ережелері қолданылады, олар тек бөліктердің қозғалысын ғана емес, сонымен бірге судьяның құқықтарын, ойыншылардың жүріс-тұрысы мен уақытты басқаруды реттейді. Хат алмасу, телефон арқылы, Интернеттегі ойынның арнайы ережелері бар. Көптеген стандартты емес ережелер, кесектер, тақтай өлшемдері бар шахмат нұсқалары бар. Шахмат құрамының сәйкес бөлімі - ертегі шахмат. Математикада шахмат ойынының әртүрлі аспектілері зерттеледі (мысалы, классикалық «Рыцарь кезіндегі проблема» және «Сегіз патшайым мәселесі»), соның ішінде компьютерлік модельдеуді қолдану. Шахмат өнерінің саласы, онда шахматшылар таңғажайып позициялар, қайталанбас сұлулықты қабылдайтын суретшілер рөлін атқарады. Латын тілінің figūrа «тас/бедер, об ауыз екі сөйлеу тілінің/бейне», содан әрі қарай дами келе fingere «тигізу; қалыптастыру, илеу; ойдан, қиялдан шығару» етісітігі туындай келе, соның салдарынан праүндіеуропа тілінің *dheigh- «балшықпен майлау, сылау, балшықтан илеу, қамыр илеу» тіркестері туындаған. Орыс тіліндегі тас («пластикалық сұлба/тас» деген бастапқы мағынасы болған) — І Петрдің 1701 жылы поляк тілінің figurа сөзінен туындауы мүмкін деген тұжырым бар. Сарбаздан басқа ойынға қатысатын барлық тастар/тастар. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat parçası 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы:шахмат тасуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat buyumlari 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç taşını 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess figure 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pieza de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+figur 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Pièce d`échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде фигура-фигура нұсқасында еш аударылмай 2 рет, фигура – тас нұсқасында бірнеше формада 152 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Шахматная фигура – шахмат тасы. | +3 |
351. | Шахмат шайқасы | Шахматное сражение | Шахматное сражение Шахмат шайқасы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Ша́хматы (перс. شاه مات ‘шах мат’, сөзбе-сөз аудармасы - «шах қайтыс болды») өнер, ғылым мен спорттың элементтерін (оның ішінде шахмат құрамы тұрғысынан) біріктіретін екі қарсылас үшін 64 ұяшықтан тұратын тақтадағы арнайы бөліктері бар борттық логикалық ойын. Ойыншылар топтары бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы шахмат ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңесші деп аталады. Сондай-ақ, бір мезгілде бір сеанс ойыны тәжірибесі бар, егер бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен ойнаса, әрқайсысы жеке тақтада болады. Ойын ережелері негізінен XV ғасырда әзірленді; қазіргі ресми турнирлерде Халықаралық шахмат федерациясының ережелері қолданылады, олар тек бөліктердің қозғалысын ғана емес, сонымен бірге судьяның құқықтарын, ойыншылардың жүріс-тұрысы мен уақытты басқаруды реттейді. Хат алмасу, телефон арқылы, Интернеттегі ойынның арнайы ережелері бар. Көптеген стандартты емес ережелер, кесектер, тақтай өлшемдері бар шахмат нұсқалары бар. Шахмат құрамының сәйкес бөлімі - ертегі шахмат. Математикада шахмат ойынының әртүрлі аспектілері зерттеледі (мысалы, классикалық «Рыцарь кезіндегі проблема» және «Сегіз патшайым мәселесі»), соның ішінде компьютерлік модельдеуді қолдану. Шахмат өнерінің саласы, онда шахматшылар таңғажайып позициялар, қайталанбас сұлулықты қабылдайтын суретшілер рөлін атқарады. Бастауын сражать(ся), с ауыз екі сөйлеу тілініңить(ся) етістігінен алады да, әрі қарай праславян тілінің *razъ «удар» сөзіне өтеді, ол жерде дауысты дыбыстардың алмасуы жүзеге асады с ре́зать. салыстырайық: орыс тілінің, украин тілінің, беларусь тілінің ауыз екі сөйлеу тілінің, сербі тілінің және хорват тілінің ра̑з «лопатка для отмеривания зерна», «отвал плуга», словен тілінің rа̑z «гребок для отмеривания зерна», чех тілінің ráz «удар, отпечаток, шаханка, тип, характер», словак тілінің raz «характер, удар», поляк тілінің rаz «ауыз екі сөйлеу тілінің», в.-луж., н.-луж. rаz «ауыз екі сөйлеу тілінің»; праүндуеуропа тілдерінен бастау алатыны белгілі болды *red-. Әдеби тілмен туыстас екені де анықталды:rúоžаs «полоса, черта», rė́žti «резать, делать черту», латын тілінің мына сөзінен туындаған ruo^zа «возвышенность, бугор; полоса, луг, ряд», грек тілінің ῥώξ м., ж. «трещина», ῥήγνῡμι «рву, проламываю», аор. страд. ἐρράγην, перф. ἔρρωγα, ῥῆξις, лесб. ρῆξις ж. «проламывание, ауыз екі сөйлеу тілініңрывание». Кроме того, балт. и слав. слова сравнивались с грек тілінің ῥάσσω, атт. ῥάττω «бью, толкаю», аор. ἔρραξα, ῥᾱχία ж. «прибой», ион. ῥηχίη — то же. См. сонымен қатар ауыз екі сөйлеу тілініңи́ть. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat döyüşü 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шахмат согуш 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat jangi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç Savaşı 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess battle 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Batalla de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+kampf 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schachkampf 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Шахматное сражение – шахмат шайқасы. | +8 |
352. | Шахматтық тәртіп | Шахматный порядок | Шахматный порядок Шахматтық тәртіп СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Ша́хматы (перс. شاه مات ‘шах мат’, сөзбе-сөз аудармасы - «шах қайтыс болды») өнер, ғылым мен спорттың элементтерін (оның ішінде шахмат құрамы тұрғысынан) біріктіретін екі қарсылас үшін 64 ұяшықтан тұратын тақтадағы арнайы бөліктері бар борттық логикалық ойын. Ойыншылар топтары бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы шахмат ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңесші деп аталады. Сондай-ақ, бір мезгілде бір сеанс ойыны тәжірибесі бар, егер бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен ойнаса, әрқайсысы жеке тақтада болады. Ойын ережелері негізінен XV ғасырда әзірленді; қазіргі ресми турнирлерде Халықаралық шахмат федерациясының ережелері қолданылады, олар тек бөліктердің қозғалысын ғана емес, сонымен бірге судьяның құқықтарын, ойыншылардың жүріс-тұрысы мен уақытты басқаруды реттейді. Хат алмасу, телефон арқылы, Интернеттегі ойынның арнайы ережелері бар. Көптеген стандартты емес ережелер, кесектер, тақтай өлшемдері бар шахмат нұсқалары бар. Шахмат құрамының сәйкес бөлімі - ертегі шахмат. Математикада шахмат ойынының әртүрлі аспектілері зерттеледі (мысалы, классикалық «Рыцарь кезіндегі проблема» және «Сегіз патшайым мәселесі»), соның ішінде компьютерлік модельдеуді қолдану. Шахмат өнерінің саласы, онда шахматшылар таңғажайып позициялар, қайталанбас сұлулықты қабылдайтын суретшілер рөлін атқарады. Шахматқа тапсырыс беру - кейбіреулердің орналасуы. шахмат тақтасындағы бір ақ немесе бір қара шаршының жолдары сияқты екі немесе одан да көп жолдардағы заттар. Бақшадағы алма ағаштары шахмат тәртібімен егілген/отырғызылған. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat sifarişi 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Текшерүү үлгүсү 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat tartibi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç siparişi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess order 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Orden de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+reihenfolge 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ordre d`échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Шахматный порядок – шахматтық тәртіп. | +7 |
353. | Шахмат | Шахматы | Шахматы Шахмат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Ша́хматы (перс. شاه مات ‘шах мат’, сөзбе-сөз аудармасы - «шах қайтыс болды») өнер, ғылым мен спорттың элементтерін (оның ішінде шахмат құрамы тұрғысынан) біріктіретін екі қарсылас үшін 64 ұяшықтан тұратын тақтадағы арнайы бөліктері бар борттық логикалық ойын. Ойыншылар топтары бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы шахмат ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңесші деп аталады. Сондай-ақ, бір мезгілде бір сеанс ойыны тәжірибесі бар, егер бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен ойнаса, әрқайсысы жеке тақтада болады. Ойын ережелері негізінен XV ғасырда әзірленді; қазіргі ресми турнирлерде Халықаралық шахмат федерациясының ережелері қолданылады, олар тек бөліктердің қозғалысын ғана емес, сонымен бірге судьяның құқықтарын, ойыншылардың жүріс-тұрысы мен уақытты басқаруды реттейді. Хат алмасу, телефон арқылы, Интернеттегі ойынның арнайы ережелері бар. Көптеген стандартты емес ережелер, кесектер, тақтай өлшемдері бар шахмат нұсқалары бар. Шахмат құрамының сәйкес бөлімі - ертегі шахмат. Математикада шахмат ойынының әртүрлі аспектілері зерттеледі (мысалы, классикалық «Рыцарь кезіндегі проблема» және «Сегіз патшайым мәселесі»), соның ішінде компьютерлік модельдеуді қолдану. Шахмат өнерінің саласы, онда шахматшылар таңғажайып позициялар, қайталанбас сұлулықты қабылдайтын суретшілер рөлін атқарады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmat 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: шахмат 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmat 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: satranç 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Echecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Шахматы – шахмат. | +7 |
354. | Шахматшы | Шахматист | Шахматист Шахматшы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Парсы тілінің شاه (šāh) «хан, патша шах» сөзінен бастау алған, әрі қарай дами келе көне парсы тілінің хšāуаθiуа- «властелин» сөзіне өткен. Орыс тіліндегі бастапқы мағынасы («парсы монархы» деген мағынадағы) қолданысқа Котошихин кезінде қолданысқа енді. Сонымен қатар шахмат термині ретінде көне орыс тілінің шахы көптік мағынада «дойбы ойнау/игра в шашки» түрінде бекіген, бұл сөз негізінен поляк тілінің szachy —сөзі арқылы айналымға өтуі мүмкін деген тұжырым бар. Уақыт өте келе өзге де маңынасында түрік тілінің šаẋ сөз арқылы немесе жаңа парсы тіліндегі сөздер арқылы айналымға түсті деген ғылыми тұжырым бар. Ша́хматы (перс. شاه مات ‘шах мат’, сөзбе-сөз аудармасы - «шах қайтыс болды») өнер, ғылым мен спорттың элементтерін (оның ішінде шахмат құрамы тұрғысынан) біріктіретін екі қарсылас үшін 64 ұяшықтан тұратын тақтадағы арнайы бөліктері бар борттық логикалық ойын. Ойыншылар топтары бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы шахмат ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңесші деп аталады. Сондай-ақ, бір мезгілде бір сеанс ойыны тәжірибесі бар, егер бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен ойнаса, әрқайсысы жеке тақтада болады. Ойын ережелері негізінен XV ғасырда әзірленді; қазіргі ресми турнирлерде Халықаралық шахмат федерациясының ережелері қолданылады, олар тек бөліктердің қозғалысын ғана емес, сонымен бірге судьяның құқықтарын, ойыншылардың жүріс-тұрысы мен уақытты басқаруды реттейді. Хат алмасу, телефон арқылы, Интернеттегі ойынның арнайы ережелері бар. Көптеген стандартты емес ережелер, кесектер, тақтай өлшемдері бар шахмат нұсқалары бар. Шахмат құрамының сәйкес бөлімі - ертегі шахмат. Математикада шахмат ойынының әртүрлі аспектілері зерттеледі (мысалы, классикалық «Рыцарь кезіндегі проблема» және «Сегіз патшайым мәселесі»), соның ішінде компьютерлік модельдеуді қолдану. Шахмат өнерінің саласы, онда шахматшылар таңғажайып позициялар, қайталанбас сұлулықты қабылдайтын суретшілер рөлін атқарады. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Şahmatçı 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: chessplayer 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Shaxmatchi 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Satranç oyuncusu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Chess player 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Jugador de ajedrez 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Schach+spieler/игрок 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Joueur d`échecs 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстандық Шахмат Федерациясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің (жаңа редакциясы) Алматы-2019 жылғы Жарғысында шах+мат - шах+мат нұсқасында 24 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде шах+мат-шах+мат нұсқасында 120 рет және шах жеке тұрып 15 рет қолданылған. ФИДЕ шахмат ойнау (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енген) ережелерінде мат-мат нұсқасында жеке тұрып 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: Шахматист – шахматшы. | +6 |
355. | Эндшпиль | Эндшпиль | Эндшпиль Эндшпиль СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Э́ндшпиль (неміс тіліндегісөзден бастау алған, ол сөз Endspiel — «ойын соңы» деп аталады) — шахмат не дойбы ойынының қорытынды бөлігі. Шахмат ойынының ортасын (орта ойын) соңынан (эндгейм) бөлетін шекара салу әрдайым мүмкін емес. Әдетте ойын бөліктердің көпшілігін алмастырғанда және ойын ортасына тән патшаларға ешқандай қауіп төндірмеген кезде соңғы ойынға енеді. Тақтада патшайымдардың болмауы - индикатордың міндетті белгісі емес (мысалы, «Queens endings» мақаласын қараңыз). Стратегиялық жоспардың соңы патшаға шабуылды ұйымдастырып, оны ұятсыздықпен аяқтау, олар сирек кездесетін жағдайларды қоспағанда, қарапайым болады («Техникалық мақсаттар» мақаласын қараңыз). Көбінесе, ақырғы ойында тағы бір стратегиялық мақсат туындайды - жеңіске жету үшін қажетті материалдық артықшылықты алу үшін патшайымдарда кепілге тұру. Эндгеймнің келесі негізгі белгілері тән. Ақырғы ойындағы патша - белсенді тұлға. Әдетте, төсеніші қорқынышынан қорықпай, ол баспананы тастап, басқа қайраткерлермен бірге күреске қатыса алады; ол қарсыластардың бөлшектері мен табандарына шабуыл жасай алады және жау лагеріне бірінші болып кіре алады. Endgame-дегі тақтадағы бөліктердің саны аз болған сайын, олардың әрқайсысының мәні артады. Ойынның ортасында борттың кез-келген бөлігінде күштердің шешуші артықшылығын құру көбіне жеңіске жетеді; ақырғы ойынды дұрыс ойнау - бұл максималды белсенділікті және бөліктердің өзара әрекеттестігін қамтамасыз ету Endgame-дің стратегиялық мақсаты - подшипниктердің біреуін патшаларда ұстап тұру - күрендердің өсіп келе жатқан рөлін анықтайды. Егер ойынның ортасында серіктестердің біреуінің сарбаз сияқты артықшылығы шешуші рөл атқармаса, онда көп жағдайда жеңіске жету жеткілікті. Ойынның ортасында жоспар көбінесе позицияның ерекшеліктерімен ғана емес, сонымен бірге қарсыластардың ойын стилімен, психологиялық есептеулерімен және т.б. анықталады, соңында, сіз ендем ойынының белгілі бір түріне тән жолды таңдауыңыз керек, өйткені тек мақсатқа жетуге әкеледі.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Endgame (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Эндшпиль (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Endgame (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Oyunsonu (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Endgame (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fin del juego (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Endspiel (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Fin de partie (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Эндшпиль – Эндшпиль. | +8 |
356. | Этюд | Этюд | Этюд Этюд СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Француз тілінің étude «оқу, білім-ілім»; этюд». Көне француз тілінің estudie, содан бара келе әрі қарай studium «ескіру, тырысу, тыраштану ғылым», одан әрі дами келе studere сөзінен «бар ытнта-жігерімен жұмыс жасау» туындайды да, өз кезегінде праүндіеуропалық *steu- «итеру, ұру, қолпаштау» сөзіне өьеді. Ша́хматтық этю́д (француз тілінің étude, сөзінің тура аудармасы — зерттеу, зерделеу, тексеру) —шахмат композиторы құрастырған позиция, онда тараптардың біреуі (әдетте ақ түсті) осы мақсатқа жету үшін қажетті қозғалыстар санын көрсетпестен тапсырманы орындауға (жеңіп немесе ұтып алуға) шақырылады. Эскиздерді құрастырған шахматшыны эскиз деп атайды. Зерттеу тапсырмадан гөрі практикалық бөлімге жақын. Этюдтің бастапқы позициясы әдетте табиғи болып көрінеді және партияның жағдайына ұқсайды (көбінесе ойыннан, көбінесе ойын ортасынан). Зерттеудің шешімі автор тапсырған тапсырманы орындауға әкелетін жолды табудан тұрады.. 2. Әзірбайжан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Etüd (şahmatda) 3. Қырғыз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: этюд (шахмат) 4. Өзбек тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Etude (shaxmatda) 5. Түрік тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Etüd (satrançta) 6. Ағылшын тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Etude (in chess) 7. Испан тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Etude (en ajedrez) 8. Неміс тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Etüde (im Schach) 9. Француз тіліндегі баламасы мен білдіретін мағынасы: Etude (aux échecs) 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: Этюд – Этюд. | +8 |
357. | ынталандырмау | дестимулирование | дестимулирование ынталандырмау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде таңбалануы және білдіретін мағынасы. лат. stimulus – малды айдауға арналған ұшы үшкір таяқ. ынталандыруға қарама-қарсы мағынадағы, қажетсіз экономикалық процестердің дамуына қарсы қолданылатын шара. Ынталандыруға қарама-қарсы мағынадағы, қажетсіз экономикалық процестердің дамуына қарсы қолданылатын шара. Стимул - күшті ынталандыру; реакцияны, әрекетті тудыратын ішкі немесе сыртқы фактор; сонымен бірге, сараптамалық бағалау терминологиясында сұхбат жүргізілетін субъектіге әсер ететін байқау нысаны болып табылады. Ынталандыру - бұл салықтардың экономикаға әсерін ынталандыруға қарама-қарсы, мысалы, ойын бизнесіне қатысты. (Латындық ынталандыру сөзбе-сөз «бұрышты таяқша»), поляк және неміс тілдері арқылы (польшалық stymulować, неміс: stimulieren) енген.. Қалай болғанда да, 60-жылдары, сөз қозғаушы сөзі орыс журналистік сөйлеуінің белсенді сөздігіне енген. Шетел сөздерінің лексикасына енеді. Мәселен, «Гейздің неміс сөздігінің үлгісінде құрастырылған« Орыс тіліне енген шетелдік сөздердің толық сөздігінде »(Санкт-Петербург, 1861, 483-б.) Ынталандыру («stimulare»), лат. ынталандыру; бәрі сізге бір нәрсе жасауға итермелейді. 1. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: ruhdan düşmək 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: алып, ындынын өчүрүп жатат 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: tushkunlik 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: caydırma 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: discouragement 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: desaliento 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Entmutigung 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: découragement 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы екінші отырысында стимулирующие выплаты – ынталандыру төлемдер тіркесінде бекітілген, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ұсынған термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 4-желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңынның 1-қосымшасының қазақша нұсқасында ҚР Білім және ғылым министрлігіне қатысты 225-бөлімшенің 226-бөлігінде өнімді инновацияларды ынталандыру орысша нұсқасында стимулирование продуктивных инноваций нұсқасында келтірілген, Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі 211-бөлімше, 246-бөлігінде экспорттық қаржыландыруды ынталандыру - стимулирования экспортного финансирования нұсқасында жұмсалған. Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылық министрлігі 212-бөлімше, 258-бөлігінде агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды ынталандыру жөніндегі - по стимулированию развития агропромышленного комплекса деген нұсқада қолданылған. 12.Ұсыныстар: Дестимулирование – ынталандырмау. Орыс тіліндегі де-приставкасы, болдырмау, кері, қарсы (лишать стимула-ынтасын жою) деген мағынаны үстейді. Қазақ тілінде де- приставка қызметін ма- болымсыздық жұрнағы жасайтындықтан сөздің жасалу, әрі аударылуында еш кінәрат жоқ. | +7 |
358. | бағам белгілеу | курсообразование | курсообразование бағам белгілеу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы және білдіретін мағынасы. валюталардың, бағалы қағаздардың бағамын белгілеу. 2. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: dərəcənin formalaşması 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: жыштыгын 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: stavka shakllanishi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: oran oluşumu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: rate formation 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: velocidad de formación 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ratenbildung 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: formation de taux 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы республикалық терминология комиссиясының 1995 жылғы отырыста медицина терминдері шеңберінде курс – бағам деп бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы төртінші отырысында курс - бағам (экон), бағыт (тех) деп екі нұсқада бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы республикалық терминология комиссиясының 2015 жылғы 14-желтоқсандағы отырысында курс обратный – кері бағыт тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы екінші отырысында валютный курс - валюталық бағам, валюта бағамы тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы екінші отырысында кросс-курс – кросс-курс, кросс-бағам (екі валютаның ара салмағы, бұл ара салмақ олардың әрқайсысының үшінші валютаға қатысты бағамы негізінде есептеледі), курсовая разница – бағамдық айырма деген тіркесте бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның 2003 жылғы 24 желтоқсандағы мәжілісінде Тіл білімі саласы бойынша морфологическое слово+образование – морфологиялық сөз+жасам нұсқасында біріккен сөз ретінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2004 жылғы 31-наурыздағы мәжілісінде образование дефектов – ақаудың пайда болуы нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) «2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР Заңын іске асыру туралы» ҚР Үкіметінің 2018 жылғы 7 желтоқсандағы № 808 Қаулысы негізіндегі Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңында бағамдық (курс) нұсқасында үш (3) рет қолданылған. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) Заңында бағамы – курс нұсқасында жұмсалған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 4-желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында 25-бабында бағамдық-курс нұсқасында бірнеше рет қолданылған. 12.Ұсыныстар: Курсообразование – бағам белгілеу. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Ratenbildung – Raten+bildung, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Ratenbildung – Бағам белгілеу. Меңгеріле байланысқан бағам+ды белгілеу тіркесі алынған. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ұсынысымыз: Курсообразование – бағамбелгі, бағам+ды белгілеу тіркесін үнемдеуімізің себебі: біріккен екі бағам+белгі сөздің орыс тіліндегі мағынаны еш жалғау, жұрнақсыз жеткізе алатындығында болып отыр. | +7 |
359. | ой шабуылы | мозговой штурм | мозговой штурм ой шабуылы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы және білдіретін мағынасы. (Латын тілінің cerebrum, одан әрі қарай дами келе көне грек тілінің ἐγκέφαλος сөзінен туындаған) — хордаттардың басым көпшілігінің орталық жүйке жүйесінің негізгі органы, оның басы; омыртқалы жануарларда бас сүйегінің ішінде орналасқан. Талқылауға қатысушылардың белгілі бір мәселені шешудің барынша көп, тіпті ақылға сыйымсыз жолдарын ұсынуы. Омыртқалылардың, оның ішінде адамдардың анатомиялық номенклатурасында миды көбінесе encephalon деп атайды - грек сөзінің латындалған түрі; бастапқыда латын церебрі үлкен мидың синониміне айналды. (неміс тілінің Sturm – миға шабуыл, ми шабуылы) - бекініс, қала немесе мықты бекіністі игеру тәсілі, ол жауынгерлік дайындық деңгейінде немесе сан жағынан артық күштерге ие болып, жаудан жоғары күштің жылдам шабуылынан тұрады. (Миға шабуыл, ми шабуылы, ағылшынша brainstorming) - шығармашылық белсенділікті ынталандыруға негізделген мәселені шешудің оперативті әдісі, онда пікірталас қатысушыларына мүмкіндігінше көптеген шешімді, соның ішінде ең фантастикалық шешімді білдіруге шақырылады. Содан кейін, айтылған идеялардың жалпы санынан тәжірибеде қолдануға болатын ең сәттісі таңдалады. Сараптамалық шолу кезеңін қамтиды. Әзірленген нысанда ол қатысушылардың іс-әрекеттерін олар мойындайтын процестің сызбасына (бейнесіне) сәйкес синхрондауды қамтиды. (process pattern recognition). 3. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: beyin hücumu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: мээ кол салуу 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: miya hujumi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: cinnet krizi 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: brainstorm 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: lluvia de ideas 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Brainstorming 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: brainstorming 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы республикалық терминология комиссиясының 1995 жылғы отырыста медицина терминдері шеңберінде спинной мозг – жұлын деп бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында вещество мозговое – ми тіні деген нұсқада бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2005 жылғы екінші отырысында Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ұсынып, травма черепно-мозговая – бассүйек-ми жарақаты тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында вклинение мозга - мидың сыналануы нұсқасында бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: 12.Ұсыныстар: мозговой штурм – ой шабуылы. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Brainstorming – Brain+storming, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің тіркесуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде де біріккен нұсқалары берілген. Ағылшын тілінде: brain+storm; француз тілінде: brain+storming. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Brain+storming – Ой шабылуы. Матаса байланысқан ой+дың шабуыл+ы тіркесі алынған, ал негізі ой+ға шабуыл деген меңгеріле байланысқан тіркес болуы керек еді. Себебі ой+дың (ой+ды – ми орнына алғанның өзінде де) шабуыл+ы дегенді өзге тілге аударатын болсақ атака мозга болады. Ал бұл жердегі мақсат – (ой) ми+дың шабуылы емес, ми+ға шабуыл жасау болмақ. Сондықтан бастапқы аудармада ой дәлсіздігі байқалып тұр. Оның дәлелін осы тіркеске қатысты берілген түсініктемеден де анық байқауға болады. Ал енді жоғарыда аталған неміс тілінде бой алған композита тәсілі арқылы сөз, термин жасауды ұсныуға келетін болсақ. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Ой+дың – мысль, дума деген аудармасы бар. Ой+ға шабуыл деп алғанның өзінде мысленная атака, атака на мысль, мысленный штурм деген мағынаны білдірмек. Ол қаншалықты мозговой штурм+ның мағынасын ашпақ. Аталған ойды басшылыққа ала отырып, мозг – ми, (умственные способности) ақыл; ой деген баламасы барын ескеріп, ми+ға шабуыл нұсқасын ұсынамыз. Ұсыныс: мозговой штурм – мишабуыл; бұл нұсқа жарамсыз делінген жағдайда ми+ға шабуыл нұсқасын ұсынамыз. | -6 |
360. | өтпелі валюталық сессия | сквозная валютная сессия | сквозная валютная сессия өтпелі валюталық сессия СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы және білдіретін мағынасы. Валю́та (итальян тілінің valuta) — ұлттық, шет елдік әрі халықаралық ақша, қолма-қол ақшамен (банкноттар, қазынашылық вексельдер, монеталар түрінде), сондай-ақ қолма-қол ақшасыз (банктік шоттардағы және банктік салымдардағы), олар заңды төлем құралы болып табылады. Бір географиялық аймақта орналасқан банктердің және сауда алаңдарының қатысуымен валюталық мәмілелер жасалатын уақыт кезеңінің ұзартылуы. (латын тілінің Sessiо сөзінен шыққан), ауыспалы мағынада жұмсалған. Өз қызметімен өндірістің барлық аспектілерін қамту; Бұл бір географиялық аймақта орналасқан бір немесе бірнеше елдің банктері мен сауда алаңдары Forex валюталық нарығында белсенді сауда-саттық жүргізетін уақыт кезеңі, осылайша сіз айырмашылығына ие бола алатын әлемдік валюталардағы бағалардың ауытқуын тудырады. 4. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: valyuta sessiyasının sonu 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ырааттуу акчалар сессия 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: yakuniy valyuta sessiyasi 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: uçtan uca para birimi oturumu 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: end-to-end currency session 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: sesión de moneda de extremo a extremo 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: Ende-zu-Ende-Währungssitzung 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: session de devises de bout en bout 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында валюта – валюта (1/ елдің халықаралық алыс-берісте пайдаланылатын ақша өлшемі; 2/ шет мемлекеттердің ақша бірлігі), валюта кредита – кредит валютасы; валюта платежа – төлем валютасы; валютная блокада – валюта құрсауы (бір елдің екінші мемлекетке қатысты оны белгілі бір талаптарды орындауға көндіру және оның валюталық-экономикалық жағдайына нұқсан келтіру мақсатымен пайдаланатын кемсітушілік валюталық шектеулер нысанындағы экономикалық ықпал-шарасы); валютная война – валюта қырқысы (валюта саясатының түрлі нысандары мен әдістерін қолдану жолымен валюта өктемдігі үшін, сыртқы өткізу рыногы, елдің капиталдары мен шикізат көздерін жұмсау аясы үшін күрес); валютная выручка – валюта түсімі; валютная гегемония – валюта өктемдігі; валютная интеграция – валюта интеграциясы, валюталық бірігу нұсқасында 100 ден аса тіркесте бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) Заңында валюта, валютада, валютасымен, валютадағы, валюталар, валюталарына, валютасындағы нұсқасында жұмсалған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) № 415-ІІ Заңында ІІІ тараудың «Қоғамның жарғылық капиталы» атты 11-бабында валютасымен нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) № 415-ІІ Заңында 11-тарау атауында қорытынды және өтпелі (переходные) ережелер, сол тараудың 90-бабында өтпелі (переходные положения) ережелер нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) Заңында 10-тарау атауында қорытынды және өтпелі (переходные) ережелер, сол тараудың 73-бабында өтпелі (переходные положения) ережелер нұсқасында жұмсалған. 12.Ұсыныстар: сквозная валютная сессия - өтпелі валюталық сессия. Біріншіден, сквозная валютная сессия - өтпелі валюталық сессия деген аудармасы құрылымдық тұрғыдан дұрыс аударылмаған. Қазақ тілбілімінің заңдылығы бұзылған. Бұл - соңғы кезде белең алып жүрген үлкен мәселе. Орыс тілінен калька ретінде: формасын сақтап аударудың салдары. Орыс тілінде: валютная сквозная сессия, сквозная валютная сессия, сессия валютная сквозная, сессия сквозная валютная - нұсқасының бірінде алсаң да мағына еш өзгермейді, ал қазақ тіліндегі аудармасы валюталық өтпелі сессия болмақ, себебі валютаның сессия+ға қатысы жоқ, өтпелі валюталық+тың алдында тұрған кезде сквозная валюта деген мағына үстеледі. Екіншіден, термин түзудің неміс тіліндегі ерекшелігі туралы тоқталуға болады. Біздің мысалымыздағы Ende-zu-Ende-Währungssitzung орыс тіліне аударылғанда - сквозная валютная сессия күрделі терминінің баламасы ретінде ұсынылған, осы терминнің неміс тіліндегі нұсқасын бөлек тіркес ретінде жазғанда Ende-zu-Ende-Währungs sitzung - сквозное валютное собрание аударылатындығын атап өтпекпіз. Бір қарағанда айырмашылық шамалы секілді, дегенмен сессия-собрание+нің салмағы өзгеше екені түсінікті. Осы орайда терминді біріктіріп алудың өзіндік ерекшелігі барына назар аударғымыз келеді. Ende-zu-Ende жеке аудармасы – түйіскен, күрделі сөзбен тіркесу арқылы өту, тесіп өту деген мағынаны меңзейді де, толыққанды термин құрайды. Ұсыныс: сквозная валютная сессия - валюталық өтпелі сессия | +8 |
361. | қаржылық инклюзия | финансовая инклюзия | финансовая инклюзия қаржылық инклюзия СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1.Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы және білдіретін мағынасы. Халықтың және бизнестің барлық сегменттерін инфрақұрылым мен баға бойынша қолжетімді, ресми реттелген және халықтың қажеттіліктеріне сәйкес келетін түрлі қаржылық қызметтерді пайдалануға тарту үшін жағдайлар жасау. Латын тілінің include –бірге жасалатын, қамтылатын. (француз тілінің finances — ақшалай қаражат) орыс ғылыми және оқу әдебиеттерінде қорлардың орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалану процесінде пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде анықталған. Инклюзия (inclusion – қосу) – мүгедектерді белсенді қоғамдық өмірге нақты қосу процесі. Инклюзия барлығына қоғамдық өмірге тең дәрежеде қатысуға мүмкіндік беретін нақты шешімдерді әзірлеуді және қолдануды қамтиды, бұл негізгі қаржылық қызметтерге шектеулі қол жетімділігі бар (немесе мүлде жоқ) әлеуметтік жағдайы төмен және табысы аз адамдарды қаржыландыруға қол жетімді балама ұсынатын финтетикалық шешімдер. Бұл дамып келе жатқан нарықтарда жұмыс істейтін қаржы техникалық компаниялары үшін маңызды бағыттардың бірі. 5. 2.Әзербайжан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: maliyyə daxilolma 3. Қырғыз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: каржылык инклюзия 4. Өзбек тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: moliyaviy qo`shilish 5. Түрік тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: finansal içerme 6. Ағылшын тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: financial inclusion 7. Испан тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: inclusión financiera 8. Неміс тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: finanzielle Eingliederung 9. Француз тіліндегі баламасы және білдіретін мағынасы: inclusion financière 10. Бекітілген нұсқасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2006 жылғы үшінші отырысында финансовый кредит – қаржылық кредит, директор финансовый – қаржы директоры, государственный финансовый контроль – мемлекеттік қаржы бақылауы, контроль финансовый – қаржы бақылауы тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2002 жылғы 19-наурыздағы отырысында финансовая разведка – қаржылық барлау тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 15-жетоқсандағы отырысында финансовая устойчивость – қаржылық орнықтылығы тіркесінде бекітілген термин. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының 2015 жылғы 06-қазандағы отырысында математика финансовая – математикалық қаржылық тіркесінде бекітілген термин. 11. Заңнамадағы қолданысы: «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының 2018 жылғы 13 қыркүйектегі тұжырымдамасында «Заң жобасын іске асыруға байланысты болжамды қаржылық шығындар» атты 10-тармақта қолданылған. 2018 жылы 10-мамырда жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 32-бабы, 2-тармағы, 55-тармақшасында қаржылық – финансовая нұсқасында, 16-баптың 1-тармағының 4-тармақшасында қаржылық бақылау - финансовый контроль нұсқасында бірнеше рет қолданылған. (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) «2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР Заңын іске асыру туралы» ҚР Үкіметінің 2018 жылғы 7 желтоқсандағы № 808 Қаулысы негізіндегі Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңында сауықтыру, көмек, қылмыс, қорғау, бақылау, шара сөздерімен бірнеше мәрте тіркесіп қаржылық сөзі 16 рет сын есім, финасовый (какой?), 2 рет көрсетілетін қызметтің – финансово (как?) сөздерімен тіркесіп үстеу қызметінде қолданылған. Формасы еш өзгермей қаржылық – қалай? әрі қандай? деген сұраққа жауап беріп жұмсалған. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) Заңында қаржылық сөзі есептілік сөзімен 19 тіркестің 16 жағдайында, өзге жағдайда тұрақтылық, болжам, қызмет сөздерімен тіркесіп барлық жағдайда сын есім қызметінде жұмсалған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) № 415-ІІ Заңында 49 реттің 48-інде қаржылық есептілік сөзімен тіркесіп жұмсалған, бір нұсқада қаржылық жағдай сөзімен тіркесіп сын есім қызметін атқарған. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 4-желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында көмек, қылмыс, қорғау, бақылау сөздерімен үш мәрте, сауықтыру, шара сөздерімен бір рет тіркесіп қаржылық сөзі 13 рет сын есім, финасовый (какой?), 3 рет көрсетілетін қызметтің – финансово (как?) сөздерімен тіркесіп үстеу қызметінде қолданылған. Формасы еш өзгермей қаржылық – қалай? әрі қандай? деген сұраққа жауап беріп жұмсалған. 12.Ұсыныстар: финансовая инклюзия - қаржылық инклюзия. | +9 |
362. | авиа, әуе | авиа | авиа авиа, әуе СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Авиа (лат. avis – «құс»). Әуе қатынас құралы. Әуе флоты. 2. Әзербайжан: avia 3. Қырғыз: жолдор тоому 4. Өзбек: havo 5. Түрік: hava 6. Ағылшын: avia 7. Испан: avia 8. Неміс: Avia 9. Француз: aviation 10. Бекітілген нұсқасы: авиационная безопасность – авиация қауіпсіздігі (2016 жылғы 7 желтоқсан); авиационная травма – авиациялық жарақат (2017 жылғы 10 қараша); авиаэлектроника – авиаэлектроника (2018 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: аваиация – авиация12. Сөздіктердегі аудармасы: авиа – авиа, аваиация – авиация, авиационные электросвязи – авиациялық электр байланысы, гражданская авиация – азаматтық авиация, 2авиационные стандарты – авиациялық стандарттар, авиационная травма – авиациялық жарақат 13. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліне латын тілінен енген «авиа» сөзінің (лат. avis – «құс») қазақ тіліндегі баламасы ретінде «авиа» сөзі қолданылуға тиіс деп санаймыз. | +9 |
363. | ату, атыс | огонь | огонь ату, атыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Ату, атыс, оқ ату. 1. Атысты бастау. Мыс.: Көздеп ату. 2. Қарудың әртүрлі түрлерінен оқ ату бойынша оқу сабақтары. Мыс.: Атыс жаттығуы. 3. Спорт түрі-спорттық атыс қаруынан оқ ату, сондай-ақ садақ ату. Мыс.: Пистолеттен оқ ату, садақ тарту. 2. Әзербайжан: çək 3. Қырғыз: атуу 4. Өзбек: olov 5. Түрік: atış 6. Ағылшын: fire 7. Испан: disparar 8. Неміс: Schießen 9. Француз: tirer 10. Бекітілген нұсқасы: анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огонь – атыс12. Сөздіктердегі аудармасы: огонь – атыс, стрельба – ату 13. Орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «ат» (бұйрық рай формасындағы етістік), «ату» (тұйық етістік), «атыс» (зат есім) сөздерімен аударылады. | +9 |
364. | демаркация | демаркация | демаркация демаркация СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: демаркация – демаркация (2018 жылғы 6 сәуір) | +9 |
365. | межелеу | делимитация | делимитация межелеу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: делимитация – делимитация (2018 жылғы 27 маусым) | +9 |
366. | жедел жағдай | оперативная обстановка | оперативная обстановка жедел жағдай СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Мемлекеттік қауіпсіздік органдары мен әскерлерінің жаудың залал келтіру қызметімен күреске бағытталған іс-әрекетінің жиынтығы. Опера́ция (лат. operatio «іс-әрекет», «қимыл»). 2. Әзербайжан: operativ vəziyyət 3. Қырғыз: ыкчам кырдаал 4. Өзбек: operatsion vaziyat 5. Түрік: operasyonel ortam 6. Ағылшын: operational situation 7. Испан: situación operacional 8. Неміс: betriebliche Situation 9. Француз: situation opérationnelle 10. Бекітілген нұсқасы: неформальная обстановка – бейформал жағдай (2018 жылғы 6 сәуір); аварийная обстановка – авариялық жағдай (2015 жылғы 6 қазан); аварийная обстановка – авариялық ахуал (2015 жылғы 6 қазан) учет оперативный – оперативтік есеп, оралымды есеп (2006 жылғы 27 қазан); оперативное реагирование – жедел ден қою (2014 жылғы 11 желтоқсан); меры оперативного реагирования – жедел ден қою шаралары (2016 жылғы 7 желтоқсан); планирование оперативное – жедел жоспарлау (2016 жылғы 8 желтоқсан); время оперативное – оперативтік уақыт (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: оперативно-розыскное мероприятия – жедел-іздестіру шаралары; оперативное время – оперативтік уақыт12. Сөздіктердегі аудармасы: оперативное реагирование – жедел ден қою; меры оперативного реагирования – жедел ден қою шаралары 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «оперативный» (operatio «іс-әрекет», «қимыл» деген мағынаны білдіреді) сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «оперативтік», «оралымды», «жедел» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жедел», «оперативтік» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «оперативная обстановка» сөз тіркесі қазақ тіліне «жедел жағдай» сөз тіркесімен аударылуы керек деп есептейміз. | +8 |
367. | жедел іс-қимыл | оперативная деятельность | оперативная деятельность жедел іс-қимыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Өзге бақылаушы және өзара іс-қимыл жасайтын органдардың жедел және режимдік іс-шараларымен үйлестіріле жүргізілетін, МШ арқылы өткізу пункттері аумағының шегінде шетелге өтетін көлік құралдарын және іргелес жерлерді шекаралық бақылауды және өткізуді жүзеге асыру жөніндегі бөлімдер мен бөлімшелердің әскери, жедел және режимдік іс-шаралары кешені. Опера́ция (лат. operatio «іс-әрекет», «қимыл»). 2. Әзербайжан: əməliyyat fəaliyyəti 3. Қырғыз: ыкчам иш-аракет 4. Өзбек: operatsion faoliyat 5. Түрік: operasyonel faaliyetler 6. Ағылшын: operational activities 7. Испан: actividades operacionales 8. Неміс: betriebliche Aktivitäten 9. Француз: activité opérationnelle 10. Бекітілген нұсқасы: аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); Совещание по взаимодействию и мерам доверия в Азии (СВМДА) – Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесі (АӨСШК, Азия кеңесі) (2013) учет оперативный – оперативтік есеп, оралымды есеп (2006 жылғы 27 қазан); оперативное реагирование – жедел ден қою (2014 жылғы 11 желтоқсан); меры оперативного реагирования – жедел ден қою шаралары (2016 жылғы 7 желтоқсан); планирование оперативное – жедел жоспарлау (2016 жылғы 8 желтоқсан); время оперативное – оперативтік уақыт (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: оперативно-розыскное мероприятия – жедел-іздестіру шаралары; оперативное время – оперативтік уақыт 12. Сөздіктердегі аудармасы: оперативные войска – жедел әскерлер, контрразведывательная деятельность – контрбарлау қызметі, оперативно-розыскная деятельность – жедел-іздестіру қызметі, служебно-оперативная деятельность – қызметтік-жедел қызмет13. Орыс тіліне латын тілінен енген «оперативный» (operatio «іс-әрекет», «қимыл» деген мағынаны білдіреді) сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «оперативтік», «оралымды», «жедел» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жедел», «оперативтік» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «оперативная деятельность» сөз тіркесінің қазақ тіліне «жедел іс-қимыл» сөз тіркесімен аударылуын құптаймыз. | +8 |
368. | оперативті кеңістік | оперативное пространство | оперативное пространство оперативті кеңістік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қандай да бір әскери немесе еңбек операциясы орындалатын кеңістік. Опера́ция (лат. operatio «іс-әрекет», «қимыл»). 2. Әзербайжан: əməliyyat sahəsi 3. Қырғыз: иштеп жаткан орун 4. Өзбек: operatsion maydon 5. Түрік: operasyonel alan 6. Ағылшын: operational space 7. Испан: espacio operacional 8. Неміс: Betriebsraum 9. Француз: espace opérationnel 10. Бекітілген нұсқасы: учет оперативный – оперативтік есеп, оралымды есеп (2006 жылғы 27 қазан); оперативное реагирование – жедел ден қою (2014 жылғы 11 желтоқсан); меры оперативного реагирования – жедел ден қою шаралары (2016 жылғы 7 желтоқсан); планирование оперативное – жедел жоспарлау (2016 жылғы 8 желтоқсан); время оперативное – оперативтік уақыт (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: оперативно-розыскное мероприятия – жедел-іздестіру шаралары; оперативное время – оперативтік уақыт 12. Сөздіктердегі аудармасы: мировое экономическое пространство – дүниежүзілік экономикалық кеңістік, оперативное планирование – жедел жоспарлау, оперативная сводка – жедел мәлімет, оперативная задача – жедел міндет 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «оперативный» (operatio «іс-әрекет», «қимыл» деген мағынаны білдіреді) сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «оперативтік», «оралымды», «жедел» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жедел», «оперативтік» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «оперативное пространство» сөз тіркесі қазақ тіліне «операциялық кеңістік» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +7 |
369. | оперативті уақыт | оперативное время | оперативное время оперативті уақыт СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қандай да бір әскери немесе еңбек операциясы орындалатын уақыт. Опера́ция (лат. operatio «іс-әрекет», «қимыл»). 2. Әзербайжан: əməliyyat vaxtı 3. Қырғыз: ыкчам убакыт 4. Өзбек: ish vaqti 5. Түрік: operasyon zamanı 6. Ағылшын: operational time 7. Испан: tiempo operacional 8. Неміс: Betriebszeit 9. Француз: temps opérationnel 10. Бекітілген нұсқасы: учет оперативный – оперативтік есеп, оралымды есеп (2006 жылғы 27 қазан); оперативное реагирование – жедел ден қою (2014 жылғы 11 желтоқсан); меры оперативного реагирования – жедел ден қою шаралары (2016 жылғы 7 желтоқсан); планирование оперативное – жедел жоспарлау (2016 жылғы 8 желтоқсан); время оперативное – оперативтік уақыт (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: оперативно-розыскное мероприятия – жедел-іздестіру шаралары; оперативное время – оперативтік уақыт 12. Сөздіктердегі аудармасы: мировое экономическое пространство – дүниежүзілік экономикалық кеңістік, оперативное планирование – жедел жоспарлау, оперативная сводка – жедел мәлімет, оперативная задача – жедел міндет 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «оперативный» (operatio «іс-әрекет», «қимыл» деген мағынаны білдіреді) сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «оперативтік», «оралымды», «жедел» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жедел», «оперативтік» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «оперативное время» сөз тіркесі қазақ тіліне «операциялық уақыт» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
370. | шекара нарядының жетекшісі | старший пограничного наряда | старший пограничного наряда шекара нарядының жетекшісі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. МШ тапсырылған учаскесін күзету жөніндегі шекаралық наряд қызметінің тікелей немесе басқа да қызметтік-жауынгерлік іс-қимылдарды жүргізуді ұйымдастырушы. 2. Әзербайжан: baş sərhəd materialı 3. Қырғыз: чекара нарядынын улугу 4. Өзбек: кatta chegara kiyimi 5. Түрік: üst düzey sınır kıyafeti 6. Ағылшын: senior border guard 7. Испан: traje de frontera superior 8. Неміс: senior border Outfit 9. Француз: haute frontière tenue 10. Бекітілген нұсқасы: диспетчер старший – аға диспетчер (2015 жылғы 6 қазан); пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан); пограничный порядок – шекаралық тәртіп (2016 жылғы 7 желтоқсан); наряд – наряд (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: старший пограничного наряда – шекаралық наряд жетекшісі12. Сөздіктердегі аудармасы: старший пограничного наряда – шекара нарядының жетекшісі, директор пограничной службы – шекара қызметі директоры 13. Заңнамадағы қолданысын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «старший пограничного наряда» сөз тіркесі қазақ тіліне «шекаралық наряд жетекшісі» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
371. | ұрысқа әзірлік | боевая готовность | боевая готовность ұрысқа әзірлік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қарулы күштердің, басқа да əскерлер мен əскери құралымдардың өздеріне жүктелген міндеттерді белгіленген мерзімдерде орындауға дайындығының дəрежесін айқындайтын жағдай. 2. Әзербайжан: döyüş hazırlığı 3. Қырғыз: согуштук даярдык 4. Өзбек: jangovar tayyorgarlik 5. Түрік: savaşa hazır olma 6. Ағылшын: combat readiness 7. Испан: preparación para el combate 8. Неміс: Kampfbereitschaft 9. Француз: préparation au combat 10. Бекітілген нұсқасы: боеготовность – жауынгерлік әзірлік (1999 жылғы 9 наурыз); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевая готовность – жауынгерлік əзірлік (Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы № 29 Заңы)12. Сөздіктердегі аудармасы: боевая готовность – жауынгерлік əзірлік 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы», «сайыскерлік» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая готовность» сөз тіркесі әскери салада қазақ тіліне «ұрысқа əзірлік» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
372. | жауынгерлік бірлік | боевая единица | боевая единица жауынгерлік бірлік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бір бастықтың тікелей нұсқауы (дауыспен, белгілермен) бойынша ұрыста жиынтық әрекет ететін әскердің бір түрінің, жауынгерлерінің (немесе құрал-саймандардың, пулеметтердің) үйлесімі. 2. Әзербайжан: döyüş vahidi 3. Қырғыз: күжүрмөн бирдик 4. Өзбек: jangovar birlik 5. Түрік: savaş birimi 6. Ағылшын: combat unit 7. Испан: unidad de combate 8. Неміс: Kampfeinheit 9. Француз: unité de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) астрономическая единица – астрономиялық бірлік (2018 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевой – жауынгерлік; соғыс; әскери, единица – бірлік12. Сөздіктердегі аудармасы: боевая подготовка – жауынгерлік дайындық, боевое боевая служба – жауынгерлік қызмет, боевой состав – жауынгерлік құрам, боевой приказ – жауынгерлік бұйрық, боевая единица – жауынгерлік бірлік 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая единица» сөз тіркесі қазақ тіліне «жауынгерлік бірлік» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
373. | жауынгерлік мүмкіндік | боевая возможность | боевая возможность жауынгерлік мүмкіндік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әскер тектері мен арнаулы әскерлер құрамаларының (бөлімшелерінің) жауынгерлік қасиеттері мен техникалық мүмкіндіктерін сипаттайтын көрсеткіштердің жиынтығы. 2. Әзербайжан: döyüş qabiliyyəti 3. Қырғыз: күжүрмөн мүмкүнчүлүк 4. Өзбек: jangovar imkoniyat 5. Түрік: savaş yeteneği 6. Ағылшын: combat capability 7. Испан: oportunidad de combate 8. Неміс: Kampffähigkeit 9. Француз: opportunité de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) равенство возможностей – мүмкіндіктер теңдігі (2018 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевой – жауынгерлік; соғыс; әскери, возможность – мүмкіндік12. Сөздіктердегі аудармасы: боевая группа – жауынгерлік топ, войсковая единица – әскери бірлік, тактическая единица – тактикалық бірлік; боевая возможность – жауынгерлік мүмкіндік 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая возможность» сөз тіркесі қазақ тіліне «жауынгерлік мүмкіндік» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
374. | жауынгерлік машық | боевая выучка | боевая выучка жауынгерлік машық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан) | +8 |
375. | ұрыстық іс-қимыл | боевая деятельность | боевая деятельность ұрыстық іс-қимыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әскерді (күштерді) жоғары жауынгерлік өзірлік жағдайында ұстап тұруға, ұрысқа кабілеттілігін сактауға, ұрысты ұйымдастыру мен оған дер кезінде кірісуге қолайлы жағдайлар туғызуға, сондай-ақ қарсыластың күтпеген шабуылын тойтаруға немесе алдын алуға, онын соққыларының әсерін төмендетуге бағытталған іс-шаралар кешені. Орындалатын міндеттер мен қолданылатын шаралардын сипатына қарай ұрыс қимылдарын қамтамасыз ету оперативтік (жауынгерлік), арнайы техникалык және тылдық болып бөлінеді. 2. Әзербайжан: döyüş fəaliyyəti 3. Қырғыз: күжүрмөн ишмердик 4. Өзбек: jangovar faoliyat 5. Түрік: mücadele faaliyetleri 6. Ағылшын: combat activity 7. Испан: actividades de combate 8. Неміс: Kampftätigkeit 9. Француз: activité de guerre 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); Совещание по взаимодействию и мерам доверия в Азии (СВМДА) – Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесі (АӨСШК, Азия кеңесі) (2013) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевой – жауынгерлік; соғыс; әскери, возможность – мүмкіндік12. Сөздіктердегі аудармасы: боевой вылет – жауынгерлік ұшу, боевая готовность – ұрысқа әзірлік, боевая дистанция – ұрыс арақашықтығы 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая деятельность» сөз тіркесі қазақ тіліне «жауынгерлік іс-қимыл» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
376. | жауынгерлік міндет | боевая задача | боевая задача жауынгерлік міндет СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Командирдің белгілі бір тапсырмасын белгіленген мерзім ішінде орындау үшін әскери құрама, бөлім, бөлімше алдына қойылған міндет. Жауынгерлік міндет мазмұны іс-қимылдың түріне, карсыластың қандай кару колданатынына және оның күші мен құрамына, әрекет қимылдарының сипатына, өз күшінің құрамына, қару-жарақтарына, құраманың (бөлімнің, бөлімшенің) жауынгерлік қабілетіне, жер жағдайына, ауа райына, т.б. байланысты. Жауынгерлік міндет ауызша немесе жазбаша жауынгерлік бұйрық, жеке нұсқау, карта-бұйрық түрінде орындаушыға түсіндіріледі. Жауынгерлік міндет жауынгерлік іс-қимылдың сипаты мен тәсілін анықтаудың, өзара байланысты қимыл жасау ісін ұйымдастырудың және ұрыста әскерлерді басқара білудің негізі. Жауынгерлік міндеттің орындалуы – әскерлердің қимыл-әрекетінің сәтті аяқталуының шарты. 2. Әзербайжан: döyüş vəzifəsi 3. Қырғыз: күжүрмөн тапшырма 4. Өзбек: jangovar vazifa 5. Түрік: savaş meydan okuma 6. Ағылшын: combat mission 7. Испан: misión de combate 8. Неміс: Kampfaufgabe 9. Француз: mission 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); задача – есеп (2013); мастер настраиваемых задач – бапталатын тапсырмалар шебері (2015 жылғы 6 қазан); задача – міндет (2019 жылғы 5 сәуір); задача спортсмена – спортшы міндеті (2019 жылғы 6 желтоқсан) обязанность – міндет (2016 жылғы 7 желтоқсан); обязанности свидетеля – куәның міндеттері (2016 жылғы 7 желтоқсан) задание – тапсырма (2016 жылғы 8 желтоқсан); поручение – тапсырма (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевая задача – задача, поставленная вышестоящим командиром (начальником) для достижения определенной цели в бою (операции) к установленному сроку – жауынгерлік міндет – ұрыста (операцияда) белгілі бір мақсатқа белгіленген мерзімде қол жеткізу үшін жоғары тұрған командир (бастық) қойған міндет (Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы N 29 Заңы)12. Сөздіктердегі аудармасы: боевая задача – жауынгерлік міндет, боевая активность – әскери белсенділік; 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «задача» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тапсырма», «міндет», «есеп» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «тапсырма», «міндет», «есеп» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая задача» сөз тіркесі қазақ тіліне «жауынгерлік міндет» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
377. | ұрыс аймағы | боевая зона | боевая зона ұрыс аймағы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Құрлық әскерлері, әскери авиация бірлестіктерінің және әуе шабуылына қарсы қорғаныс құралдарының жауынгерлік іс-қимылдарын өрістету, орналастыру немесе жүргізу ұйымдастырылатын әскери іс-қимылдар аумағы. Зона (грек. zone – «белдеу») 2. Әзербайжан: döyüş zonası 3. Қырғыз: чыгыш бөлүгүн ээлейт 4. Өзбек: urush maydoni 5. Түрік: savaş bölgesi 6. Ағылшын: battle zone 7. Испан: zona de combate 8. Неміс: Kampfzone 9. Француз: zone de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан); зона – аймақ (2018 жылғы 6 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевая задача – жауынгерлік міндет; зона – аймақ12. Сөздіктердегі аудармасы: оперативное оборудование территории – аумақты жедел жабдықтау, специальное развертывание территориальных войск – аумақтық əскерлерді арнайы өрістету, территориальная оборона – аумақтық қорғаныс; боевая зона – ұрыс аймағы 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая зона» сөз тіркесі қазақ тіліне «ұрыс аймағы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
378. | соққы серіппесі | боевая пружина | боевая пружина соққы серіппесі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Соққы серіппесі қол қаруының соққы-ағытқыш тетігіндегі механизмнің бір бөлігі. Ол шүріппенің немесе соққының қозғалуына алып келетін жылдамдықты капсюль-оталғышқа қыстыруға арналған серіппе. Соққы серіппесі цилиндрлік (Мосин винтовка, ТТ тапаншасы, М1911 сақина тапаншасы), пластиналы (1895 ж.орағанның револьвері, ПМ тапаншасы), спиральды (Калашников автоматы) болуы мүмкін. 2. Әзербайжан: döyüş yay 3. Қырғыз: сооғус соққышы 4. Өзбек: jangovar bahor 5. Түрік: savaş yayı 6. Ағылшын: mainspring 7. Испан: resorte de combate 8. Неміс: Kampffeder 9. Француз: ressort de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) кольцо пружинное – серіппе сақина (2015 жылғы 14 желтоқсан); действие ударов – соққы әсерi (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: -12. Сөздіктердегі аудармасы: соққы – удар, давление – қысым, ударно-спусковой механизм – соққы ағытқыш тетігі, боевая пружина – соққы серіппесі; соққыш серіппе 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая пружина» сөз тіркесі әскери салада қолданылатын мәнмәтінге және күрделі атаудың мағынасына байланысты қазақ тіліне «соққы серіппесі» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
379. | әскери қабілеттілік | боевая способность | боевая способность әскери қабілеттілік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жауынгерлік қабілеттілік, әскерлердің (күштердің) жауынгерлік іс-қимылдарды жүргізу және кез келген жағдайда олардың мақсатына сәйкес жауынгерлік міндеттерді орындау мүмкіндігі. Жауынгерлік қабілеттілікті сипаттайтын негізгі көрсеткіштер: жеке құраммен, зымырандық және арнайы қару-жарақпен, жауынгерлік басқару және байланыс құралдарымен, жауынгерлік және басқа техникамен, белгіленген нормаларға сәйкес әртүрлі мақсаттағы материалдық құралдар қорымен жасақталуы; зымырандық және арнайы қару-жарақтың, жауынгерлік басқару мен байланыс құралдарының, жауынгерлік және басқа да техниканың жарамдылығы, олардың тактикалық-техникалық сипаттамалары (жауынгерлік және пайдалану қасиеттері); жеке құрамның оқытылуы, оның моральдық-психологиялық жай-күйі, әртүрлі жағдайда лауазымдық және арнайы міндеттерді орындау қабілеті. 2. Әзербайжан: döyüş qabiliyyəti 3. Қырғыз: күжүрмөн жөндөмдүүлүгү 4. Өзбек: urush qobiliyati 5. Түрік: savaş yeteneği 6. Ағылшын: combat ability 7. Испан: capacidad de combate 8. Неміс: Kampffähigkeit 9. Француз: capacité de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) боеспособность – жауынгерлік қабілеттік (1999 жылғы 9 наурыз); способность пропускная – өткізу қабілеті (2016 жылғы 28 маусым); трудоспособность – еңбекке қабілеттілік (2016 жылғы 7 желтоқсан) военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевая способность – состояние войск (сил) Вооруженных Сил Республики Казахстан, других войск и воинских формирований, позволяющее им вести боевые (войсковые, специальные) действия в соответствии с предназначением и реализовать свои боевые возможности – жауынгерлік қабілеттілік – Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері, басқа да əскерлер мен əскери құралымдар əскерлерінің (күштерінің) мақсатқа сай жауынгерлік (əскери, арнайы) іс-қимылдар жүргізуіне жəне өздерінің жауынгерлік мүмкіншіліктерін іске асыруына мүмкіндік беретін жай-күйі (Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы № 29 Заңы)12. Сөздіктердегі аудармасы: боевая способность ракетчика – зымыраншының әскери қабілеттілігі, боеспособность – жауынгерлік қабілеттік 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая способность» сөз тіркесі қазақ тіліне «жауынгерлік қабілеттілік» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
380. | әскери техника | боевая техника | боевая техника әскери техника СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Құрлықтағы әскерлердің, әскери-әуе және әскери-теңіз күштерінің, әуе шабуылынан қорғану және әуе-десант әскерлерінің қару-жарағы мен жабдығында болатын әскери және қосалқы құралдар жиынтығы. Техника (көне грек. τεχνικός ← τέχνη — «өнер», «шеберлік», «дағды») 2. Әзербайжан: döyüş texnikası 3. Қырғыз: күжүрмөн техника 4. Өзбек: jangovar texnika 5. Түрік: savaş tekniği 6. Ағылшын: military equipment 7. Испан: pertrechos 8. Неміс: technische Kampfmittel 9. Француз: matériel de guerre 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) военная полиция – әскери полиция (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: военная техника – боевые машины, военные корабли (катера и другие суда), военные воздушные суда и другие летательные аппараты, которыми оснащаются Вооруженные Силы Республики Казахстан, другие войска и воинские формирования – əскери техника – Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері, басқа да əскерлер мен əскери құралымдар жарақтандырылатын жауынгерлік машиналар, әскери корабльдер (катерлер мен басқа да кемелер), әскери әуе кемелері мен басқа да ұшу аппараттары (Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы № 29 Заңы)12. Сөздіктердегі аудармасы: техника военная – әскери техника, боевая машина на воздушной подушке – әуе жастығындағы жауынгерлік машина, боевая разведывательная машина – жауынгерлік барлау машинасы; боевая техника – жауынгерлік техника 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Заңнамадағы қолданысын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая техника» сөз тіркесі қазақ тіліне «ұрыс техникасы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
381. | атыстық саңылау | боевая щель | боевая щель атыстық саңылау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жеке құрамның қару-пулемет, миномет отынан, снарядтар мен авиабомбалардың сынықтарынан, от алдырғыш қарудың, ядролық қарудың зақымдайтын факторларынан қорғану үшін жасалған қарапайым паналар. Саңылаулар ашық және жабық, ал орналасқан жері бойынша – жеке және жалғанған (яғни басқа Форт-құрылыстарға жанасатын) болуы мүмкін. 2. Әзербайжан: döyüş yarığı 3. Қырғыз: согуштук оюн 4. Өзбек: jang maydoni 5. Түрік: savaş yarık 6. Ағылшын: battle gap 7. Испан: grieta de batalla 8. Неміс: kampf Schlitz 9. Француз: fente de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) верхняя глазничная щель – көзұяның жоғарғы саңылауы (2016 жылғы 7 желтоқсан); щель кольцевая – сақиналық саңылау (2015 жылғы 6 қазан) саңылау – отверстие (2017 жылғы 13 желтоқсан); зазор бандажа – шентемір саңылауы (2015 жылғы 14 желтоқсан; 2016 жылғы 28 маусым) дострел – қосымша атыс (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевая - жауынгерлік, ұрыстық, әскери, ұрыс, атыс12. Сөздіктердегі аудармасы: боевая укладка – әскери төселу, верхняя глазничная щель – көзұяның жоғарғы саңылауы. 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевая щель» сөз тіркесі қазақ тіліне «атыс саңылауы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
382. | жауынгерлік кезекшілік | боевое дежурство | боевое дежурство жауынгерлік кезекшілік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Арнайы бөлінген күштер мен құралдар кезекшілігінің айрықша түрі. Олар ұрыс қимылдарын жүргізуде немесе кенеттен туындаған тапсырмаларды орындауда тұрақты әзірлікке дайын болуы тиіс. Бейбіт уақытта және соғыс кезінде жүзеге асырылады. Кезекші күштер мен құралдар аға командирдің бұйрығы арқылы, ал шұғыл жағдайларда кезекші бөлімше командирінің шешімі бойынша әрекет жасайды. 2. Әзербайжан: döyüş növbətçilik 3. Қырғыз: күжүрмөн кезмет 4. Өзбек: jangovar vazifa 5. Түрік: savaş görevi 6. Ағылшын: combat duty 7. Испан: servicio de combate 8. Неміс: Kampfeinsatz 9. Француз: service de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) дежурный прокурор – кезекші прокурор (2017 жылғы 10 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевое дежурство – жауынгерлік кезекшілік12. Сөздіктердегі аудармасы: боевое дежурство – жауынгерлік кезекшілік, боевая смена – жауынгерлік ауысым 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевое дежурство» сөз тіркесі қазақ тіліне «жауынгерлік кезекшілік» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
383. | әскери қалқалау | боевое прикрытие | боевое прикрытие әскери қалқалау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қарсыластың әскерлерге және тыл объектілеріне әуеден және жер үсті шабуылдауына жол бермеу мақсатында маңызды тапсырмаларды жүзеге асыратын арнайы құрылған бөлімдер (бөлімшелер). Сонымен бірге әскери қалқалау әскердің басқа түрлерінің бөлімдерін қорғау үшін де жүргізіледі. 2. Әзербайжан: döyüş örtüyü 3. Қырғыз: аскердик калкалоо 4. Өзбек: jangovar qopqoq 5. Түрік: savaş örtbas 6. Ағылшын: combat cover 7. Испан: cobertura de combate 8. Неміс: kampf Deckung 9. Француз: couverture de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) қалқалау – маскирование (2006 жылғы 23 желтоқсан); заслонка – қалқалағыш (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевая - жауынгерлік, ұрыстық, әскери, ұрыс, атыс12. Сөздіктердегі аудармасы: авиационное прикрытие – авиациялық қалқалау, прикрытие уничтожителями – жойғыштармен қалқалау, боевое прикрытие – ұрыстық бүркемелеу 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевое прикрытие» сөз тіркесі қазақ тіліне «ұрыстық қалқалау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
384. | атыс жиынтығы | боевой комплект | боевой комплект атыс жиынтығы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Соғыс жағдайына қарудың әрбір данасына бейбіт уақытта дайындалған оқ-дәрілердің белгілі бір саны. 2. Атыс жиынтығы – қару бірлігіне (автомат, қару және сол сияқтылар) немесе жауынгерлік машинаға (танк, ұшақ және тағы сол сияқтылар) белгіленген оқ-дәрілер саны. Комплект (лат. completus – «толық») 2. Әзербайжан: döyüş dəsti 3. Қырғыз: аскердик комплект 4. Өзбек: jang vositasi 5. Түрік: savaş seti 6. Ағылшын: combat kit 7. Испан: kit de combate 8. Неміс: Kampfsatz 9. Француз: kit de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) комплект вентилируемого снаряжения – желдеткіштік жарақтар жиынтығы (2016 жылғы 9 желтоқсан); комплектовать – жасақтау, жинақтау (2005 жылғы 20 сәуір) дострел – қосымша атыс (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: комплект – жиынтық, боевой – ұрыстық, әскери12. Сөздіктердегі аудармасы: комплект – жиынтық, боевой комплект коробля – кеменің жауынгерлік жиынтығы; боевой комплект – ұрыстық жиынтық 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевой комплект» сөз тіркесі қазақ тіліне «атыс жиынтығы» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +7 |
385. | ұрыс бағыты | боевой курс | боевой курс ұрыс бағыты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Соғыс ұшақтары (тікұшақтар), су үсті кемелері мен сүңгуір қайықтар нысанаға шығып қаруды қолданатын бағыт. Әскери-көліктік авиация ұшақтары ұрыс бағытында десант түсіріп, қону алаңын іздестіреді. Курс (лат. cursus – «жүгіру») 2. Әзербайжан: döyüş kursu 3. Қырғыз: аскердик курс 4. Өзбек: urush kursi 5. Түрік: savaş kursu 6. Ағылшын: battle course 7. Испан: curso de combate 8. Неміс: Kampfkurs 9. Француз: cours de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) курс обратный – кері бағыт (2015 жылғы 14 желтоқсан); курс начальной лыжной подготовки – бастапқы шаңғы дайындығының бағыты (2019 жылғы 6 желтоқсан); курс полный – толық курс (2019 жылғы 6 желтоқсан); курс биржевой – биржалық бағам (2016 жылғы 8 желтоқсан) направление связи – байланыс бағыты (2017 жылғы 10 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: курс – бағыт, бағдар; боевой – әскери, ұрыс12. Сөздіктердегі аудармасы: направление главного удара – басты соққы бағыты, курс – бағыт; боевой курс – жауынгерлік бағыт 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевой курс» сөз тіркесі қазақ тіліне «ұрыс бағыты» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
386. | аумақ | территория | территория аумақ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: территория – аумақ (2003 жылғы 11 желтоқсан); контрактная территория – келісімшарттық аумақ (2016 жылғы 8 желтоқсан) | +9 |
387. | аймақ | зона | зона аймақ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: зона – аймақ (2003 жылғы 11 желтоқсан); пограничная зона – шекаралық аймақ (2016 жылғы 7 желтоқсан); зона – аймақ (2018 жылғы 6 сәуір) | +8 |
388. | учаскі | участок | участок учаскі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: право распоряжения земельным участком – жер учаскесіне билік ету құқығы (2013); застройка участка моноблочная – учаскеге бірблокты құрылыс салу (2016 жылғы 28 маусым) Орфографиялық сөздікке сәйкес – «учаске» | +9 |
389. | өңір | регион | регион өңір СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Құрамдас элементтерінің тұтастығы мен өзара байланысы бар белгілі бір аумақ. Сондай-ақ мемлекеттің аумақтық бірлігінің мағынасында қолданылады. Регион (лат. regio – «ел», «облыс») 2. Әзербайжан: bölgə 3. Қырғыз: регион 4. Өзбек: viloyat 5. Түрік: bölge 6. Ағылшын: region 7. Испан: región 8. Неміс: Region 9. Француз: région 10. Бекітілген нұсқасы: региональные соглашения – өңірлік келісімдер (2016 жылғы 7 желтоқсан); производители региональные – аймақтық өндiрушiлер (2017 жылғы 10 қараша); региональная политика – өңірлік саясат (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: регион – өңір12. Сөздіктердегі аудармасы: регионализация – аймақтандыру, регион – аймақ, регионы мира – әлем аймақтары 13. Орыс тіліне латын тілінен (regio – «ел», «облыс») енген «регион» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «өңір», «аймақ» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «өңір», «аймақ» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, «регион» сөзі қазақ тіліне «өңір» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
390. | кеңістік | пространство | пространство кеңістік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: пространство – кеңістік (2014 жылғы 29 тамыз); пространство политическое – саяси кеңiстiк (2019 жылғы 5 сәуір) | +9 |
391. | жолақ | полоса | полоса жолақ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: полоса – жолақ (2005 жылғы 14 шілде); полоса пропускания – өткізу жолағы (2016 жылғы 28 маусым) | +9 |
392. | сызық | линия | линия сызық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Соғысушы екі жақ бітімге келген кезде айырып тұратын сызық (атысты үзілді-кесілді тоқтату сызығы); 2. Тек бір өлшемі (ұзындығы) бар және қозғалатын нүктенің ізі немесе екі беттің қиылысу орны ретінде анықталатын бетінің шекарасы; 3. Белгілі бір нәрсенің бетіне сызылған сызық, жолақ. Ли́ния (лат. linea – «зығыр жібі», «жіп», «сызық», «желі»). 2. Әзербайжан: xətt 3. Қырғыз: сызыгы 4. Өзбек: chiziq 5. Түрік: hat 6. Ағылшын: link 7. Испан: línea 8. Неміс: Linie 9. Француз: ligne 10. Бекітілген нұсқасы: линия связи кабельная – кәбіл байланыс желісі (2016 жылғы 28 маусым); ширина спектральной линии – спектрлік сызықжол ені (2016 жылғы 28 маусым); линия – сызық (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: линия – сызық; желі; жол12. Сөздіктердегі аудармасы: линия прямая – түзу сызық, демаркационная линия – шекара межелеу сызығы; боевая линия – ұрыстық желі 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «линия» (linea – «зығыр жібі», «жіп», «сызық», «желі») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сызық», «желі», «сызықжол» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «сызық», «желі», «жол» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, «линия» сөзі қазақ тіліне «сызық», «желі» сөздерімен аударылады. | +9 |
393. | қондырғы | установка | установка қондырғы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жаңа стратегияны немесе іс-қимылды жүзеге асыруға дайындық процесі. 2. субъектінің белгілі бір жағдайда белгілі бір белсенділікке дайындық жағдайы, бейімділігі. 3. Қажеттіліктердің болуына және оны қанағаттандырудың объективті жағдайына байланысты белгілі бір белсенділікке дайындық. 4. Белгілі бір жағдайларда белгілі бір түрде әрекет етуге психологиялық дайындық. 2. Әзербайжан: quraşdırma 3. Қырғыз: орнотуу 4. Өзбек: o`rnatish 5. Түрік: saptama 6. Ағылшын: installation 7. Испан: instalación 8. Неміс: Installation 9. Француз: installation 10. Бекітілген нұсқасы: испытательная установка – сынау қондырғысы (2018 жылғы 14 желтоқсан) душирующее устройство – ауа тазартқыш қондырғы (2018 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: установка – қондырғы12. Сөздіктердегі аудармасы: испытательная установка – сынау қондырғысы; установка – қондырғы 13. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «установка» сөзі қазақ тіліне «қондырғы» сөзімен аударылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
394. | құрылғы | устройство | устройство құрылғы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: устройство – құрылғы (2015 жылғы 6 қазан); цифровое устройство – цифрлық құрылғы (2016 жылғы 28 маусым) | +9 |
395. | құрал | средство | средство құрал СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Адам еңбегінің құралы немесе өнеркөсіптік кәсіпорын жағдайындағы жұмысқа арналған машинаның атқарушы механизмі. 2. Өндірісте, жалпы айтқанда жұмыс істеу үшін қолданылатын құрал-саймандар. 2. Әзербайжан: vasitə 3. Қырғыз: жардамчысы 4. Өзбек: asbob 5. Түрік: araç 6. Ағылшын: instrument 7. Испан: medio 8. Неміс: Instrument 9. Француз: outil 10. Бекітілген нұсқасы: средство – құрал (2004 жылғы 31 наурыз); научно-технические средства – ғылыми-техникалық құралдар (2016 жылғы 7 желтоқсан); получатель бюджетных средств – бюджет қаражатын алушы (2016 жылғы 8 желтоқсан); оборот наркотических средств – Есірткі заттар айналымы (2011 жылғы 9 желтоқсан); основные средства – негізгі құрал-жабдық (2016 жылғы 28 маусым) құрал – инструмент (2019 жылғы 30 қазан); 11. Заңнамадағы қолданысы: средство – құрал12. Сөздіктердегі аудармасы: транспортное средство – көлік құралы, средство измерения – өлшеу құралы, научно-технические средства – ғылыми-техникалық құралдар 13. Орыс тіліндегі «средство» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрал», «құрал-жабдық», «зат», «қаражат» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «құрал», «қаражат» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминінің анықтамасын негізге алсақ, орыс тіліндегі «средство» сөзі қолданылатын саласына байланысты қазақ тіліне «құрал», «қаражат» сөздерімен, ал әскери салада «құрал» сөзімен аударылуы қажет. | +8 |
396. | жабдық | оборудование | оборудование жабдық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: оборудование – жабдық (2019 жылғы 6 желтоқсан) | +8 |
397. | кешен | комплекс | комплекс кешен СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: комплекс – кешен (2016 жылғы 28 маусым) | +9 |
398. | жүйе | система | система жүйе СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бір-бірімен қарым-қатынаста және байланыста болатын, сөйтіп белгілі бір тұтастық, бірлестік құратын көптеген құрамдас бөліктер жиынтығы; агрегаттар мен машиналардың территориялық принциппен емес, жұмыс істегенде атқаратын міндетіне негізделіп біріктірілген құрылымдар жиынтығы. Система – грек. σύστημα – «бөліктерден құралған тұтастық, қосылыс». 2. Әзербайжан: sistem 3. Қырғыз: система 4. Өзбек: tizim 5. Түрік: sistem 6. Ағылшын: system 7. Испан: sistema 8. Неміс: System 9. Француз: sistema 10. Бекітілген нұсқасы: политическая система – саяси жүйе (2016 жылғы 7 желтоқсан); система – жүйе; система (1971-1981; 2018 жылғы 27 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: система – жүйе12. Сөздіктердегі аудармасы: материальная система – материалдық жүйе, абстрактная система – абстактілі жүйе, социальная система – әлеуметтік жүйе, система денежных переводов – ақша аудару жүйесі, информационная система – ақпараттық жүйе 13. Орыс тіліне грек тілінен енген «система» (σύστημα – «бөліктерден құралған тұтастық, қосылыс») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жүйе», «система» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жүйе», «система» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, «система» сөзі қолданылатын саласына байланысты қазақ тіліне «жүйе», «система» (медицина) сөздерімен, әскери салады «жүйе» сөзімен аударылады. | +9 |
399. | аспап | прибор | прибор аспап СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қандай да бір жұмыс жасауға арналған аппарат, құрылғы. 2. Құрылғы, арнайы құрылғы, қандай да бір жұмысты өндіруге, басқаруға, реттеуге, бақылауға, есептеуге арналған аппарат. 2. Әзербайжан: cihaz 3. Қырғыз: аспап 4. Өзбек: qurilma 5. Түрік: yapılış 6. Ағылшын: fixture 7. Испан: aparato 8. Неміс: Apparat 9. Француз: instrument 10. Бекітілген нұсқасы: прибор ночного видения – түнде көру аспабы (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: прибор – аспап; прибор12. Сөздіктердегі аудармасы: измерительный прибор – өлшегіш аспап, счетный прибор – есептегіш аспап, прибор сложной конструкции – күрделі құрылымды аспап 13. Орыс тіліндегі «прибор» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аспап» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «аспап», «прибор» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминінің анықтамасын негізге алсақ, орыс тіліндегі «прибор» сөзі қазақ тіліне «аспап» сөзімен аударылады. | +9 |
400. | құрылыс | сооружение | сооружение құрылыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әртүрлі функцияларды жүзеге асыруға арналған, адамдардың тұруына және (немесе) қызметіне, өндірістерді орналастыруға, өнімдерді сақтауға немесе жануарларды ұстауға арналған үй-жайлары жоқ құрылыс нәтижесі. 2. Әзербайжан: tikili 3. Қырғыз: суутек 4. Өзбек: qurilish 5. Түрік: yapı 6. Ағылшын: construction 7. Испан: construcción 8. Неміс: Konstruktion 9. Француз: construction 10. Бекітілген нұсқасы: сооружение – құрылысжай (2018 жылғы 5 қазан); водосбросные сооружения – су ағызу құрылыстары (2017 жылғы 13 желтоқсан); здания и сооружения – ғимараттар мен құрылыстар; ғимараттар мен құрылысжайлар (2019 жылғы 28 маусым) общественный строй – қоғамдық құрылыс (2016 жылғы 28 маусым); строительная площадка – құрылыс алаңы (2015 жылғы 15 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: сооружение – ғимарат; құрылыс; имарат12. Сөздіктердегі аудармасы: монументальное сооружение – монументалды құрылыс, сооружение – ғимарат 13. Орыс тіліндегі «сооружение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «құрылысжай», «ғимарат», «құрылыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ғимарат», «құрылыс», «имарат» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «сооружение» сөзін қазақ тіліне «құрылыс» сөзімен аудару қажет деп санаймыз. | 0 |
401. | бөгет | заграждение | заграждение бөгет СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қозғалысқа кедергі жасау мақсатында бәрдеңеден жасалған бөгет. 2. Қалқан, аралық, қорғау, баррикада, қоршау, жабу, жабу, барраж, білік, бөгет, кедергі, жапқыш, қоршау, эскарп, тосқауыл, тосқауыл, батопорт. 2. Әзербайжан: qılıncoynatma 3. Қырғыз: тоскоолдуктар 4. Өзбек: to`siq 5. Түрік: set 6. Ағылшын: barrier, obstruction 7. Испан: valla 8. Неміс: Sperrung 9. Француз: barrage 10. Бекітілген нұсқасы: заграждение путевое – жол бөгеуі (2015 жылғы 14 желтоқсан); плотина – бөгет (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: заграждение – бөгет12. Сөздіктердегі аудармасы: проволочные заграждения – сым қоршаулар, минные заграждения – миналы бөгеттер, заграждение – бөгет; бөгеу; тосқауыл; кедергі 13. Орыс тіліндегі «заграждение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөгет», «бөгеу» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөгет», «бөгеу», «тосқауыл», «кедергі» аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «заграждение» сөзін қазақ тіліне «бөгеу» сөзімен аудару қажет деп санаймыз. | +8 |
402. | мұнара | вышка | вышка мұнара СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қоршаған жерлерді/аумақты бақылауға немесе сигнал беруге арналған ғимарат. 2. Биікке өрлете салынып, жеке орналастырылған құрылыс немесе құрылыстық ғимараттың биік бөлігі. 3. Архитектуралық құрылыс. Ерте заманда қорғаныс, қарауыл немесе белгі беру мақсатында тұрғызылған; 4. Минарет – мешіттің мұсылмандарға мінәжат етуге арналған биік күмбезі. Жалпы пішіні дөңгелек немесе көп қырлы болып бітеді. 2. Әзербайжан: qüllə 3. Қырғыз: сайма 4. Өзбек: minora 5. Түрік: kule 6. Ағылшын: tower 7. Испан: torre 8. Неміс: Wachturm 9. Француз: derrick 10. Бекітілген нұсқасы: вышка стартовая – сөре мұнарасы (2019 жылғы 6 желтоқсан); вышка наблюдательная – бақылау мұнарасы (2015 жылғы 6 қазан); вышка смотровая – шолу мұнарасы (2015 жылғы 6 қазан) башня вавилонская – Бабыл мұнарасы (2018 жылғы 5 қазан); башня для сушки рукавов – жеңқұбырларды кептіруге арналған мұнара (2016 жылғы 9 желтоқсан); башня – мұнара (1971-1981; 2015 жылғы 6 қазан); колонна – мұнара (2006 жылғы 23 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: вышка – мұнара 12. Сөздіктердегі аудармасы: Эйфелевая башня – Эйфель мұнарасы; вышка – мұнара Молданың сәлдесі бар, күлесі жоқ (Мақал). Босфор бұғазындағы алақандай ғана аралда 2500 жылдан бері тұрған тарихи мұнараны түріктер «Қыз мұнарасы» («Қыз күлесі» ) деп атайды. Су ортасында тұрған сұлу мұнара Стамбул қаласы символдарының бірінен саналады. (Тәшенов Т. Таулар да жылжып жатыр бұлт көшкендей // «Қазақ әдебиеті». 09.09.2016) Галата сарайдан кейінгі көрнекті мұнаралардың бірі – Қыз күлесі, яғни Қыз мұнарасы (Әубәкір А. Тарих тұнған түрік елі // «Túrkistan». 2014 жылғы 2 қазан) 13. Орыс тіліндегі «вышка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «мұнара» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «мұнара» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «башня» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «мұнара» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «мұнара» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «вышка» сөзі де, «башня» сөзі де қазақ тіліне «мұнара» сөзімен аударылыр жүр. Осыған байланысты жоғарыда мысалдарда келтірілген «күле» сөзін «вышка» сөзінің баламасы ретінде ұсынсақ деген ой келеді. | 0 |
403. | мінбе | башня | башня мінбе СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Биіктігі жағынан негізінің және қабырғасының диаметрінен едәуір басым болуымен ерекшеленетін инженерлік құрылыс. 2. Тік осьтің бойында айнала алатын орта және ірі калибрлі қаруға арналған кеменің жоғарғы палубасындағы брондалған құрылыс. 3. Бекіністерге салынған бұрандалы немесе кесілген конус тәрізді құрылыс. 2. Әзербайжан: qala 3. Қырғыз: мунара 4. Өзбек: minora 5. Түрік: kule 6. Ағылшын: tower 7. Испан: torre 8. Неміс: Turm 9. Француз: tour 10. Бекітілген нұсқасы: башня вавилонская – Бабыл мұнарасы (2018 жылғы 5 қазан); башня для сушки рукавов – жеңқұбырларды кептіруге арналған мұнара (2016 жылғы 9 желтоқсан); башня – мұнара (1971-1981; 2015 жылғы 6 қазан); 11. Заңнамадағы қолданысы: башня – мұнара12. Сөздіктердегі аудармасы: трибуна – мінбе, башня – мұнара 13. Орыс тіліндегі «башня» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «мұнара» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «мұнара» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «вышка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «мұнара» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «мұнара» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «башня» сөзін қазақ тіліне «мұнара» сөзімен аудару қажет деп санаймыз. | 0 |
404. | іздеу | поиск | поиск іздеу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бір нәрсені немесе бір адамды іздеу, барлау тәсілі. 2. Әзербайжан: axtarış 3. Қырғыз: издөө 4. Өзбек: qidiruv 5. Түрік: arayış 6. Ағылшын: search 7. Испан: búsqueda 8. Неміс: Suche 9. Француз: recherche 10. Бекітілген нұсқасы: поиск – іздеу, ізденіс (2016 жылғы 28 маусым); поиск информационный – ақпараттық іздестіру (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: поиск – іздеу; іздестіру12. Сөздіктердегі аудармасы: поиск судебных дел – сот істерін іздеу, поиски разведчиков – барлаушыларды іздеу; поиск – іздеу; іздестіру 13. Орыс тіліндегі «поиск» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «іздеу», «ізденіс», «іздестіру» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «іздеу», «іздестіру» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «поиск» сөзі қазақ тіліне «іздеу» (етістік, тұйық етістік) және «ізденіс» (зат есім) сөздерімен аударылады. | +9 |
405. | ізге түсу | преследование | преследование ізге түсу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Күдіктіні, айыпкерді, сотталушыны немесе сотталған адамды ұстауға бағытталған іс-қимылдар. 2. Әзербайжан: təqib 3. Қырғыз: куугунтук 4. Өзбек: ta`qib qilish 5. Түрік: takip 6. Ағылшын: persecution 7. Испан: persecución 8. Неміс: Verfolgung 9. Француз: poursuite 10. Бекітілген нұсқасы: орган уголовного преследования – қылмыстық қудалау органы (2016 жылғы 7 желтоқсан); уголовное преследование – қылмыстық қудалау (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: преследование – қуғындау; қудалау12. Сөздіктердегі аудармасы: преследовать врага – жаудың ізіне түсу, уголовное преследование – қылмыстық қудалау; преследование – ізіне түсу, қудалау 13. Орыс тіліндегі «преследование» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қудалау» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қудалау», «ізіне түсу» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «преследование» сөзі қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты қазақ тіліне «қудалау» (заң) және «ізге түсу» (әскери, шекара) сөздерімен аударылады. | +9 |
406. | із кесу | следопытство | следопытство із кесу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Мемлекеттік шекараны бұзушыларды, басқа да іздестірудегі адамдарды іздестіру, қудалау және ұстау үшін іздерді табу, зерттеу, сақтау, белгілеу және пайдалану үшін арнайы тәсілдер, әдістер мен ережелер жүйесі. Шекарашылардың қызметтік-жауынгерлік іс-қимылдарының, кәсіби дайындығының құрамдас бөлігі және қызметтік шеберлігінің көрсеткіші болып табылады. 2. Әзербайжан: təcrübə 3. Қырғыз: кыйноого 4. Өзбек: tergov 5. Түрік: izleme 6. Ағылшын: investigation 7. Испан: investigación 8. Неміс: Spurensuche 9. Француз: enquête 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: следопытство – із кесушілік12. Сөздіктердегі аудармасы: пограничное следопытство – шекаралық із кесу; пограничное следопытство – шекаралық із зерттеу 13. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «следопытство» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы «із кесу» сөзімен бекітілуі қажет деп санаймыз. | +8 |
407. | жүріс аттары | верховые | верховые жүріс аттары СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Ерттеп мінуге жұмыста пайдаланылатын жылқы. 2. Әзербайжан: minmək 3. Қырғыз: минүү 4. Өзбек: minish 5. Түрік: binme 6. Ағылшын: binme 7. Испан: cabalgando 8. Неміс: Reiten 9. Француз: équitation 10. Бекітілген нұсқасы: верховая езда – салт міну (2016 жылғы 7 желтоқсан); езда верховая – салт атпен жүру (2019 жылғы 6 желтоқсан); верховые лошади – мініс аттары (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: верховые животные – мініс малдар; верховые – мінуге арналған12. Сөздіктердегі аудармасы: верховые лошади – мініс аттары; верховой – салт атты 13. Орыс тіліндегі «верховые лошади» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «мініс аттары» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «мініс аттары», «мінуге арналған аттар» сөз тіркестерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «верховые» сөзі қазақ тіліне «мініс жылқы» сөз тіркесімен аударылуы қажет. | +5 |
408. | жүк тасушы | обозные | обозные жүк тасушы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Басқа көлік түрлерін пайдалану мүмкін болмаған кезде 2. Әзербайжан: evde cekilmis 3. Қырғыз: жук тасуушы 4. Өзбек: yaqin 5. Түрік: ifade edilmiş 6. Ағылшын: notation 7. Испан: carretas 8. Неміс: Osnabrück 9. Француз: voyageurs 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: обозные – жүк артатын жылқы; жегетін жылқы12. Сөздіктердегі аудармасы: артиллерийский обоз – артиллериялық жүк тасу көлігі, санитарный обоз – санитарлық жүк тасу көлігі 13. Орыс тіліндегі «обозные» сөзі заңнамада және терминологиялық сөздіктерде «жүк артатын жылқы», «жегетін жылқы», «жүк тасу көлігі» сөз тіркестерімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «обозные» сөзі қазақ тіліне «жүк тасушы жылқы» сөз тіркесімен аударылуы қажет. | -3 |
409. | жүк тартушы | вьючные | вьючные жүк тартушы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Басқа көлік түрлерін пайдалану мүмкін болмаған 2. Әзербайжан: boyuk memeli 3. Қырғыз: жук тасуушы 4. Өзбек: qadoqlash 5. Түрік: ifade edilmiş 6. Ағылшын: notation 7. Испан: carretas 8. Неміс: Osnabrück 9. Француз: de bât 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: вьючные – жүк артатын жылқы12. Сөздіктердегі аудармасы: вью́чный тра́нспорт – жүк тасымалдайтын көлік, вьючные животные – жүк тасымалдайтын жануарлар 13. Орыс тіліндегі «вьючные» сөзі заңнамада және терминологиялық сөздіктерде «жүк артатын жылқы», «жүк тасымалдайтын жылқы» сөз тіркестерімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «вьючные» сөзі қазақ тіліне «жүк тасымалдаушы жылқы» сөз тіркесімен аударылуы қажет. | +5 |
410. | міндет | задача | задача міндет СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Белгiленген мерзiмде ұрыста (операцияда) айқындалған мақсатқа қол жеткiзу үшiн жоғары тұрған командир (бастық) қоятын тапсырма. 2. Әзербайжан: vəzifə 3. Қырғыз: милдеттер 4. Өзбек: vazifa 5. Түрік: sorun 6. Ағылшын: task 7. Испан: tarea 8. Неміс: Aufgabe 9. Француз: tâche 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); задача – есеп (2013); мастер настраиваемых задач – бапталатын тапсырмалар шебері (2015 жылғы 6 қазан); задача – міндет (2019 жылғы 5 сәуір); задача спортсмена – спортшы міндеті (2019 жылғы 6 желтоқсан) обязанность – міндет (2016 жылғы 7 желтоқсан); обязанности свидетеля – куәның міндеттері (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: задача – есеп; міндет; тапсырма; мақсат12. Сөздіктердегі аудармасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма; задача – есеп; міндет; тапсырма; мақсат 13. Орыс тіліндегі «задача» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тапсырма», «міндет», «есеп» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «тапсырма», «міндет», «есеп» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар «міндет» сөзі «обязанность» сөзімен, «тапсырма» сөзі «поручение», «задание» сөздерімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге алсақ, орыс тіліндегі «задача» сөзі қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмітінге байланысты «тапсырма», «міндет», «есеп» сөздерімен аударылады. | +8 |
411. | тапсырма | задание | задание тапсырма СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Белгіленген мерзім ішінде орындау үшін әскери құрама, бөлім, бөлімше алдына жүктелген командирдің белгілі бір тапсырмасы. 2. Әзербайжан: tapşırıq 3. Қырғыз: тапшырма 4. Өзбек: ish 5. Түрік: vazife 6. Ағылшын: task 7. Испан: tarea 8. Неміс: Aufgabenstellung 9. Француз: tâche 10. Бекітілген нұсқасы: задание – тапсырма (2016 жылғы 8 желтоқсан); поручение – тапсырма (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: задание – тапсырма12. Сөздіктердегі аудармасы: боевое задание – жауынгерлік тапсырма 13. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге алсақ, орыс тіліндегі «задание» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы «тапсырма» сөзімен аударылады. Сонымен қатар «тапсырма» сөзі «поручение» сөзінің баламасы ретінде бекітілген. | +5 |
412. | қауіп | угроза | угроза қауіп СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Зиян келтіру қаупінің нақты және тікелей түрі. 2. Әзербайжан: yumruqla 3. Қырғыз: коркутуу 4. Өзбек: xavf 5. Түрік: tehlike 6. Ағылшын: danger 7. Испан: peligro 8. Неміс: Gefahr 9. Француз: danger 10. Бекітілген нұсқасы: военная угроза – соғыс қатері (2016 жылғы 7 желтоқсан); угроза материального ущерба – материалдық залал қаупi (2017 жылғы 14 желтоқсан); внешная угроза – сыртқы қатер (2003 жылғы 4 наурыз) опасность – қауіп (2016 жылғы 8 желтоқсан); экологическая опасность – экологиялық қауіп (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: угроза – қауіп; қауіп-қатер; қатер12. Сөздіктердегі аудармасы: угроза войны – соғыс қаупі, угроза разорения – тақырға отыру қаупі 13. Орыс тіліндегі «угроза» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қатер», «қауіп» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қауіп», «қауіп-қатер», «қатер» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «опасность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қауіп» сөзімен бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қауіп», «қауіптілік» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «угроза» сөзін қазақ тіліне «қатер» сөзімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +6 |
413. | қауіп | опасность | опасность қауіп СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Өмір сүру қауіпсіздігінің негізгі ұғымы, бұл термин арқылы адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін кез келген құбылыстар түсіндіріледі. Кең мағынасында қауіп-бұл қандай да бір объектіге (организмге, құрылғыға, ұйымға) жағымсыз әсер ету, зиян келтіру, кері ықпал ету қаупі. Саяси және өзге де мақсаттарға жету үшiн әскери күш көрсету құралдарын Қазақстан Республикасына қарсы қолдану мүмкіндiгiн болжайтын тұрақсыздық факторы. 2. Әзербайжан: təhlükə 3. Қырғыз: коркунуч 4. Өзбек: xavf 5. Түрік: tehlike 6. Ағылшын: danger 7. Испан: peligro 8. Неміс: Gefahr 9. Француз: danger 10. Бекітілген нұсқасы: опасность – қауіп (2016 жылғы 8 желтоқсан); экологическая опасность – экологиялық қауіп (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: опасность – қауіп; қауіптілік12. Сөздіктердегі аудармасы: опасность для окружающих – айналадағыларға қауіп; опасность – қауіп; қауіптілік13. Орыс тіліндегі «опасность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қауіп» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қауіп», «қауіптілік» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «угроза» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қатер», «қауіп» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қауіп», «қауіп-қатер», «қатер» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «опасность» сөзін қазақ тіліне «қауіп» сөзімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +7 |
414. | жабдық | обмундирование | обмундирование жабдық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Ережелермен немесе арнайы нормативтік актілермен белгіленген кез келген әскери бөлім үшін және әскери қызметтің әр түрі үшін міндетті әскери қызметшілердің киімі. 2. Әзербайжан: geyim 3. Қырғыз: кийим-кече 4. Өзбек: kiyim-kechak 5. Түрік: üniforma 6. Ағылшын: uniform 7. Испан: uniforme 8. Неміс: Uniform 9. Француз: uniforme 10. Бекітілген нұсқасы: оборудование – жабдық (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: обмундирование – киім-кешек12. Сөздіктердегі аудармасы: новое обмундирование – жаңа киім-кешек 13. Орыс тіліндегі «обмундирование» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «киім-кешек» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «обмундирование» сөзін әскери салада қазақ тіліне «киім-кешек» сөзімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +7 |
415. | жабдық | снаряжение | снаряжение жабдық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әрбір жауынгердің ұрыста және жорықта өзімен бірге болуы тиіс заттардың жиынтығы. 2. Әзербайжан: avadanlıq 3. Қырғыз: шайман 4. Өзбек: uskunalar 5. Түрік: ekipman 6. Ағылшын: equipment 7. Испан: equipamiento 8. Неміс: Ausrüstung 9. Француз: équipement 10. Бекітілген нұсқасы: оборудование – жабдық (2019 жылғы 6 желтоқсан); комплект вентилируемого снаряжения – желдеткіштік жарақтар жиынтығы (2016 жылғы 9 желтоқсан); лавинное снаряжение – көшкін жабдықтары (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: снаряжение – жабдық-тұрман12. Сөздіктердегі аудармасы: снаряжение конское – жылқылардың жабдығы, снаряжение Национальной гвардии – Ұлттық гвардия жабдығы; снаряжение – жабдық; керек-жарақ 13. Орыс тіліндегі «снаряжение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жарақтар», «жабдықтар» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жабдық-тұрман», «жабдық», «керек-жарақ» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «снаряжение» сөзін қазақ тіліне «керек-жарақ» сөз тіркесімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +8 |
416. | дау-жанжал | конфликт | конфликт дау-жанжал СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы қордаланған өткір проблемалардың, халықаралық кикілжіңдердің дер кезінде реттелмей, әр түрлі қақтығыстарға алып келуі. Көбінесе, қоғамдағы жанжал саяси, экономикалық дағдарыс кезінде, не жедел дамыған әлеуметтік өзгерістер барысында орын алады. 2. Әзербайжан: münaqişə 3. Қырғыз: чыр-чатак 4. Өзбек: mojaro 5. Түрік: çatışma 6. Ағылшын: conflict 7. Испан: conflicto 8. Неміс: Konflikt 9. Француз: conflit 10. Бекітілген нұсқасы: конфликт – жанжал, тартыс (2018 жылғы 6 сәуір); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); затяжные конфликты – созылмалы жанжалдар (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: конфликт – жанжал; қатығыс; дау12. Сөздіктердегі аудармасы: политический конфликт – саяси жанжал, конфликт между развитыми странами – дамыған елдер арасындағы жанжал; конфликт – жанжал; қақтығыс 13. Орыс тіліндегі «конфликт» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жанжал», «тартыс», «қақтығыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жанжал», «қақтығыс», «дау» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «конфликт» сөзі қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «жанжал», «тартыс», «қақтығыс», «дау-жанжал» сөздерімен аударылады. | +8 |
417. | шиеленіс | обострение | обострение шиеленіс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шиеленіс қарама-қайшылықтардың күрт асқыну процесі.2. Әзербайжан: kəskinləşmə 3. Қырғыз: курчуу 4. Өзбек: yomonlashish 5. Түрік: alevlenme 6. Ағылшын: exacerbation 7. Испан: agudización 8. Неміс: Exazerbation 9. Француз: exacerbation 10. Бекітілген нұсқасы: обострение – шиеленісу, асқыну (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: обострение – шиеленісу, шиеленіс; асқыну, өршу12. Сөздіктердегі аудармасы: обострение политической обстановки в Европе – Еуропадағы саяси жағдайдың шиеленісуі; обострение – шиеленісу 13. Орыс тіліндегі «обострение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шиеленісу», «асқыну» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шиеленісу», «шиеленіс», «асқыну», «өршу» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «обострение» сөзін қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «шиеленісу» (етістік), «шиеленіс» (зат есім), «асқыну» (медицина) сөздерімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +7 |
418. | даулы жағдай | конфликтная ситуация | конфликтная ситуация даулы жағдай СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шектес мемлекеттердің бірінің егемендігіне қандай да бір қысым жасаумен немесе қол сұғылмаушылығының бұзылуымен байланысты МШ-дағы шектес елдердің адамдар топтары немесе шекара құрамалары арасындағы ашық қақтығыс. 2. Әзербайжан: münaqişəli vəziyyət 3. Қырғыз: диний кырдаал 4. Өзбек: ixtilof holati 5. Түрік: çatışma durumu 6. Ағылшын: conflict situation 7. Испан: átökum 8. Неміс: Konfliktsituation 9. Француз: situation conflictuelle 10. Бекітілген нұсқасы: конфликт – жанжал, тартыс (2018 жылғы 6 сәуір); военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); затяжные конфликты – созылмалы жанжалдар (2016 жылғы 28 маусым) политическая ситуация – саяси жағдай, ахуал (2018 жылғы 14 желтоқсан); игровая ситуация – ойын жағдаяты (2019 жылғы 6 желтоқсан); карта ситуационная – ахуалдық карта (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: конфликт – жанжал; қатығыс; дау; конфликтная ситуация – жанжалдық ахуал12. Сөздіктердегі аудармасы: политический конфликт – саяси жанжал, конфликт между развитыми странами – дамыған елдер арасындағы жанжал; конфликт – жанжал; қақтығыс 13. Орыс тіліндегі «конфликт» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жанжал», «тартыс», «қақтығыс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жанжал», «қақтығыс», «дау» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «конфликтная ситуация» сөз тіркесін қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «жанжалды ахуал» немесе «жанжалды жағдаят» сөз тіркесімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +7 |
419. | оқыс оқиға | инцидент | инцидент оқыс оқиға СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: инцидент – оқыс оқиға (2016 жылғы 7 желтоқсан) | +8 |
420. | отряд | отряд | отряд отряд СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шекара әскерлерінің МШ белгілі бір учаскесін қорғауға арналған негізгі тактикалық құрамасы, қызметтік-жауынгерлік және әкімшілік-шаруашылық бірлігі. 2. Әзербайжан: dəstə 3. Қырғыз: отряд 4. Өзбек: bo`linma 5. Түрік: takım 6. Ағылшын: detachment 7. Испан: desprendimiento 8. Неміс: Ablösung 9. Француз: détachement 10. Бекітілген нұсқасы: отряд – жасақ (1998); отряд специального назначения – арнайы жасақ (1998) добровольные газоспасательные дружины – газдан құтқару ерікті жасақтары (2016 жылғы 9 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: отряд – отряд; жасақ12. Сөздіктердегі аудармасы: отряд – жасақ, отряд пехоты – жаяу әскер отряды, крупный отряд всех родов войск – барлық әскер түрінің ірі жасағы, отряд крейсеров – крейсерлер жасағы, передовой отряд – алғы шеп отряды 13. Орыс тіліндегі «отряд» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жасақ» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «отряд», «жасақ» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар «дружина» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жасақ» сөзі бекітілген. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «отряд» сөзі қазақ тілінде «отряд» түрінде қолданылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
421. | наряд | наряд | наряд наряд СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: наряд – наряд (2016 жылғы 8 желтоқсан) | +9 |
422. | ерікті жасақ | добровольная дружина | добровольная дружина ерікті жасақ СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шекара маңындағы аудандардың елді мекендерінде тұратын азаматтардың қоғамдық ұйымы. Заңмен МШ күзетуде шекара әскерлеріне көмек көрсету үшін шекара маңындағы аудандар мен МШ арқылы өткізу пункттерінде қоғамдық порядты қорғауды күшейту және құқық бұзушылықтарға қарсы күрес үшін ЕЖ құру көзделеді. 2. Әзербайжан: könüllü heyət 3. Қырғыз: ыктыярдуу кошундар 4. Өзбек: ixtiyoriy jamoa 5. Түрік: gönüllü takım 6. Ағылшын: volunteer squad 7. Испан: escuadrón voluntario 8. Неміс: ehrenamtliche Truppe 9. Француз: escouade volontaire 10. Бекітілген нұсқасы: добровольные газоспасательные дружины – газдан құтқару ерікті жасақтары (2016 жылғы 9 желтоқсан); добровольность – еріктілік (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: дружина – жасақ12. Сөздіктердегі аудармасы: добровольная народная – ерікті халықтық, добровольная дружина – ерікті жасақ; отряд – жасақ; дружина – жасақ 13. Орыс тіліндегі «дружина» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жасақ» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жасақ» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар «отряд» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жасақ» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «добровольная дружина» сөз тіркесін қазақ тіліне «ерікті жасақ» сөз тіркесімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +9 |
423. | бекет | станция | станция бекет СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Алдыңғы қатардағы күзет бекеті (отряд) немесе сақтау жасағы. Станция (пол. stancja). 2. Әзербайжан: stansiya 3. Қырғыз: станция 4. Өзбек: stantsiya 5. Түрік: istasyon 6. Ағылшын: station 7. Испан: estación 8. Неміс: Station 9. Француз: station 10. Бекітілген нұсқасы: станция рабочая – жұмыс стансасы (2016 жылғы 8 желтоқсан); станция – станса (2005 жылғы 6 қыркүйек) бекет – пост (2015 жылғы 6 қазан); бекетші – постовой (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: станция – станция; пункт – бекет12. Сөздіктердегі аудармасы: сторожевой пост – күзет бекеті; станция – станция 13. Орыс тіліне польша тілінен енген «станция» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «станса» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «станса», «станция» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар «пост» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекет» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «станция» сөзі қазақ тіліне «станса» сөзімен аударылады. | +9 |
424. | вокзал | вокзал | вокзал вокзал СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: вокзал – вокзал (2015 жылғы 6 қазан) | +8 |
425. | пост | пост | пост пост СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әскери нысанды, сондай-ақ осы объектіні күзететін немесе бақылайтын сақшы немесе сарбаздар жасағы. 2. Тұрақты кезекшілік, бақылау орны, сондай-ақ осындай бақылаудың өзі. 2. Әзербайжан: post 3. Қырғыз: пост 4. Өзбек: post 5. Түрік: görev 6. Ағылшын: post 7. Испан: post 8. Неміс: post 9. Француз: post 10. Бекітілген нұсқасы: бекет – пост (2015 жылғы 6 қазан); бекетші – постовой (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: пост – бекет12. Сөздіктердегі аудармасы: наблюдательный пост – бақылау посты, пост пограничной охраны – шекаралық күзет бекеті, пост – бекет 13. Орыс тіліндегі «пост» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекет», «пост» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «пост» сөзі қазақ тіліне «бекет» сөзімен аударылады. | +9 |
426. | пункт | пункт | пункт пункт СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: контрольный пункт – бақылау пунктi (2016 жылғы 8 желтоқсан) Пункт (лат. punctum «нүкте». | +9 |
427. | застава | застава | застава застава СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шекара әскерлерінің белгілі бір учаскесін күзетуге арналған негізгі бөлімшесі, ол шекараны күзетуге тікелей жауап береді. Онда белгіленген тәртіпті сақтау, заставаның жауынгерлік әзірлігі жүргізіледі. 2. Әзербайжан: zastava 3. Қырғыз: сактагыч 4. Өзбек: majbur 5. Түрік: ileri karakol 6. Ағылшын: outpost 7. Испан: puesto avanzado 8. Неміс: Außenposten 9. Француз: avant-poste 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: застава – застава12. Сөздіктердегі аудармасы: застава – застава, пограничная застава – шекаралық застава 13. Орыс тіліндегі «застава» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «застава» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «застава» сөзі қазақ тілінде «застава» түрінде қолданылуы қажет деп санаймыз. | +6 |
428. | бақылау посты | пост наблюдения | пост наблюдения бақылау посты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шекараларды бұзуға дайындық белгілерін анықтау және жағдайдың басқа да деректерін жинау, шекара бұзушыларды анықтау және ұстау мақсатында шекара учаскесін немесе шекарадағы белгілі бір объектілерді бақылау үшін тағайындалатын бір немесе бірнеше қарулы шекарашылар құрамындағы шекара наряды. 2. Әзербайжан: müşahidə post 3. Қырғыз: байкоо посту 4. Өзбек: kuzatuv post 5. Түрік: gözlem sonrası 6. Ағылшын: observation post 7. Испан: observación posterior 8. Неміс: post-Überwachung 9. Француз: poste de surveillance 10. Бекітілген нұсқасы: бекет – пост (2015 жылғы 6 қазан); бекетші – постовой (2015 жылғы 6 қазан) наблюдение – байқау, бақылау (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: наблюдение – бақылау, пост – бекет12. Сөздіктердегі аудармасы: наблюдение – бақылау, пост – бекет; наблюдательный пост – бақылау посты, пост пограничной охраны – шекаралық күзет бекеті, пост – бекет 13. Орыс тіліндегі «пост» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекет», «пост» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «пост наблюдения» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «байқау бекеті» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз. | -4 |
429. | қадағалау посты | контрольный пост | контрольный пост қадағалау посты СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Өткізу пункттерінде немесе оңайлатылған өткізу пункттерінде МШ-ны адамдардың және көлік құралдарының МШ-ны бұзуының алдын алу, анықтау және жолын кесу мақсатында адамдарды, көлік құралдарын, жүктерді және өзге де мүліктерді өткізу пункттерінде МШ-дан өткізуге қатысты шекара әскерлері жүзеге асыру үшін тағайындалатын бір немесе бірнеше қарулы шекарашылар құрамындағы шекара наряды. 2. Әзербайжан: nəzarət post 3. Қырғыз: көзөмөл посту 4. Өзбек: nazorat post 5. Түрік: kontrol sonrası 6. Ағылшын: control post 7. Испан: puesto de control 8. Неміс: Kontrollposten 9. Француз: poste de contrôle 10. Бекітілген нұсқасы: бекет – пост (2015 жылғы 6 қазан); бекетші – постовой (2015 жылғы 6 қазан) контрольный пункт – бақылау пунктi (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: наблюдение – бақылау, пост – бекет12. Сөздіктердегі аудармасы: санитарно-контрольный пост – санитарлық бақылау бекеті, контрольный кабель – бақылау кабелі; наблюдательный пост – бақылау посты, пост пограничной охраны – шекаралық күзет бекеті, пост – бекет 13. Орыс тіліндегі «пост» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекет» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекет», «пост» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «контрольный пост» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бақылау бекеті» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз. | 0 |
430. | қызметтік және жауынгерлік іс-қимыл | служебная и боевая деятельность | служебная и боевая деятельность қызметтік және жауынгерлік іс-қимыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қызметтік және жауынгерлік операциялардың жүйелі түрде үйлестірілген және уақыт бойынша тұрақты және белсенді жиынтығы. 2. Әзербайжан: xidməti və döyüş fəaliyyəti 3. Қырғыз: кызматтык жана күжүрмөн ишмердик 4. Өзбек: xizmat va jangovar faoliyat 5. Түрік: hizmet ve muharebe faaliyetleri 6. Ағылшын: service and combat activities 7. Испан: servicio y combate 8. Неміс: dienst-und Kampftätigkeit 9. Француз: activités de service et de combat 10. Бекітілген нұсқасы: аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан). 11. Заңнамадағы қолданысы: служебная и боевая деятельность – қызметтiк-жауынгерлiк iс-әрекет; қызметтiк-жауынгерлiк iс-қимыл12. Сөздіктердегі аудармасы: служебная деятельность – қызметтік іс-әрекет, боевая деятельность – әскери қызмет 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар «служебный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызметтік» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызметтік» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «служебная и боевая деятельность» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы «қызметтік және жауынгерлік іс-қимыл» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
431. | қызметтік және жауынгерлік іс-әрекеттер | служебные и боевые действия | служебные и боевые действия қызметтік және жауынгерлік іс-әрекеттер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Тағайындалған жауынгерлік тапсырмаларды орындау кезінде қарулы күштердің барлық түрлерінің бөлімшелерінің, құрамаларының, бірлестіктерінің ұйымдастырылған іс-әрекеттері 2. Әзербайжан: xidməti və döyüş əməliyyatları 3. Қырғыз: кызматтык жана күжүрмөн аракеттер 4. Өзбек: xizmat va jangovar harakatlar 5. Түрік: hizmet ve mücadele 6. Ағылшын: service and combat operations 7. Испан: servicio y combate 8. Неміс: Dienst-und Kampfhandlungen 9. Француз: service et combat 10. Бекітілген нұсқасы: аудиторская деятельность – аудиторлық қызмет, аудиторлық іс-қимыл (2006 жылғы 27 қазан); благотворительная деятельность – қайырымдылық қызмет (2016 жылғы 7 желтоқсан); враждебная деятельность – дұшпандық әрекет (2016 жылғы 7 желтоқсан); Совещание по взаимодействию и мерам доверия в Азии (СВМДА) – Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесі (АӨСШК, Азия кеңесі) (2013) боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) служебная информация – қызметтік ақпарат (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: военные действия – комплекс действий стратегического масштаба (включая боевые действия) с применением всех видов Вооруженных Сил для выполнения поставленных боевых задач при отражении агрессии – соғыс қимылдары – агрессияға тойтарыс беру кезінде алға қойылған жауынгерлік міндеттерді орындау үшін Қарулы Күштердің барлық түрі қолданылатын стратегиялық ауқымдағы (ұрыс қимылдарын қоса алғанда) іс-қимылдар кешені (Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы N 29 Заңы); боевые действия – ұрыс қимылдары12. Сөздіктердегі аудармасы: систематические боевые действия – жүйелі жауынгерлік іс-қимылдар; боевые действия – жауынгерлік іс-қимылдар 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «деятельность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызмет», «іс-қимыл», «әрекет» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар «служебный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызметтік» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қызметтік» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «действие» сөзі қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «әрекет», «іс-әрекет», «қимыл», «іс-қимыл», «амал» сөздерімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «служебные и боевые действия» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қызметтік және жауынгерлік іс-әрекет» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +7 |
432. | қызмет | служба | служба қызмет СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: служба – қызмет (2016 жылғы 8 желтоқсан) | +9 |
433. | қызмет | функция | функция қызмет СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: функция – қызмет, функция (2016 жылғы 8 желтоқсан) | +7 |
434. | іс-әрекеттің түпкі мәнісі | замысел действий | замысел действий іс-әрекеттің түпкі мәнісі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жауынгерлік іс-қимылдар туралы шешімнің негізі. Онда мыналар анықталады: басты және басқа соққылардың бағыты (негізгі күш-жігердің шоғырланған ауданы); жауды талқандаудың реттілігі мен тәсілдері; ядролық соғыс және ядролық зақымдану тәртібі; топтастыру жедел сапқа тұру (жауынгерлік тәртіп). 2. Әзербайжан: niyyət hərəkətləri 3. Қырғыз: иш-аракеттердин ой-пикир 4. Өзбек: harakatlar rejasi 5. Түрік: eylem planı 6. Ағылшын: plan of action 7. Испан: plan de acción 8. Неміс: Aktionsplan 9. Француз: plan d`action 10. Бекітілген нұсқасы: автор ойы – замысел автора (2003 жылғы 2 шілде) действие тактическое – тактикалық әрекет (2019 жылғы 6 желтоқсан); действие ударов – соққы әсерi (2019 жылғы 6 желтоқсан); следственное действие – тергеу амалдары (2018 жылғы 5 қазан); прекращение действия договора – шарттың қолданылуын тоқтату (2013); Военные действия – соғыс қимылдары (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: замысел действий – іс-қимылдың ой-ниеті12. Сөздіктердегі аудармасы: замысел операции боя – жауынгерлік операцияны жобалау; замысел – мән, ой-ниет 13. Орыс тіліндегі «замысел» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ой» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ой-ниет», «жобалау» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «действие» сөзі қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «әрекет», «іс-әрекет», «қимыл», «іс-қимыл», «амал» сөздерімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «замысел действий» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «іс-әрекеттің түпкі мәнісі» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
435. | жауынгерлік есептоп | боевой расчет | боевой расчет жауынгерлік есептоп СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бөлімше әскери қызметшілерінің жауынгерлік жағдайда, тактикалық оқу-жаттығуларда, дабыл жағдайында, қарауылда ерекше (қосымша) міндеттерін айқындау. 2. Әзербайжан: döyüş hesablanması 3. Қырғыз: аскердик эсептөө 4. Өзбек: jangovar hisoblash 5. Түрік: savaş hesaplaması 6. Ағылшын: combat crew 7. Испан: cálculo de combate 8. Неміс: Kampf Berechnung 9. Француз: calcul de combat 10. Бекітілген нұсқасы: боевая задача – жауынгерлік тапсырма (1998); начальник боевого участка – әскери бөлімше бастығы (1999 жылғы 9 наурыз); боевая выучка – жауынгерлік машық (2015 жылғы 6 қазан); боевая готовность – ұрысқа әзірлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); вес боевой – сайыскерлік салмақ (2019 жылғы 28 маусым); дистанция боевая – ұрыс арақашықтығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) месячный расчетный показатель – айлық есептік көрсеткіш (2016 жылғы 8 желтоқсан); расчет наличный – қолма-қол есеп айырысу (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: боевой расчет – жауынгерлік есептоптар 12. Сөздіктердегі аудармасы: боевой расчет – жауынгерлік есеп; боевой расчет – жауынгерлік есептоп 13. Орыс тіліндегі «боевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «сайыскерлік» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауынгерлік», «ұрыстық», «әскери», «ұрыс», «атыс», «соққы» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Орыс тіліндегі «расчет» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «есептік», «есеп айрысу» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «есеп», «есеп айырысу», «есептоп» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «боевой расчет» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауынгерлік есептоп» сөз тіркесі бекітілуі қажет деп санаймыз. | -5 |
436. | саптал | строиться | строиться саптал СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Белгіленген әскери қызметшілерді, бөлімшелер мен бөлімдерді олардың бірлескен іс-қимылдары үшін жаяу және машиналарда орналастыру. Бөлімшелер мен бөлімдердің колонналарда бірлесіп қозғалуы үшін қолданылады. Әскери қызметшілер майдан бойынша бірінен бірі бір адым аралықта немесе командир көрсеткен аралықта сапталады. 2. Әзербайжан: qurmaq 3. Қырғыз: бөлүү 4. Өзбек: qurish 5. Түрік: yapıyorken 6. Ағылшын: line up 7. Испан: construirse 8. Неміс: Aufbauen 9. Француз: se bâtir 10. Бекітілген нұсқасы: становись – саптал (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: строиться – сапқа тұру12. Сөздіктердегі аудармасы: походный строй – жорықтық сап; строиться – сапқа тұру; выстроиться – сапқа тізілу; стройся – сапқа тұр 13. Орыс тіліндегі «строиться» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «сапқа тұру» сөз тіркесімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «строиться» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «саптал» сөзі бекітілуі қажет деп санаймыз. | +8 |
437. | сап түзе | становись | становись сап түзе СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Командирдің дауыстап немесе жеке үлгімен, сондай-ақ техникалық және жылжымалы құралдардың көмегімен беретін бұйрығы. 2. Әзербайжан: ol 3. Қырғыз: бара жатабыз 4. Өзбек: olish 5. Түрік: ol 6. Ағылшын: become 7. Испан: a formar 8. Неміс: Antreten 9. Француз: deviens 10. Бекітілген нұсқасы: становись – саптал (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: становись – сапқа тұр 12. Сөздіктердегі аудармасы: становись в линию – сызық бойына сап түзе, отделение, становись в одну шеренгу – бөлімше, бір қатарға сап түзе, становись – сапқа тұр; сап түзе 13. Орыс тіліндегі «становись» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «саптал» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «сапқа тұр», «сап түзе» сөз тіркестерімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «становись» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сап түзе» сөз тіркесі бекітілуі қажет деп санаймыз. | +8 |
438. | сапқа тұр | встать в строй | встать в строй сапқа тұр СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Командирдің дауыстап немесе жеке үлгімен, сондай-ақ техникалық және жылжымалы құралдардың көмегімен беретін бұйрығы. 2. Әзербайжан: işə qalxın 3. Қырғыз: ишке кирип турат 4. Өзбек: ishga kirishish 5. Түрік: sıraya gir 6. Ағылшын: get in line 7. Испан: ponerse en línea 8. Неміс: Aufstehen 9. Француз: se mettre en service 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: встать в строй – сапқа тұр 12. Сөздіктердегі аудармасы: встать в двухшереножный строй – екі қатарлы сапқа тұр 13. Орыс тіліндегі «встать в строй» сөз тіркесі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «сапқа тұр» сөз тіркесімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «встать в строй» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сапқа тұр» сөз тіркесі бекітілуі қажет деп санаймыз. | +9 |
439. | аяқты біркелкі бас | идти в ногу | идти в ногу аяқты біркелкі бас СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Командирдің дауыстап немесе жеке үлгімен, сондай-ақ техникалық және жылжымалы құралдардың көмегімен беретін бұйрығы. 2. Әзербайжан: ayaqlaşmaq 3. Қырғыз: жөө басуу 4. Өзбек: ushlab turing 5. Түрік: ayak uydurmak 6. Ағылшын: keep up 7. Испан: mantenerse al día 8. Неміс: Schritt halten 9. Француз: marcher au pas 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: идти в ногу – саппен жүру 12. Сөздіктердегі аудармасы: на три шага вперед – үш қадам алға адымда; в ногу – ретпен 13. Орыс тіліндегі «идти в ногу» сөз тіркесі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «саппен жүру», «ретпен жүру» сөз тіркесімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «идти в ногу» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «аяқты біркелкі бас» сөз тіркесі бекітілуі қажет деп санаймыз. | +8 |
440. | қарулы басып кіру | вооруженное вторжение | вооруженное вторжение қарулы басып кіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Мемлекеттің келісімінсіз оның аумағына құрлықтан, әуеден немесе теңізден бір немесе бірнеше мемлекеттің қарулы күштерінің кіруі. Басып алу ұғымына, сонымен қатар бір мемлекеттің шекарасын (әуе кеңістігін, аумақтық суларын) барлау, диверсия үшін басқа елдің әскери бөлімшелерімен (патрульдерімен), жеке ұшақтарымен немесе кемелерімен бұзу жатады. 2. Әзербайжан: silahlı işğal 3. Қырғыз: куралдуу басып кирүү 4. Өзбек: qurolli bosqinchilik 5. Түрік: silahlı saldırı 6. Ағылшын: armed invasion 7. Испан: invasión аrmada 8. Неміс: bewaffnete Invasion 9. Француз: invasion armée 10. Бекітілген нұсқасы: вооруженный мятеж – қарулы бүлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); незаконные вооруженные формирования – заңсыз қарулы құралымдар (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: вооруженное вторжение – қарулы басып кiру12. Сөздіктердегі аудармасы: вторжение – басып кіру; отражение вооруженного вторжения – қарулы басып кiруге тойтарыс беру 13. Орыс тіліндегі «вооруженное» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қарулы» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «вторжение» сөзі «басып кiру» сөз тіркесімен бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «вооруженное вторжение» сөз тіркесін қазақ тіліне «қарулы басып кіру» сөз тіркесімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +8 |
441. | қарулы арандатушылық | вооруженная провокация | вооруженная провокация қарулы арандатушылық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Басқыншы елдің шектеулі күштерінің жағдайды щиеленістіруге тырысуы, қарулы қақтығыс немесе соғысты бастау, басқа мемлекеттің ішкі істеріне араласуды ақтау мақсатында алдын ала жоспарланған және ұйымдастырылған іс-қимылдар. 2. Әзербайжан: silahlı təxribat 3. Қырғыз: куралчан провокация 4. Өзбек: qurolli fitna 5. Түрік: silahlı provokasyon 6. Ағылшын: armed provocation 7. Испан: provocación аrmada 8. Неміс: bewaffnete Provokation 9. Француз: provocation armée 10. Бекітілген нұсқасы: вооруженный мятеж – қарулы бүлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); незаконные вооруженные формирования – заңсыз қарулы құралымдар (2016 жылғы 7 желтоқсан) провокация – арандату (2019 жылғы 5 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: подстрекательство – арандатушылық; провокация – арандатушылық, арандату 12. Сөздіктердегі аудармасы: подстрекательство – арандатушылық; провокация – арандатушылық; вооруженная провокация – қарулы арандатушылық 13. Орыс тіліндегі «вооруженное» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қарулы» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «провокация» сөзі «арандату», «арандатушылық» сөздерімен, «подстрекательство» сөзі «арандату» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «вооруженная провокация» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы арандатушылық» (зат есім), «қарулы арандату» (тұйық етістік) сөз тіркестері бекітілуі қажет деп санаймыз. | +6 |
442. | қарулы шабуыл | вооруженное нападение | вооруженное нападение қарулы шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Мемлекеттің жеке және ұжымдық өзін-өзі қорғау мақсатында қарулы күштерді бірінші болып (БҰҰ Жарғысына қарамастан) қолдануы. 2. Әзербайжан: silahlı hücum 3. Қырғыз: куралдуу кол салуу 4. Өзбек: qurolli hujum 5. Түрік: silahlı saldırı 6. Ағылшын: armed attack 7. Испан: ataque armado 8. Неміс: Аngriff 9. Француз: agression armée 10. Бекітілген нұсқасы: вооруженный мятеж – қарулы бүлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); незаконные вооруженные формирования – заңсыз қарулы құралымдар (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: вооруженное нападение – қарулы шабуыл12. Сөздіктердегі аудармасы: вооруженные силы – қарулы күштер; вооруженное нападение – қарулы шабуыл 13. Орыс тіліндегі «вооруженное» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қарулы» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «нападение» сөзі «шабуыл» сөзімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «вооруженное нападение» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы шабуыл» сөз тіркесі бекітілуі қажет деп санаймыз. | +9 |
443. | қарулы қақтығыс | вооруженное столкновение | вооруженное столкновение қарулы қақтығыс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бір-біріне қарсы тұрған күштер арасындағы әскери қимылдар. Онда белгілі бір саяси, экономикалық, әскери, т.б. мақсаттарға жету үшін ұйымдасқан түрде қарулы соғыс құралдары қолданылады. Қарулы қақтығыс кезінде мемлекеттер әр түрлі мүдделерді көздейтін саяси күштер, әлеуметтік топтар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешуді мақсат етеді. Әлеуметтік-саяси, ұлттық, діни, аймақтық және басқа негіздерде қарулы күреске, әскери жанжалға ұласып, адам шығындарына әкелуі мүмкін. Қарулы қақтығыс мемлекеттің қоғамдық-саяси дамуына кері әсер етіп, оның ішкі қауіпсіздігіне, саяси тұрақтылығына нұқсан келтіреді. 2. Әзербайжан: silahlı toqquşma 3. Қырғыз: куралдуу кагылышуулар 4. Өзбек: qurolli to`qnashuv 5. Түрік: silahlı çatışma 6. Ағылшын: armed clash 7. Испан: choque armado 8. Неміс: bewaffneter Zusammenstoß 9. Француз: conflit armé 10. Бекітілген нұсқасы: вооруженный мятеж – қарулы бүлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); незаконные вооруженные формирования – заңсыз қарулы құралымдар (2016 жылғы 7 желтоқсан) защита при столкновении – соқтығысудан қорғану (2016 жылғы 28 маусым) военный конфликт – әскери қақтығыс (2016 жылғы 7 желтоқсан); горячая точка – қақтығыс ошағы (2017 жылғы 10 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: вооруженное столкновение - қарулы жанжал; вооруженное столкновение – қарулы қақтығыс12. Сөздіктердегі аудармасы: военный конфликт – әскери қақтығыс, вооруженное нападение – қарулы шабуыл; боевое столкновение – ұрыстық қақтығыс 13. Орыс тіліндегі «вооруженное» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қарулы» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «столкновение» сөзі «жанжал», «қақтығыс» сөздерімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «вооруженное столкновение» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы қақтығыс» сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
444. | қарулы қарсылық көрсету | вооруженное сопротивление | вооруженное сопротивление қарулы қарсылық көрсету СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Кез келген қаруды немесе нақты қаруға құрылымдық жағынан ұқсас заттарды немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіретін немесе өлімге әкеліп соқтыратын заттар мен механизмдерді қолдану арқылы жасалған қарсылық қарулы қарсылық көрсету деп танылады. 2. Әзербайжан: silahlı müqavimət 3. Қырғыз: куралдуу каршылык 4. Өзбек: qurolli qarshilik 5. Түрік: silahlı direniş 6. Ағылшын: armed resistance 7. Испан: resistencia аrmada 8. Неміс: bewaffneter Widerstand 9. Француз: résistance armée 10. Бекітілген нұсқасы: вооруженный мятеж – қарулы бүлік (2016 жылғы 7 желтоқсан); незаконные вооруженные формирования – заңсыз қарулы құралымдар (2016 жылғы 7 желтоқсан) сопротивление – кедергі (2016 жылғы 28 маусым) отвод – қарсылық білдіру, бас тарту (2018 жылғы 14 желтоқсан); восставшая сторона – қарсылық білдіруші тарап (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: вооруженное сопротивление – қарулы қарсылық көрсету12. Сөздіктердегі аудармасы: вооруженное сопротивление – қарулы қарсылық 13. Орыс тіліндегі «вооруженное» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қарулы» сөзімен аударылған. Сонымен қатар «сопротивление» сөзі «қарсылық», «кедергі» сөздерімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «вооруженное сопротивление» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарулы қарсылық көрсету» (етістік), «қарулы қарсылық» (зат есім) сөз тіркестері қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
445. | амбразура | амбразура | амбразура амбразура СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Артиллериялық атыс жүргізуге арналған бекініс қабырғасындағы тесік немесе құрылымға орнатылған қарудан оқ атуға арналған қорғаныс құрылымының қақпағы. 2. Әзербайжан: qiraqdan 3. Қырғыз: амбразура 4. Өзбек: qucaqlamaq 5. Түрік: mazgal 6. Ағылшын: embrasure 7. Испан: embrasure 8. Неміс: Embrasure 9. Француз: embrasure 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: амбразура – амбразура12. Сөздіктердегі аудармасы: амбразура – амбразура 13. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «амбразура» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «амбразура» сөзі бекітілуі қажет деп санаймыз. | +8 |
446. | қайтармалы механизм | возвратный механизм | возвратный механизм қайтармалы механизм СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қозғалмалы жүйені алдыңғы қалыпқа ауыстыратын атыс қаруының механизмі. Механи́зм (грек. μηχανή – «құрылғы», «қондырғы» 2. Әзербайжан: geri qaytarma mexanizmi 3. Қырғыз: кайра механизми 4. Өзбек: qaytish mexanizmi 5. Түрік: dönüş mekanizması 6. Ағылшын: return mechanism 7. Испан: mecanismo de retorno 8. Неміс: Rückstellmechanismus 9. Француз: mécanisme de retour 10. Бекітілген нұсқасы: возвратное квота – қайтарылмалы квота (2019 жылғы 6 желтоқсан); невозвратные издержки – қайтарымсыз шығасылар (2017 жылғы 10 қараша) механизм – механизм; тетік (2018 жылғы 27 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: возвратный механизм – қайтармалы механизм12. Сөздіктердегі аудармасы: возвратный механизм стрелкового оружия – атыс қаруының қайтарымды тетігі; возвратный механизм – қайтармалы тетік 13. Орыс тіліндегі «возвратное» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қайтарылмалы» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қайтармалы», «қайтарымды» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар «механизм» сөзі «механизм», «тетік» сөздерімен аударылады. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «возвратный механизм» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қайтармалы механизм» сөзі тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +8 |
447. | вольер | вольер | вольер вольер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шекара қызметінде қызметтік жануарларды дайындау және күтіп ұстауға арналған торлары немесе үйшіктері бар қоршалған алаң (қалқасы бар немесе ашық) учаскі. 2. Әзербайжан: qəfəs 3. Қырғыз: вольер 4. Өзбек: kuşhane 5. Түрік: aviary 6. Ағылшын: enclosure 7. Испан: aviario 8. Неміс: Voliere 9. Француз: volière 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: вольер – вольер12. Сөздіктердегі аудармасы: вольер в зоопарке – зообақтағы вольер, вольеры для собак – иттерге арналған вольер 13. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «вольер» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «вольер» сөзі бекітілуі қажет деп санаймыз. | +8 |
448. | авиация | авиация | авиация авиация СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: авиация гражданская – азаматтық авиация (2015 жылғы 6 қазан) | +9 |
449. | питомник | питомник | питомник питомник СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әскери бөлім аумағында орналасқан және теориялық білімді практикада бекітуге және өңдеуге, жаттығу жұмыстарын жүргізуге арналған жер учаскесі. 2. Әзербайжан: uşaq 3. Қырғыз: которуу 4. Өзбек: bolalar xonasi 5. Түрік: fidanlık 6. Ағылшын: nursery 7. Испан: vivero 8. Неміс: Baumschule 9. Француз: pépinière 10. Бекітілген нұсқасы: питомник – тәлімбақ (2018 жылғы 5 қазан); лесной питомник – орман питомнигі (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: питомник – питомник; тәлімбақ12. Сөздіктердегі аудармасы: государственный питомник – мемлекеттік питомник. 13. Орыс тіліндегі «питомник» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «питомник», «тәлімбақ» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «питомник», «тәлімбақ» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «питомник» сөзі қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты қазақ тіліне «питомник», «тәлімбақ» (биология) сөздерімен аударылады. | +9 |
450. | бекініс | позиция | позиция бекініс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әскерлер жаулап алған және қорғаныс үшін немесе шабуыл жасау үшін бастапқы жер ретінде жабдықталған жер учаскесі; атыс үшін дайындалған орын, ұрыс қимылдары жүргізілетін жауынгерлік аймақ. Позиция (лат. positio – «жағдай», «қалып», орналасу» 2. Әзербайжан: mövqe 3. Қырғыз: позиция 4. Өзбек: lavozim 5. Түрік: pozisyon 6. Ағылшын: position 7. Испан: posición 8. Неміс: Position 9. Француз: position 10. Бекітілген нұсқасы: позиция – позиция (2018 жылғы 6 сәуір); позиция техническая – техникалық тұрғы (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: позиция – позиция; бекініс12. Сөздіктердегі аудармасы: передовые позиции – алдыңғы бекініс, запасные позиции – қосалқы бекініс, провести разведку позиций противника – қарсыластың позицияларына барлау жүргізу; позиции – бекініс 13. Орыс тілінен латын тілінен енген «позиция» сөзінің (positio – «жағдай», «қалып», орналасу») қазақ тіліндегі баламасы ретінде «позиция», «тұрғы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «позиция», «бекініс» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «позиция» сөзі қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «бекініс», «позиция» сөздерімен аударылады. | +9 |
451. | басқыншылық | агрессия | агрессия басқыншылық СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: агрессия – агрессия (2018 жылғы 27 маусым) | +9 |
452. | қатынас қағазы | корреспонденция | корреспонденция қатынас қағазы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: корреспонденция – хат-хабар (2016 жылғы 8 желтоқсан); дипломатическая корреспонденция – дипломатиялық хат-хабар (2016 жылғы 28 маусым) | +9 |
453. | айдын | акватория | акватория айдын СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Теңіз немесе порттың белгіленген шекараларындағы су бетінің учаскесі. Әдетте теңіз портының су бөлігі – Гавань. Жүк түсіру және тиеуге арналған кемелердің тұрағы үшін қызмет етеді (порттық акватория), кемелерді жөндеу (зауыттық акватория), техниканы сынау (су полигоны). Акватория – лат. aqua – «су», territorium – «территория». 2. Әзербайжан: akvatoriya 3. Қырғыз: акватория 4. Өзбек: suv zonasi 5. Түрік: su alanı 6. Ағылшын: water area 7. Испан: espacio acuoso 8. Неміс: Wasserfläche 9. Француз: plan d`eau 10. Бекітілген нұсқасы: акватория – су аумақ, акватория (2019 жылғы 6 желтоқсан); акватория – айдын (1998 жылғы 24 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: акватория – акватория; су айдыны – водоем12. Сөздіктердегі аудармасы: акватория – акватория, су айдыны 13. Орыс тілінен латын тілінен енген «акватория» сөзінің (aqua – «су», territorium – «территория», «аумақ») қазақ тіліндегі баламасы ретінде «акватория», «су аумақ», «айдын» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «акватория», «су айдыны» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, «акватория» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «акватория» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | 0 |
454. | оқшашар | пулемет | пулемет оқшашар СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жер үсті, су үсті және әуе ысандарына оқ тигізуге арналған арнайы тіректен (станок, ожау) атуға арналған автоматты атыс қаруы. Ұқсас калибрлі атыс қаруының басқа түрлерімен салыстырғанда ұзын және көлемді ұңғының және сыйымды қоректендіргіш құрылғының (алмалы-салмалы дүкен немесе 50-250 патронға арналған лента) есебінен 1 мин 500-1200 атыс қарқынымен атудың үлкен қашықтығы мен ұзақтығынан тұрады. 2. Әзербайжан: pulemyot 3. Қырғыз: пулемет 4. Өзбек: pulemyot 5. Түрік: makinalı 6. Ағылшын: machinegun 7. Испан: ametralladora 8. Неміс: Maschinengewehr 9. Француз: mitrailleuse 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: пулемет – пулемет; оқшашар 12. Сөздіктердегі аудармасы: пулемет – оқшашар; офицер-пулеметчик - офицер-пулеметші13. Орыс тіліндегі «пулемет» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «пулемет», «оқшашар» сөздерімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «пулемет» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «оқшашар» сөзі бекітілуі қажет деп санаймыз. | -7 |
455. | жертаса | окоп | окоп жертаса СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Атыс жүргізуге және жеке құрам мен әскери техниканы зақымдау құралдарынан қорғауға арналған ашық үлгідегі фортификациялық қорған. Жертаса қоршаған жердің аясына бүркемеленеді және оттың жүру ыңғайлылығын, оқтар мен сынықтардан қорғауды қамтамасыз етеді, сондай-ақ ЯҚ әсерінің зақымдау радиусын 1,5-2 есе азайтады. 2. Әзербайжан: səngər 3. Қырғыз: окоп 4. Өзбек: xandaq 5. Түрік: siper 6. Ағылшын: siper 7. Испан: trinchera 8. Неміс: Schützengraben 9. Француз: tranchée 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: окоп – жертаса12. Сөздіктердегі аудармасы: минометные окопы – минадан қорғануға арналған жертаса; окоп – жертаса 13. Орыс тіліндегі «окоп» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жертаса» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «окоп» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жертаса» сөзі бекітілуі қажет деп санаймыз. | 0 |
456. | куә | свидетель | свидетель куә СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қылмыстық ізге түсу органы Қылмыстык ізге түсу кодексінде көзделген жағдайда тергеу іс-әрекеттерін жүргізу фактісін, оның барысы мен нәтижелерін куәландыру үшін тартқан адам. 2. Әзербайжан: şahid 3. Қырғыз: күбө 4. Өзбек: guvoh 5. Түрік: tanık 6. Ағылшын: witness 7. Испан: testigo 8. Неміс: Zeuge 9. Француз: témoin 10. Бекітілген нұсқасы: лжесвидетель – жалған куәгер (2016 жылғы 7 желтоқсан) обязанности свидетеля – куәның міндеттері (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: свидетельство – куәлік12. Сөздіктердегі аудармасы: свидетельство – куәлік, лжесвидетель – жалған куәгер; свидетель – куә, куәгер 13. Орыс тіліндегі «свидетель» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «куә» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «куә», «куәгер» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «свидетель» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «куә» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
457. | куәгер | понятой | понятой куәгер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қылмыстық іс жүргізу, сондай-ақ әкімшілік заңнамада көзделген жағдайларда қарау, тінту, алу, куәландыру, тану және басқа да тергеу әрекеттерін жүргізуге қатысу үшін шақырылатын адам. 2. Әзербайжан: anlayın 3. Қырғыз: айтуу 4. Өзбек: tushunilgan 5. Түрік: anlaşılmış 6. Ағылшын: witness 7. Испан: testigo 8. Неміс: Zeuge 9. Француз: témoin 10. Бекітілген нұсқасы: понятой – куәгер, айғақ адам (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: понятой – куәгер12. Сөздіктердегі аудармасы: свидетель – куәгер, свидетельство – куәлік 13. Орыс тіліндегі «понятой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «куәгер», «айғақ адам» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «куәгер» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «понятой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «куәгер» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
458. | зақымдау | заражать | заражать зақымдау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жаппай қырып-жою құралдарын, оның ішінде зымырандық, авиациялық және ату қаруын пайдалану арқылы адамдарды, жануарлар мен өсімдіктерді жоюға, объектілерді зақымдауға немесе қиратуға, екіншілік зақымдаушы факторлардың пайда болуына әкеліп соқтыратын зақымдаушы құрылғылар мен құралдарды, пайдалану арқылы зиян келтіру. 2. Әзербайжан: yoluxmuş 3. Қырғыз: сөөк коюу 4. Өзбек: infeksiya qilish 5. Түрік: bulaştırmak 6. Ағылшын: infect 7. Испан: infectar 8. Неміс: Infizieren 9. Француз: infecter 10. Бекітілген нұсқасы: поражающий фактор – зақымдаушы фактор (2015 жылғы 11 желтоқсан) обеззараживание – залалсыздандыру (2017 жылғы 13 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: заражать – зақымдау12. Сөздіктердегі аудармасы: источники заражения – зақымдау көздері; химическое заражение – химиялық зақымдау 13. Орыс тіліндегі «заражать» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «зақымдау» сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «заражать» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зақымдау» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
459. | қырып-жою | поражать | поражать қырып-жою СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жаппай шығынға ұшырату немесе қару-жарақпен соққы беру, қирату. 2. Әзербайжан: heyrətləndirmək 3. Қырғыз: таңуу 4. Өзбек: ajoyib 5. Түрік: şaşırtmak 6. Ағылшын: strike 7. Испан: sorprender 8. Неміс: schlagen 9. Француз: frapper 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: поражать – жою; зақым келтіру12. Сөздіктердегі аудармасы: 1) (попадать) жаралау; зақымдау 13. Орыс тіліндегі «поражать» сөзі қазақ тіліне қолданылатын мәнмәтінге байланысты «жою», «жаралау», «зақымдау», «тигізу» (нысанаға), «жайрату», «қирату» сөздерімен аударылады. | 0 |
460. | құрама | соединение | соединение құрама СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Тайпа, ұлыс. 2. Бірлік, бірлестік. 3. Бірнеше деректер арналарын бірыңғай логикалық арнаға біріктіруге арналған халықаралық стандарт. 2. Әзербайжан: əlaqə 3. Қырғыз: кошулуу 4. Өзбек: aloqa 5. Түрік: birlik 6. Ағылшын: connection 7. Испан: conexión 8. Неміс: Verbindung 9. Француз: connexion 10. Бекітілген нұсқасы: соединение – қосылыс, жалғаным (2015 жылғы 11 желтоқсан) воинское соединение – әскери құрама (2003 жылғы 4 наурыз) кран комбинированный – құрама кран; сборный (2016 жылғы 9 желтоқсан); величина составная – құрама шама (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: соединение – қосылу («Байланыс қызметтерін пайдаланушылар үшін қосылуы тегін болып табылатын шұғыл медициналық, құқық қорғау, өрт, авария және басқа да қызметтердің тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 3 қыркүйектегі № 929 Қаулысы).12. Сөздіктердегі аудармасы: войсковое соединение – әскери құрама; соединение – құрама, бірлестік, біріктіру, қосу; қосылыс, жалғаным, жалғау 13. Орыс тіліндегі «соединение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қосылыс», «жалғаным», «құрама» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қосылу», «жалғау», «құрама», «бірлестік», «біріктіру», «қосу», «жалғаным», «жалғау» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «соединение» сөзі қазақ тіліне әскери салада қолданылғанда «құрама» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
461. | бірігу | объединение | объединение бірігу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бірлестіктер мен құрылымдардың түрлері. Әскери істе ірі құрылымдардың жалпы атауы: майдан, округ, өңірлік қолбасшылық, армия. 2. Әзербайжан: birləşmə 3. Қырғыз: кошулуу 4. Өзбек: uyushma 5. Түрік: birlik 6. Ағылшын: connection 7. Испан: conexión 8. Неміс: Verbindung 9. Француз: connexion 10. Бекітілген нұсқасы: общественное объединение – қоғамдық бірлестік (2016 жылғы 7 желтоқсан); депутатские объединения – депутаттық бірлестіктер (2003 жылғы 4 наурыз) 11. Заңнамадағы қолданысы: объединение – бірлестік («Өндірістік-пайдалану бірлестігі" республикалық мемлекеттік кәсіпорнын құру туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2000 жылғы 3 наурыз № 351).12. Сөздіктердегі аудармасы: объединение – бірлестік, бірігу, біріктіру 13. Орыс тіліндегі «объединение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бірлестік» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бірлестік», «бірігу», «біріктіру» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «объединение» сөзі қазақ тіліне «бірлестік» (зат есім), «бірігу», «біріктіру» (етістік) сөздерімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
462. | көлік құралдарын қарап тексеру | досмотр транспортных средств | досмотр транспортных средств көлік құралдарын қарап тексеру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Көлік құралдарын қарап тексеруді көлік құралдарының орналасқан орны бойынша техника және қару-жарақ бөлімшелерін тарта отырып, әскери полиция органдары жүргізеді. 2. Әзербайжан: nəqliyyat vasitələrinə baxış 3. Қырғыз: транспорт каражаттарын текшерип кароо 4. Өзбек: transport vositalarini tekshirish 5. Түрік: araç muayene 6. Ағылшын: vehicle inspection 7. Испан: inspección de vehículos 8. Неміс: Inspektion von Fahrzeugen 9. Француз: inspection des véhicules 10. Бекітілген нұсқасы: недосмотр – жете бақыламау (2016 жылғы 8 желтоқсан); досмотр – тексеріп қарау (2010 жылғы 23 желтоқсан); досмотр таможенный – кедендік тексеріп қарау (2010 жылғы 23 желтоқсан); досмотр – жете тексеру (2015 жылғы 6 қазан) механические транспортные средства – механикалық көлік құралдары (2016 жылғы 8 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: осмотра/досмотра товаров и транспортных средств – тауарлар мен көлік құралдарын тексеру/қарау («Тауарлар мен көлік құралдарын тексеру/қарау, үй-жайлар мен аумақтарды қарау актілерінің және біліктілік талаптары мен шарттарына сәйкестігіне қорытындылардың нысандарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау агенттігінің 2003 жылғы 21 мамырдағы № 226 бұйрығы)12. Сөздіктердегі аудармасы: досмотр – қарау; толық тексеру; тексеріп қарау; тексеру, тексеріс, қарап шығу 13. Орыс тіліндегі «досмотр» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тексеріп қарау», «жете тексеру» сөз тіркестері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қарау», «тексеру», «тексеріс» сөздерімен, «қарау», «толық тексеру», «тексеріп қарау», «қарап шығу» сөз тіркестерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «досмотр транспортных средств» сөз тіркесі қазақ тіліне «көлік құралдарын тексеріп-қарау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +7 |
463. | жергілікті жерді шолып қарау | осмотр местности | осмотр местности жергілікті жерді шолып қарау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шекара нарядтарының жергілікті жерді көзбен шолып тексеруден, сондай-ақ МШ бұзушыларды анықтау мақсатында техникалық құралдардың көмегімен жасалатын іс-әрекеттері. 2. Әзербайжан: əraziyə tur 3. Қырғыз: көрүү аймагы 4. Өзбек: hududga ekskursiya 5. Түрік: bölge turu 6. Ағылшын: tour of the area 7. Испан: recorrido por la zona 8. Неміс: Tour durch die Gegend 9. Француз: visite de la région 10. Бекітілген нұсқасы: осмотр – қарап-тексеру (2017 жылғы 13 желтоқсан); осмотр – қарап тексеру (2010 жылғы 23 желтоқсан); осмотр таможенный – кедендік қарап тексеру (2010 жылғы 23 желтоқсан); осмотр – байқау (2015 жылғы 6 қазан) ориентирование на местности – жергілікті жерді бағдарлау (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: местности – жергілікті жер; технический осмотр – техникалық қарау12. Сөздіктердегі аудармасы: осмотр – қарап-тексеру; қарау; осмотр местности – жергiлiктi жердi қарап-тексеру 13. Орыс тіліндегі «осмотр» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қарап-тексеру» сөз тіркесімен, «байқау» сөзімен бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қарап-тексеру» сөз тіркесімен, «байқау» сөзімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «местность» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жергілікті жер» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жергілікті жер» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «осмотр местности» сөз тіркесі әскери салада қолданылатын мәнмәтінге байланысты қазақ тіліне «жергілікті жерді шолып қарау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +6 |
464. | жергілікті тұрғындардан сұрау | опрос местных жителей | опрос местных жителей жергілікті тұрғындардан сұрау СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. МШ бұзушылары туралы деректерді жинау, оларды анықтау және ұстау мақсатында барлау жүргізу тәсілі. 2. Әзербайжан: yerli əhalinin sorğusu 3. Қырғыз: жергиликтүү тургундарды сурамжылоо 4. Өзбек: mahalliy aholi so`rovi 5. Түрік: yerel halkın anketi 6. Ағылшын: survey of local residents 7. Испан: encuesta de residentes locales 8. Неміс: Befragung der Anwohner 9. Француз: enquête auprès des résidents locaux 10. Бекітілген нұсқасы: экспресс-опрос – жедел сауалнама (2016 жылғы 8 желтоқсан) опрос – сұрау салу (1999 жылғы 6 қазан); устный опрос – ауызекі сұрау салу, ауыекі сауалдама (2006 жылғы 27 қазан) житель – тұрғын (2016 жылғы 8 желтоқсан); местное управление – жергілікті басқару (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Астана қаласының тұрғындарына әлеуметтік сауалнама – социологический опрос населения города Астаны («Астана қаласын орнықты дамытудың 2030 жылға дейiнгi стратегиялық жоспары туралы» Қазақстан Республикасының Президентi Жарлығының жобасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 21 ақпандағы № 113 Қаулысы12. Сөздіктердегі аудармасы: опрос – сұрау, сауалдама; пiкiртерiм‚ сауалдама, сауалнама; сауалдау; опрос местного жителя – жергiлiктi тұрғыннан сұрау; опрос лиц – адамдарға сұрау салу 13. Орыс тіліндегі «опрос» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сұрау салу» сөз тіркесімен, «сауалнама», «сауалдама» сөздерімен бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «сұрау салу» сөз тіркесімен, «сауалнама», «сауалдама», «сұрау», «пікіртерім», «сауалдау» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «местные» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жергілікті» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жергілікті» сөзімен, «житель» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тұрғын» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «тұрғын» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «опрос местных жителей» сөз тіркесі қазақ тіліне «жергілікті тұрғындардан сұрау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
465. | шекара бұзушыдан жауап алу | допрос нарушителей границы | допрос нарушителей границы шекара бұзушыдан жауап алу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Кез келген қылмыстарды тергеу кезіндегі ажырамас, міндетті тергеу әрекеті. 2. Әзербайжан: sərhəd pozucularının dindirilməsi 3. Қырғыз: чек араны бузуучуларды суракка алуу 4. Өзбек: chegara buzuvchilarni so`roq qilish 5. Түрік: sınır ihlallerini sorgulama 6. Ағылшын: interrogation of border violators 7. Испан: interrogar a los infractores de la frontera 8. Неміс: Befragung von grenzverletzern 9. Француз: interrogatoire des fauteurs de troubles 10. Бекітілген нұсқасы: допрос – жауап алу (1971-1981) нарушитель – бұзушы (2016 жылғы 8 желтоқсан) государственная граница – мемлекеттік шекара (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: допрос – жауап алу12. Сөздіктердегі аудармасы: допрос – тергеу, жауап алу 13. Орыс тіліндегі «допрос» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жауап алу» сөз тіркесімен бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жауап алу» сөз тіркесімен, «тергеу» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «нарушитель» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бұзушы» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бұзушы» сөзімен, «граница» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шекара» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шекара» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «допрос нарушителей границы» сөз тіркесі қазақ тіліне «шекара бұзушыдан жауап алу» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
466. | апат | крушение | крушение апат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Кенеттен болған ауыртпалық; арты қайғыға соқтыратын жағдайлар - қирау, бүліну, жойылу, біреудің немесе бірнәрсенің қаза болуы; аса ірі әскери жеңіліс. 2. Әзербайжан: batıq 3. Қырғыз: кулоо 4. Өзбек: halokat 5. Түрік: kaza 6. Ағылшын: crash 7. Испан: naufragio 8. Неміс: Zusammenbruch 9. Француз: épave 10. Бекітілген нұсқасы: крушение поезда – пойыз апаты (2016 жылғы 9 желтоқсан); кораблекрушение – кеме апаты (2015 жылғы 14 желтоқсан) апат – катастрофа (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: крушение – апат; крушение судна – кеменің суға батуы; крушение самолета – ұшақтың құлауы12. Сөздіктердегі аудармасы: крушение – апат; қирау 13. Орыс тіліндегі «крушение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «апат» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «апат», «құлау», «қирау» сөздерімен, «суға бату» сөз тіркесімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «катастрофа» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «апат» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «апат», «зілзала», «алапат» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «крушение» сөзі қазақ тіліне «апат» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
467. | апат | катастрофа | катастрофа апат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Елге төнген қауіп-қатер, қырғын, ауыртпалық. Апатты бөлім командирі немесе соған жауапты болып бекітілген адам шұғыл түрде немесе оқиға болғаннан кейін 3 күн ішінде тексереді. Тексеру нәтижелері хаттама арқылы көрсетілді. Катастро́фа – көне грек. καταστροφή «төңкеріс, жою; құлату; өлім». 2. Әзербайжан: fəlakət 3. Қырғыз: кырсык 4. Өзбек: tabiiy ofat 5. Түрік: felaket 6. Ағылшын: disaster 7. Испан: catástrofe 8. Неміс: Katastrophe 9. Француз: catastrophe 10. Бекітілген нұсқасы: апат – катастрофа (2016 жылғы 8 желтоқсан); катастрофа транспортная – көлік апаты (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: при авариях и катастрофах – авариялар мен апаттар кезінде («Авариялар мен апаттар кезіндегі шұғыл шақыру жүйесін ұйымдастыру және пайдалану қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің м.а. 2015 жылғы 17 сәуірдегі № 466 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 19 маусымда № 11403 тіркелд).12. Сөздіктердегі аудармасы: катастрофа – апат; зілзала; алапат Алапат. Зат есім. 1. Ауыртпалық, қауіп-қатер, қиыншылық. Бір жылы бүкіл елге жаппай келген а л а п а т т а н Медеттің отыз ұлы түгел қырылады (С.Жүнісов, Ақан сері). – Табиғат ортасында өз а л а п а т ы н өзгеден артық деп санауға адамның ешбір негізі жоқ (Ж.Аймауытов, Шығармалары). Түн ортасында тап мынадай а л а п а т қайдан тап болғанын түсіне алмай, төсектерінен атып-атып тұрған қалың топ, көйлек-дамбалшаң ерсілі-қарсылы соқтығысып жүр (Ә.Кекілбаев, Шығармалары). Азан-қазан төңірек. Бір а л а п а т басталды. Талай қыздар еңіреп, талай бұрым, шаш қалды (Ғ.Қайырбеков, Көнсадақ). (страшное бедствие; грозная стихия). 2. Болмыс, тұрпат; күш. Есен: А л а п а т ы асқардай батырмен күш сынаспақпын (М.Әуезов, Таңдамалы). Сұлтанмахмұт ақындығының а л а п а т ы Шанбай жүрегіне бұрынғыдан да ыстық достық отын тұтатты (Д.Әбілев, Ақын арманы). Ол жаман заманда надан елде талантының қадірін таныта алмай, өмірі жауыздықпен алысып өтіп келе жатқан, а л а п а т ы артық туған бір қасиет иесі еді (Ж.Аймауытов, Шығармалары). 3. Орасан зор, керемет, ғаламат. Ақтарыла жөнелгелі тұрған а л а п а т күй басталды да кетті (Ә.Кекілбаев, Бір шөкім бұлт). Бәрінен де а л а п а т қайрат иесі өзінің абыройын қорғап қалған (Ә.Әлішев, Батыр болып тумайды). Толқына шыққан осы бір майда дауысты естігенде тыңдап отырғандарға алдарындағы а л а п а т алып кісі еріп, мүжіліп кеткендей көрінді (Ә.Кекілбаев, Шығармалары). Юань Чженге (әріптесі) жолдаған бір хатында былай дейді: Чаньчаннан Цзянсиге дейінгі үш мың шақырым қашықтыққа созылған а л а п а т аймақтың бүкіл мектебінде, будда пұтханаларында, қонақ үйлерде, тіпті үлкенді-кішілі қайықтарда – барлық жерде ілулі өз өлеңдерімді көрдім (Қ.Мырза-Әлі, Жазмыш). (sozdik.kz) 13. Орыс тіліне грек тілінен енген «катастрофа» (καταστροφή «төңкеріс, жою; құлату; өлім») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «апат» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «апат», «зілзала», «алапат» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «крушение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «апат» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «апат», «құлау», «қирау» сөздерімен, «суға бату» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «катастрофа» сөзі қазақ тіліне «алапат» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
468. | атты әскер | кавалерист | кавалерист атты әскер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әскер түрі, атты-қарулы жасақ. Кавалерия – фр. cavalerie, итал. cavaleria, лат. caballus – «ат». 2. Әзербайжан: kavalerist 3. Қырғыз: кавалерист 4. Өзбек: otliq 5. Түрік: süvari 6. Ағылшын: cavalryman 7. Испан: soldado de caballería 8. Неміс: Kavallerist 9. Француз: cavalier 10. Бекітілген нұсқасы: стремянный полк – атты әскер полкі (әскери) (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: кавалерист – кавалерист («Ішкі істер органдарындағы қызмет үшін адамдардың денсаулығы жай-күйінің сәйкестігіне қойылатын талаптарды бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2010 жылғы 31 наурыздағы № 132 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2019 жылғы 20 маусымдағы № 560 бұйрығы)12. Сөздіктердегі аудармасы: кавалерист – кавалерист; кавалерия – атты әскер 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «кавалерист» (лат. caballus – «ат») сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кавалерист» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар «кавалерия» (лат. caballus – «ат») сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кавалерия» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стремянный полк» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атты әскер полкі» сөз тіркесі бекітілген. Сондай-ақ орыс тіліндегі «конница» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «аттылар» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сондай-ақ орыс тіліндегі «конное войско» сөз тіркесі «атты әскер» сөз тіркесімен аударылып жүр. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «кавалерист» сөзі қазақ тілінде «кавалерияшы» түрінде қолданылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
469. | атты әскер | кавалерия | кавалерия атты әскер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Атты әскер. Онда жүріп-тұру және жауынгерлік іс-қимылдар үшін аттар пайдаланылады. Кавалерия – фр. cavalerie, итал. cavaleria, лат. caballus – «ат». 2. Әзербайжан: kavalerist 3. Қырғыз: кавалерист 4. Өзбек: otliq 5. Түрік: süvari 6. Ағылшын: cavalryman 7. Испан: soldado de caballería 8. Неміс: kavallerist 9. Француз: cavalier 10. Бекітілген нұсқасы: стремянный полк – атты әскер полкі (әскери) (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: кавалерист – кавалерист; кавалерийская застава – кавалериялық застава12. Сөздіктердегі аудармасы: кавалерия – кавалерия; атты әскер 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «кавалерия» (лат. caballus – «ат») сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кавалерия» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар «кавалерист» (лат. caballus – «ат») сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кавалерист» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стремянный полк» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атты әскер полкі» сөз тіркесі бекітілген. Сондай-ақ орыс тіліндегі «конница» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «аттылар» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сондай-ақ орыс тіліндегі «конное войско» сөз тіркесі «атты әскер» сөз тіркесімен аударылып жүр. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «кавалерия» сөзі қазақ тілінде «кавалерия» түрінде қолданылуы қажет деп ойлаймыз. | +5 |
470. | атты әскер | конница | конница атты әскер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Атты әскер, атты-қарулы отряд. Кавалериямен бірдей. 2. Әзербайжан: süvari 3. Қырғыз: атуу аскер 4. Өзбек: otliqlar 5. Түрік: süvari 6. Ағылшын: cavalry 7. Испан: caballería 8. Неміс: Кavallerie 9. Француз: cavalerie 10. Бекітілген нұсқасы: стремянный полк – атты әскер полкі (әскери) (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: конница – атты әскер (Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2019 жылғы 26 шілдедегі № 334 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2019 жылғы 29 шілдеде № 19105 болып тіркелді).12. Сөздіктердегі аудармасы: конница – атты әскер; аттылар 13. Орыс тіліндегі «конница» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «аттылар» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген «кавалерия» (лат. caballus – «ат») сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кавалерия» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар «кавалерист» (лат. caballus – «ат») сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кавалерист» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стремянный полк» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атты әскер полкі» сөз тіркесі бекітілген. Сондай-ақ орыс тіліндегі «конное войско» сөз тіркесі «атты әскер» сөз тіркесімен аударылып жүр. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «конница» сөзі қазақ тіліне «аттылар» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +3 |
471. | атты әскер | конное войско | конное войско атты әскер СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Атты әскер, атты-қарулы жасақ. Шабуыл кезінде не қорғаныста жеке әрекет етіп, жер жағдайын талғамай тұтқиылдан тиісуге оңтайлылығымен ерекшеленеді. 2. Әзербайжан: atlı ordu 3. Қырғыз: атты армия 4. Өзбек: ot armiyasi 5. Түрік: atlı ordu 6. Ағылшын: horse troops 7. Испан: ejército de caballería 8. Неміс: berittene Heer 9. Француз: armée de cavalerie 10. Бекітілген нұсқасы: стремянный полк – атты әскер полкі (әскери) (1971-1981) войска – әскер (2010 жылғы 23 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: войсковые формирования – әскери құралымдар12. Сөздіктердегі аудармасы: разведка конная – арпен барлау 13. Орыс тіліндегі «конное войско» сөз тіркесі «атты әскер» сөз тіркесімен аударылып жүр. Орыс тіліндегі «конница» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «аттылар» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Орыс тіліне латын тілінен енген «кавалерия» (лат. caballus – «ат») сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кавалерия» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар «кавалерист» (лат. caballus – «ат») сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кавалерист» сөзімен, «атты әскер» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стремянный полк» сөз тіркесінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атты әскер полкі» сөз тіркесі бекітілген. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «конное войско» сөз тіркесі қазақ тіліне «аттылы әскер» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
472. | атыс толқыны | огневая волна | огневая волна атыс толқыны СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бір шептен екінші шептен алда келе жатқан жаяу әскерлер мен танктердің ұрыс құрамаларының алдында отты бір сызықтан екінші сызыққа кезекпен беру арқылы жау күштері мен атыс күштерін басып алу мақсатында жүзеге асырылатын артиллериялық от. 2. Әзербайжан: yanğın dalğası 3. Қырғыз: ачуулануу толкун 4. Өзбек: yong`in to`lqinlari 5. Түрік: ateş dalgası 6. Ағылшын: the wave of fire 7. Испан: onda de fuego 8. Неміс: Feuerwelle 9. Француз: vague de feu 10. Бекітілген нұсқасы: огневая подготовка – атыс даярлығы (2010 жылғы 23 желтоқсан); анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) волна – толқын (2015 жылғы 15 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огневая подготовка – оқ ату даярлығы; огневой рубеж – оқ ату шебі («Атыс тирлері (атыс орындары) мен стендтерін ашу және олардың жұмыс істеу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 17 сәуірдегі № 365 бұйрығы)12. Сөздіктердегі аудармасы: огневая точка – оқ ату нүктесі 13. Орыс тіліндегі «огонь» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атыс», «атқылау» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «атыс», «ату» сөздерімен, «огневой» сөзі «оқ ату» сөз тіркесімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «волна» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «толқын» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «толқын» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «огневая волна» сөз тіркесі қазақ тіліне «атыс толқыны» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +7 |
473. | атыс толқыны | огневой вал | огневой вал атыс толқыны СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Артиллериядан атудың, шабуылды артиллериялық қолдаудың бір түрі. Өз әскерлерінің маңдайшебі алдындағы бір немесе бір мезгілде екі шептегі (екі қабат) тұтас атыс өңірі. Алға жылжуға қарай біртіндеп қарсыластың түпкі қорғаныс шебіне көшіріледі. Қарсыластың дайындалған қорғанысын бұзып өту кезінде қолданылады; негізгі және аралық шептерге жүргізіледі. Атыстың бір шептен екінші шепке көшірілуі шабуылдаушы полктің (батальонның) командирінің белгісімен іске асырылады. 2. Әзербайжан: yanğın şaft 3. Қырғыз: отко чыдамдуу вал 4. Өзбек: yong`in mili 5. Түрік: yangın mili 6. Ағылшын: barrage 7. Испан: eje de fuego 8. Неміс: Feuerwalze 9. Француз: barrage roulant 10. Бекітілген нұсқасы: огневая подготовка – атыс даярлығы (2010 жылғы 23 желтоқсан); анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) вал трансмиссионный – трансмиссиялық білік (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огневая подготовка – оқ ату даярлығы; огневой рубеж – оқ ату шебі («Атыс тирлері (атыс орындары) мен стендтерін ашу және олардың жұмыс істеу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 17 сәуірдегі № 365 бұйрығы)12. Сөздіктердегі аудармасы: огневой городок – оқ ату қалашығы, огневой рубеж – оқ ату шебі; огневой вал – атыс толқыны 13. Орыс тіліндегі «огонь» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атыс», «атқылау» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «атыс», «ату» сөздерімен, «огневой» сөзі «оқ ату» сөз тіркесімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар «огневой вал» сөз тіркесі қазақ тіліне «атыс толқыны» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «огневой вал» сөз тіркесі қазақ тіліне «атыстық толқын» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
474. | ату | выстрел | выстрел ату СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қарудан немесе зеңбіректен (снарядтан) оқ-дәріні ату арқылы шығару. 2. Әзербайжан: fransiz 3. Қырғыз: атуу 4. Өзбек: shot 5. Түрік: atış 6. Ағылшын: shot 7. Испан: disparo 8. Неміс: schuß 9. Француз: coup de feu 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: противотанковые выстрелы – танкіге қарсы оқтар («Пайдаланылмайтын әскери мүлікті «Қазақстан инжиниринг» (Kazakhstan Engineering) ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамының акцияларын төлеуге беру туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 30 мамырдағы № 346 қаулысы); выстрел – ату12. Сөздіктердегі аудармасы: выстрелы – оқтар; выстрел – ату; оқ; выстрел холостой – оқсыз ату, бос оқ 13. Орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «расстреливать», «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «выстрел» сөзі қазақ тіліне «атылған оқ» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
475. | ату | стрелять | стрелять ату СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қарудан немесе көп ұңғылы қарудан оқ ату. 2. Әзербайжан: çək 3. Қырғыз: атуу 4. Өзбек: olov 5. Түрік: ateş 6. Ағылшын: shoot 7. Испан: disparar 8. Неміс: Schießen 9. Француз: tirer 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: стрелять – ату («Азаматтық және қызметтiк қаруды қауіпсіз ұстау қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2019 жылғы 20 маусымдағы № 562 бұйрығы)12. Сөздіктердегі аудармасы: стрелять из многоствольного оружия – ұңғылы қарудан ату; стрелять – ату 13. Орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған Сонымен қатар орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «расстреливать», «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «стрелять» сөзі қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
476. | ату | огонь | огонь ату СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қарудан ату. 2. Әзербайжан: yanğın 3. Қырғыз: атуу 4. Өзбек: olov 5. Түрік: ateş 6. Ағылшын: shoot 7. Испан: disparar 8. Неміс: Schießen 9. Француз: tirer 10. Бекітілген нұсқасы: огневая подготовка – атыс даярлығы (2010 жылғы 23 желтоқсан); анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огонь – атыс; ату12. Сөздіктердегі аудармасы: огневая подготовка – оқ ату даярлығы круговой огонь – айналма от; огонь – атыс, стрельба – ату 13. Орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «расстреливать», «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «огонь» сөзі қазақ тіліне «ат» (бұйрықтық райдағы етістік), «ату» (тұйық етістік), «атыс» (зат есім) сөздерімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +6 |
477. | ату | расстреливать | расстреливать ату СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Атыс қаруынан оқ ату арқылы (барлығын немесе көпшілігін) өлтіру. Ату жазасына кесу. 2. Әзербайжан: vur 3. Қырғыз: атуу 4. Өзбек: otish uchun 5. Түрік: ateş 6. Ағылшын: shoot 7. Испан: disparar 8. Неміс: Schießen 9. Француз: tirer 10. Бекітілген нұсқасы: огневая подготовка – атыс даярлығы (2010 жылғы 23 желтоқсан); анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огонь – атыс; ату; расстрел – ату12. Сөздіктердегі аудармасы: огневая подготовка – оқ ату даярлығы круговой огонь – айналма от; огонь – атыс, стрельба – ату; расстрел – ату 13. Орыс тіліндегі «расстреливать» сөзі қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Сонымен қатар «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «расстреливать» сөзі қазақ тіліне «атып тастау» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +7 |
478. | ату қарқыны | темп огня | темп огня ату қарқыны СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. 1) қарудан (минометтен) ату шапшаңдығы; бұйрық бойынша (белгілі бір уақытта белгілі бір есеппен ату) батареямен (взводпен) кезекпен немесе дүркін-дүркін ату. Оқ-дәрі мөлшері нысананың сипатына, ату міндеті мен снарядтың жарылуын бақылау жағдайына қарай белгіленеді. 2) автоматты қарудан атудың техникалық жылдамдығы. 2. Әзербайжан: yanğın tempi 3. Қырғыз: оттун баасы 4. Өзбек: olov darajasi 5. Түрік: ateşin sıcaklığı 6. Ағылшын: the rate of fire 7. Испан: temporeros del fuego 8. Неміс: Feuer-Tempo 9. Француз: le rythme du feu 10. Бекітілген нұсқасы: огневая подготовка – атыс даярлығы (2010 жылғы 23 желтоқсан); анфиладный огонь – қапталдан атқылау (әскери) (2006 жылғы 27 қазан) опережающий темп – озыңқы қарқын (2014 жылғы 29 тамыз); замедление темпа – қарқынды бәсеңдету (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огонь – атыс; ату; расстрел – ату; темп – қарқын12. Сөздіктердегі аудармасы: интенсивность – қарқын 13. Орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар «расстреливать» сөзі қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік тіркестің анықтамасын негізге ала отырып, «темп огня» сөз тіркесі қазақ тіліне «атыс қарқыны» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
479. | ату қарқыны | темп стрельбы | темп стрельбы ату қарқыны СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. 1) қарудан (минометтен) ату шапшаңдығы; бұйрық бойынша (белгілі бір уақытта белгілі бір есеппен ату) батареямен (взводпен) кезекпен немесе дүркін-дүркін ату. Оқ-дәрі мөлшері нысананың сипатына, ату міндеті мен снарядтың жарылуын бақылау жағдайына қарай белгіленеді. 2) автоматты қарудан атудың техникалық жылдамдығы. Темп (итал. tempo < лат. tempus — «уақыт». 2. Әзербайжан: yanğın tempi 3. Қырғыз: оттун баасы 4. Өзбек: olov darajasi 5. Түрік: ateşin sıcaklığı 6. Ағылшын: the rate of fire 7. Испан: temporeros del fuego 8. Неміс: Feuer-Tempo 9. Француз: le rythme du feu 10. Бекітілген нұсқасы: опережающий темп – озыңқы қарқын (2014 жылғы 29 тамыз); замедление темпа – қарқынды бәсеңдету (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: огонь – атыс; ату; расстрел – ату; темп – қарқын; стрельба – ату12. Сөздіктердегі аудармасы: стрельба – атыс, интенсивность – қарқын; темп стрельбы – атыс қарқыны 13. Орыс тіліндегі «стрельба», «расстрел» сөздері қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Орыс тіліндегі «огонь» сөзі қазақ тіліне «атыс», «атқылау» сөздерімен аударылады. Сонымен қатар «расстреливать» сөзі қазақ тіліне «ату» сөзімен аударылады. Сонымен қатар орыс тіліндегі «стрелять» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ату» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «выстрел» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «оқ», «ату» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік тіркестің анықтамасын негізге ала отырып, «темп стрельбы» сөз тіркесі қазақ тіліне «ату қарқыны» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
480. | бақылаушы | контроллер | контроллер бақылаушы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: контроллер – бақылаушы (2016 жылғы 28 маусым); контроллер трассы – күрежол бақылаушысы (2019 жылғы 6 желтоқсан) | +9 |
481. | бақылаушы | надзиратель | надзиратель бақылаушы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қадағалаумен, бақылаумен айналысатын лауазымды адам. 2. Әзербайжан: nəzarətçi 3. Қырғыз: көзөмөлчү 4. Өзбек: nazoratchi 5. Түрік: мüdür 6. Ағылшын: supervisor 7. Испан: vigilante 8. Неміс: Аufseher 9. Француз: superviseure 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: надзиратель – қадағалаушы 12. Сөздіктердегі аудармасы: контролирующие службы – бақылау қызметтері, контроль – бақылау; надзиратель – бақылаушы, қараушы13. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «надзиратель» сөзі қазақ тіліне «қадағалаушы» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
482. | бақылаушы | наблюдатель | наблюдатель бақылаушы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: совет наблюдательный – байқау кеңесі (2016 жылғы 8 желтоқсан); вышка наблюдательная – бақылау мұнарасы (2015 жылғы 6 қазан); наблюдатель – байқаушы (1999 жылғы 6 қазан) | +9 |
483. | басып кіру | вторжение | вторжение басып кіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Мемлекеттің келісімінсіз оның аумағына құрлықтан, әуеден немесе теңізден бір немесе бірнеше мемлекеттің қарулы күштерінің кіруі. Басып кіру ұғымына сонымен қатар бір мемлекеттің шекарасын (әуе кеңістігін, аумақтық суларын) барлау, диверсия үшін басқа елдің әскери бөлімшелерімен (патрульдерімен), жеке ұшақтарымен немесе кемелерімен бұзып кіру жатады. 2. Әзербайжан: işğal 3. Қырғыз: басып кирүү 4. Өзбек: ishg`ol qilish 5. Түрік: salgın 6. Ағылшын: invasion 7. Испан: invasion 8. Неміс: Invasion 9. Француз: invasion 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: вторжение – басып кiру («Соғыс жағдайы туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 5 наурыздағы № 391 Заңы)12. Сөздіктердегі аудармасы: вторжение – басып кіру; отражение вооруженного вторжения – қарулы басып кiруге тойтарыс беру 13. Орыс тіліндегі «вторжение» сөзі қазақ тіліне заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «басып кiру» сөз тіркесімен сөзімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «вторжение» сөзін қазақ тіліне «басып кіру» сөз тіркесімен аудару қажет деп ойлаймыз. | +9 |
484. | басып кіру | интервенция | интервенция басып кіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: интервенция – интервенция (2016 жылғы 28 маусым) | +9 |
485. | бас штаб | генеральный штаб | генеральный штаб бас штаб СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Мемлекет Қарулы күштерін басқарушы негізгі орган. Бас штаб бейбіт уақытта да, соғыс жағдайында да әскери-саяси ахуалды талдаумен шұғылданады, соғыс қару-жарақтары мен әскери әрекет тәсілдерін жетілдіру, дамыту бағыттарын айқындайды, ықтимал басқыншылық әрекеттерге қарсы дер кезінде тойтарыс беру үшін Қарулы күштердің жауынгерлік әзірлігін арттыру бағытында шаралар ұйымдастырады. Бас штаб Қарулы күштердің, тылдың, азаматтық қорғаныс жүйесінің, Қорғаныс министрі басқармаларының қызметтерін үйлестіріп, оны Жоғарғы Бас қолбасшы мен қорғаныс министрінің басқаруын қамтамасыз етеді. Генера́л – нем. General, лат. generālis — «басты». Штаб – нем. Stab. 2. Әзербайжан: baş qərargah 3. Қырғыз: генералдык штаб 4. Өзбек: bosh shtab 5. Түрік: genelkurmay 6. Ағылшын: general staff 7. Испан: estado mayor general 8. Неміс: Generalstab 9. Француз: état-major général 10. Бекітілген нұсқасы: генеральный – бас (2016 жылғы 8 желтоқсан) штаб – штаб (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: Генеральный штаб – Бас штаб (Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі және Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Бас штабы туралы ережелерді бекіту туралы)12. Сөздіктердегі аудармасы: генеральный штаб – бас штаб 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «генеральный» (generālis — «басты») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бас» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бас» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне неміс тілінен енген «штаб» (нем. Stab) сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «штаб» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «штаб» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармасын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «генеральный штаб» сөз тіркесі қазақ тіліне «бас штаб» сөз тіркесімен аударылуы керек деп есептейміз. | +9 |
486. | бас штаб | главный штаб | главный штаб бас штаб СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қорғаныс министрлігінің бас басқармасының бірі. Бас штабқа министрліктің барлық әскери-құрлықтық күштерін басқару бойынша іс қағаздары саптық және инспекторлық қатынаста шоғырланған. Бас штаб әскери-топографиялық және әскери-статистикалық жұмыстарды басқарады. Штаб – нем. Stab. 2. Әзербайжан: baş qərargah 3. Қырғыз: башкы штаб 4. Өзбек: bosh shtab 5. Түрік: genel merkez 6. Ағылшын: main headquarters 7. Испан: sede principal 8. Неміс: Hauptquartier 9. Француз: le siège principal 10. Бекітілген нұсқасы: главный – бас, басты (2016 жылғы 8 желтоқсан) главная партия – басты партия (2019 жылғы 30 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: оперативный штаб – жедел штаб, генеральный штаб – бас штаб 12. Сөздіктердегі аудармасы: главный штаб – бас штаб 13. Орыс тіліндегі «главный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бас», «басты» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бас», «басты» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне неміс тілінен енген «штаб» (нем. Stab) сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «штаб» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «штаб» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «главный штаб» сөз тіркесі қазақ тіліне «басты штаб» сөз тіркесімен аударылуы керек деп есептейміз. | +8 |
487. | бекіту | крепление | крепление бекіту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Тасымалдау кезінде бойлық және көлденең ығысуды болдырмау мақсатында жүргізілетін жұмыстар кешені. Қозғалыс кезінде пайда болатын жүктемелердің әрекеті кезінде қару үлгісінің де, көлік құралының де сақталуын қамтамасыз ету мақсатында қолданылады (темір жол құрамын, автомобильді, кеме тербелісін және т.б. шұғыл тежеу). 2. Әзербайжан: bərkitmə 3. Қырғыз: бекитүү 4. Өзбек: o`rnatish 5. Түрік: bağlantı 6. Ағылшын: bracing 7. Испан: fijación 8. Неміс: Befestigung 9. Француз: befestigung 10. Бекітілген нұсқасы: заднее крепление – артқы бекітпе (2019 жылғы 6 желтоқсан); крепление груза – жүк бекіту (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: наушники противошумные с креплением на каску – каскаға бекітілетін шуылға қарсы құлақша (немесе көп қолданылатын шуылға қарсы жапсырма); крепление – бекіткіш; бекітпе; бекіту 12. Сөздіктердегі аудармасы: крепление – бекіту; бекіткіш 13. Орыс тіліндегі «крепление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекітпе», «бекіту» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекіткіш», «бекітпе», «бекіту» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «ратификация» (ratus – «бекітілген», facere – «жасау») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ратификация» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ратификация», «ратификациялау», «ратификаттау», «бекіту» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «укрепить» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «нығайту», «бекіту» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «утвердить» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекіту» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекіту» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «крепление» сөзі қазақ тіліне «бекітпе» (зат есім), «бекіту» (етістік) сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
488. | бекіту | ратификация | ратификация бекіту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жоғарғы мемлекеттік билік органдарының құзыретті өкілдерінің өзара келісімімен қабылданған халықаралық келісімдер мен шарттарды бекітуі. Ратификация келісімдердің заңдық күшіне енуіне мүмкіндік береді. Ратификация - лат. ratus – «бекітілген», facere – «жасау». 2. Әзербайжан: ratifikasiya 3. Қырғыз: ратификация 4. Өзбек: ratifikatsiya qilish 5. Түрік: onaylama 6. Ағылшын: ratification 7. Испан: ratificación 8. Неміс: Ratification 9. Француз: ratification 10. Бекітілген нұсқасы: ратификация – ратификация (2010 жылғы 23 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: ратификация – бекіту; ратификаттау12. Сөздіктердегі аудармасы: ратификация – ратификация; ратификациялау 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «ратификация» (ratus – «бекітілген», facere – «жасау») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ратификация» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ратификация», «ратификациялау», «ратификаттау», «бекіту» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «крепление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекітпе», «бекіту» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекіткіш», «бекітпе», «бекіту» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «укрепить» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «нығайту», «бекіту» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «утвердить» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекіту» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекіту» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «ратификация» сөзі қазақ тілінде «ратификация» (зат есім), «ратификаттау» (етістік) түрінде қолданылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
489. | бекіту | укрепить | укрепить бекіту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бекітілген аудан (укрепительный район) - ұзақ мерзімді және далалық фортификациялық құрылыстар жүйесімен жабдықталған, әр түрлі инженерлік қоршаулармен үйлескен және ұзақ және берік қорғаныс үшін дайындалған жергілікті жер ауданы (жолағы). 2. Әзербайжан: gücləndirmək 3. Қырғыз: баяндоо 4. Өзбек: mustahkamlash 5. Түрік: sağlamlaştırmak 6. Ағылшын: strengthen 7. Испан: fortalecer 8. Неміс: Stärken 9. Француз: renforcer 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: укрепить – нығайту (Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есiрткі бизнесіне қарсы кyрестiң 2002-2003 жылдарға арналған бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2002 жылғы 8 шілде № 736)12. Сөздіктердегі аудармасы: укрепить – нығайту; бекіту 13. Орыс тіліндегі «укрепить» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «нығайту», «бекіту» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «ратификация» (ratus – «бекітілген», facere – «жасау») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ратификация» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ратификация», «ратификациялау», «ратификаттау», «бекіту» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «крепление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекітпе», «бекіту» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекіткіш», «бекітпе», «бекіту» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «утвердить» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекіту» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекіту» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «укрепить» сөзі қазақ тіліне «нығайту» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
490. | бекіту | утвердить | утвердить бекіту СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Түпкілікті орнату, қабылдау, ресми ресімдеу. 2. Әзербайжан: təsdiq 3. Қырғыз: бекитүү 4. Өзбек: tasdiqlash 5. Түрік: onaylanma 6. Ағылшын: approve 7. Испан: confirmar 8. Неміс: Verabschieden 9. Француз: approuver 10. Бекітілген нұсқасы: гриф утверждения – бекiту белгiсi (2016 жылғы 8 желтоқсан); утверждение – бекіту (2010 жылғы 23 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: утвердить – бекіту12. Сөздіктердегі аудармасы: утвердить – бекіту 13. Орыс тіліндегі «утвердить» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекіту» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекіту» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «укрепить» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «нығайту», «бекіту» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «ратификация» (ratus – «бекітілген», facere – «жасау») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ратификация» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «ратификация», «ратификациялау», «ратификаттау», «бекіту» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «крепление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бекітпе», «бекіту» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бекіткіш», «бекітпе», «бекіту» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «утвердить» сөзі қазақ тіліне «бекіту» сөзімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
491. | деректер қоры | база данных | база данных деректер қоры СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: база данных – дерекқор (2000 жылғы 25 қаңтар) | +9 |
492. | деректер қоры | банк данных | банк данных деректер қоры СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: банк данных – деректер банкі (2015 жылғы 15 желтоқсан) | +8 |
493. | жағдай | ситуация | ситуация жағдай СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жағдай – амалға (ұрысқа) дайындық пен оны жүргізу жүзеге асатын факторлар мен жағдайлар жиынтығы. Олардың ең негізгілері мыналар: - қарсыластың әскерлерінің (күштерінің) құрамы, топтастырылуы, іс-қимылдарының сипаты; - өз әскерлерінің (күштерінің) жағдайы, олардың ахуалы, орындалып жатқан міндеттер, материалдық-техникалық қамсыздандырылуы; - көршілердің жағдайы мен әрекеті; - жергілікті жердің сипаты; - ауа райы және гидрометеорологиялық жағдайлар; - ұрыс қимылдарына дайындалуға және жауынгерлік міндеттерді орындауға берілген уақыт. Ауқымына карай жағдай стратегиялық, оперативтік және тактикалық болып, ұрыс қимылдарының болатын орнына байланысты жер үсті жағдайы, әуе жағдайы, теңіз және әуе-ғарыш жағдайы болып бөлінуі мүмкін. Ситуа`ция – лат. situs «жағдай», «орналасу». 2. Әзербайжан: vəziyyət 3. Қырғыз: абал 4. Өзбек: vaziyat 5. Түрік: durum 6. Ағылшын: situation 7. Испан: situación 8. Неміс: Situation 9. Француз: situation 10. Бекітілген нұсқасы: политическая ситуация – саяси жағдай, ахуал (2018 жылғы 14 желтоқсан); игровая ситуация – ойын жағдаяты (2019 жылғы 6 желтоқсан); карта ситуационная – ахуалдық карта (2015 жылғы 6 қазан) форс-мажорлық жағдай – форс-мажорное обстоятельство (2016 жылғы 28 маусым); нормативы условий труда – еңбек жағдайларының нормативтерi (2016 жылғы 7 желтоқсан); адекватное состояние – адекватты жағдай (2014 жылғы 11 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: черезвычайные ситуации – төтенше жағдайлар; педагогические ситуации – педагогикалық жағдаяттар 12. Сөздіктердегі аудармасы: ситуация – жағдай; ахуал, жағдаят 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «ситуация» (situs «жағдай», «орналасу») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ахуал», «жағдаят» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ахуал», «жағдаят» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «положение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ереже», «күй», «қалып» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ереже», «орын» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «обстановка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ахуал» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ахуал» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «ситуация» сөзі қазақ тіліне «ахуал», «жағдаят» сөздерімен аударылуы керек деп есептейміз. | +8 |
494. | жағдай | положение | положение жағдай СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Табиғаттағы, қоғамдағы белгілі бір өзгерісті тудырушы алғышарт. Жүзеге асқан өзгеріске бір немесе бірнеше жағдай әсер етуі мүмкін. Адамдар әрекеті нәтижесінде жағдай да өзгеріске ұшырайды. Құбылысты жете тану үшін оның себебін ашу барысында жағдай да түрлі қырларымен анықталып, таныла түседі. 2. Әзербайжан: mövqe 3. Қырғыз: жобо 4. Өзбек: vaziyat 5. Түрік: konum 6. Ағылшын: position 7. Испан: disposición 8. Неміс: Position 9. Француз: position 10. Бекітілген нұсқасы: положение об отделе – бөлім туралы ереже (2016 жылғы 8 желтоқсан); положение финансовое – қаржы жағдайы (2016 жылғы 8 желтоқсан); исходное положение – бастапқы күй, бастапқы қалып (2019 жылғы 6 желтоқсан) форс-мажорлық жағдай – форс-мажорное обстоятельство (2016 жылғы 28 маусым); нормативы условий труда – еңбек жағдайларының нормативтерi (2016 жылғы 7 желтоқсан); адекватное состояние – адекватты жағдай (2014 жылғы 11 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: положение – ереже, жағдай, орын 12. Сөздіктердегі аудармасы: положение – ереже 13. Орыс тіліндегі «положение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ереже», «күй», «қалып» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ереже», «орын» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «ситуация» (situs «жағдай», «орналасу») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ахуал», «жағдаят» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ахуал», «жағдаят» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «обстановка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ахуал» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ахуал» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «положение» сөзі қазақ тіліне «жағдай», «ереже», «күй», «қалып» сөздерімен аударылуы керек деп есептейміз. | +9 |
495. | жағдай | обстановка | обстановка жағдай СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қандай да бір жағдайлар мен жағдайлардың жиынтығы. 2. Әзербайжан: vəziyyət 3. Қырғыз: абал 4. Өзбек: vaziyat 5. Түрік: ortam 6. Ағылшын: situation 7. Испан: ambiente 8. Неміс: Atmosphäre 9. Француз: ambiance 10. Бекітілген нұсқасы: неформальная обстановка – бейформал жағдай (2018 жылғы 6 сәуір); аварийная обстановка – авариялық ахуал (2015 жылғы 6 қазан) форс-мажорлық жағдай – форс-мажорное обстоятельство (2016 жылғы 28 маусым); нормативы условий труда – еңбек жағдайларының нормативтерi (2016 жылғы 7 желтоқсан); адекватное состояние – адекватты жағдай (2014 жылғы 11 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: судоходная обстановка - кеме жүрісінің жағдайы 12. Сөздіктердегі аудармасы: обстановка – жағдай; ахуал 13. Орыс тіліндегі «обстановка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ахуал» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ахуал» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «положение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ереже», «күй», «қалып» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ереже», «орын» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «ситуация» (situs «жағдай», «орналасу») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жағдай», «ахуал», «жағдаят» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жағдай», «ахуал», «жағдаят» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «обстановка» сөзі қазақ тіліне «жағдай», «ахуал» сөздерімен аударылуы керек деп есептейміз. | +9 |
496. | жапсырма | нашивка | нашивка жапсырма СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Затқа, тауарға олардың атын, санын, шығаратын орнын және т.б. мәліметтерін жазған қағаз, немесе бір нәрсеге желімделген қағаз. 2. Әзербайжан: örtük 3. Қырғыз: тилке 4. Өзбек: chiziq 5. Түрік: şerit 6. Ағылшын: stripe 7. Испан: galón 8. Неміс: Ärmelstreifen 9. Француз: écusson 10. Бекітілген нұсқасы: жапсырма – наклейка (2016 жылғы 8 желтоқсан); излом стыковой накладки – жым жапсырмасының омырылуы (2015 жылғы 14 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: нарукавная нашивка – жең қондырмасы («Қазақстан Республикасының мемлекеттік орман инспекциясы мен Қазақстан Республикасы мемлекеттік орман күзетінің лауазымды адамдарының айырым белгілері бар нысанды киім (погонсыз) үлгілерін және оны киіп жүру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2012 жылғы 14 қыркүйектегі № 25-02/457 Бұйрығы); нашивка – жапсырма (Cатуға тыйым салынған Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың әскери қызметшілерінің, құқық қорғау органдары, арнаулы мемлекеттік органдар қызметкерлерінің әскери немесе арнаулы нысанды, нысанды киім-кешегінің заттарына, айырым белгiлерiне жататын тауарлар тізбесін бекіту туралыҚазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің м.а. 2015 жылғы 25 қарашадағы № 719 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 31 желтоқсанда № 12707 болып тіркелді) 12. Сөздіктердегі аудармасы: нашивка – қондырма; жапсырма 13. Орыс тіліндегі «нашивка» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қондырма», «жапсырма» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наклейка», «накладка» сөздері қазақ тіліне «жапсырма» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне түркі тілінен енген «ярлык» (jarlyk «сұлтан жарлығы, грамота». jarlyk «жарлық, бұйрық») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ярлык», «ен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жапсырма», «затбелгі» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «нашивка» сөзі қазақ тіліне «қондырма» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | +9 |
497. | жапсырма | ярлык | ярлык жапсырма СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бұйымдағы жапсырма, затбелгі түріндегі немесе тауар туралы деректер (салмағы, саны, бағасы, дайындаушы, дайындалған күні және басқалар) көрсетілген оған бекітілген талондағы тауар белгісі. Ярлык – шағатай, түр. jarlyk «сұлтан жарлығы, грамота». jarlyk «жарлық, бұйрық». 2. Әзербайжан: qısa 3. Қырғыз: жарлык 4. Өзбек: yorliq 5. Түрік: etiket 6. Ағылшын: label 7. Испан: etiqueta 8. Неміс: Aufkleber 9. Француз: étiquette 10. Бекітілген нұсқасы: жапсырма – наклейка (2016 жылғы 8 желтоқсан); излом стыковой накладки – жым жапсырмасының омырылуы (2015 жылғы 14 желтоқсан) ярлык – ярлык (іс жүргізу) (1990); ярлык – ен (2006 жылғы 31 наурыз) 11. Заңнамадағы қолданысы: товарные ярлыки – тауар заттаңбалары («Тауарлардың заттаңбаларына (этикеткаларына) мемлекеттік және орыс тілдерінде ақпарат енгізу жөніндегі талаптар туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 31 тамыздағы № 1274 Қаулысы); ярлык – ярлык12. Сөздіктердегі аудармасы: ярлык – жапсырма; затбелгі; заттаңба – этикетка 13. Орыс тіліне түркі тілінен енген «ярлык» (jarlyk «сұлтан жарлығы, грамота». jarlyk «жарлық, бұйрық») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «ярлык», «ен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жапсырма», «затбелгі», «заттаңба» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «нашивка» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қондырма», «жапсырма» сөздерімен аударылған. Бұл жайт аталған сөздің қолданылған мәнмәтіндегі мағынасына байланысты туындап отыр. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наклейка», «накладка» сөздері қазақ тіліне «жапсырма» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «ярлык» сөзі қазақ тіліне «затбелгі» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | +9 |
498. | багаж | багаж | багаж багаж СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жолаушының жол жүру билетін көрсеткен кезде тасымалдау үшін тапсыратын заттары. Багаж жолаушыдан бөлек, бірақ билет сатып алынған кемеде және рейсте тасымалданады. Багаж – франц. bagage, bagues «ұсақ-түйек байланған түйіншек»; көне исланд. baggi «байлам, түйін». 2. Әзербайжан: baqaj 3. Қырғыз: жүктөө 4. Өзбек: yuk tashish 5. Түрік: bagaj 6. Ағылшын: baggage 7. Испан: equipaje 8. Неміс: Gepäck 9. Француз: bagage 10. Бекітілген нұсқасы: квитанция багажная – багаж түбіртегі (2016 жылғы 9 желтоқсан); багажная квитанция – жүк квитанциясы (2019 жылғы 6 желтоқсан); перевес багажа – жүк салмағының артуы (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: багаж – багаж, грузобагаж – жүк багажы 12. Сөздіктердегі аудармасы: багаж – жүк, багаж – багаж; багаж – жолжүк 13. Орыс тіліне түркі тілінен енген «багаж» (bagage, bagues «ұсақ-түйек байланған түйіншек»; көне исланд. baggi «байлам, түйін») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «багаж», «жүк» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «багаж», «жүк», «жолжүк» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «груз» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жүк» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «багаж» сөзі қазақ тіліне «жолжүк» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | +9 |
499. | жүк | груз | груз жүк СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: груз – жүк (2015 жылғы 6 қазан); полезный груз – полезный груз (2018 жылғы 14 желтоқсан) | +8 |
500. | зат | вещь | вещь зат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жылжымалы мүлікке тиесілі жансыз зат. Табиғатта болатын немесе адамның еңбегімен жасалған, мүліктік құқықтық қатынастағы негізгі объект болып табылатын сыртқы (материалдық) әлемнің мәні. 2. Әзербайжан: şey 3. Қырғыз: нерсе 4. Өзбек: narsa 5. Түрік: şey 6. Ағылшын: thing 7. Испан: thing 8. Неміс: Ding 9. Француз: chose 10. Бекітілген нұсқасы: вещь – зат (1971-1981); именная вещь – атауы зат (2016 жылғы 7 желтоқсан) ұшпа зат – вещество летучее (2015 жылғы 11 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: вещь – зат; вещества – заттар («Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттер өзара сауданы жүзеге асыру кезінде озонды бұзатын заттар мен құрамында осындай заттары бар өнімдерді өткізу және озонды бұзатын заттарды есепке алу туралы»)12. Сөздіктердегі аудармасы: вещь – зат 13. Орыс тіліндегі «вещь» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зат» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «зат» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «предмет» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зат», «пән», «нысана» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «зат», «пән», «нысана», «мән» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «вещество» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зат» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «вещ» сөзі қазақ тіліне «зат» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | +7 |
501. | зат | предмет | предмет зат СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бойында белгілі бір қасиеттері бар, материалдарды белгілеу үшін күрделі терминдерде қолданылатын түсінік. 2. Әзербайжан: mövzu 3. Қырғыз: нарса 4. Өзбек: mavzu 5. Түрік: konu 6. Ағылшын: subject 7. Испан: sujeto 8. Неміс: Thema 9. Француз: sujet 10. Бекітілген нұсқасы: предмет – зат, пән (1971-1981); предмет – нысана, пән (2010 жылғы 23 желтоқсан); предмет правового регулирования – құқықтық реттеу пәні (2016 жылғы 7 желтоқсан); предмет преступления (2016 жылғы 7 желтоқсан); предмет трудового договора – еңбек шартының нысанасы (2016 жылғы 8 желтоқсан) ұшпа зат – вещество летучее (2015 жылғы 11 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: предмет – зат, пән 12. Сөздіктердегі аудармасы: предмет – зат, предмет – пән 13. Орыс тіліндегі «предмет» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зат», «пән», «нысана» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «зат», «пән», «нысана», «мән» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «вещь» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зат» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «зат» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «вещество» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «зат» сөзі бекітілген. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «предмет» сөзі қазақ тіліне «зат», «пән», «мән» сөздерімен аударылуы керек деп есептейміз. | +8 |
502. | көздеу | наводка | наводка көздеу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Нысананы атыс қаруымен ашық, диоптриялық немесе оптикалық көздеуіш арқылы тікелей нысанаға алу. 2. Әзербайжан: daşqın 3. Қырғыз: наводка 4. Өзбек: uchi 5. Түрік: ipucu 6. Ағылшын: aiming 7. Испан: puntería 8. Неміс: Ziel 9. Француз: pointage 10. Бекітілген нұсқасы: наводка – кезеу (2016 жылғы 28 маусым) көздеу – предусмотреть (1999 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: прицельно-навигационный комплекс (прицельно-навигационное оборудование) – көздеу-навигациялық кешен (жүйе) (Қазақстан Республикасының мемлекеттік авиациясын штурмандық қамтамасыз ету қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2019 жылғы 31 шілдедегі № 590 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2019 жылғы 2 тамызда № 19184 болып тіркелді); наводка – нысандау; дұрыстау12. Сөздіктердегі аудармасы: наводка – көздеу; бағыттау 13. Орыс тіліндегі «наводка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кезеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «бағыттау» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «предусмотреть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көздеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «қарастыру» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «прицеливаться» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көздеу» сөзі, «нысанаға алу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «дәлдеу»; «оқтану» сөздерімен және «көздеуге алу»; «қарауылға алу»; «нысанаға алу» сөз тіркестерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «наводка» сөзі қазақ тіліне «кезеу» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | +7 |
503. | көздеу | прицеливаться | прицеливаться көздеу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Нысананы атыс қаруымен ашық, диоптриялық немесе оптикалық көздеуіш арқылы тікелей нысанаға алу. 2. Әзербайжан: məqsədi 3. Қырғыз: көрүш 4. Өзбек: maqsad 5. Түрік: görme 6. Ағылшын: take aim 7. Испан: apuntar 8. Неміс: zielen 9. Француз: viser 10. Бекітілген нұсқасы: линия прицеливания – нысанаға алу сызығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) көздеу – предусмотреть (1999 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: көздеу-навигациялық жүйесі (кешені) – автоматтандырылған ұшуды және берілген бағдарлама бойынша әуе кемесін жауынгерлік қолдануды қамтамасыз ететін, функционалдық тұрғыдан байланысқан борттық құралдар мен жүйелер жиынтығы; көздеу-навигациялау жабдығы – берілген траектория бойынша ұшуды автоматтандырусыз, әуе кемесінің навигациясын және оны жауынгерлік қолдануды қамтамасыз ететін жабдық (Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2019 жылғы 31 шілдедегі № 590 бұйрығы) - зеңбірек көздеуішінің шолу нысанасы (Gunners Display Unit); - зеңбіректің көздеу аспалы блогы (INU Mounted on Gun Barrel); Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 24 сәуірдегі N 388 Қаулысы 12. Сөздіктердегі аудармасы: белдеу; дәлдеу; көздеу; көздеуге алу; қарауылға алу; нысанаға алу; оқтану; прицеливаться в мишень - нысананы көздеу; прицеливаться стоя - тұрып көздеу 13. Орыс тіліндегі «прицеливаться» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көздеу» сөзі, «нысанаға алу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «дәлдеу»; «оқтану» сөздерімен және «көздеуге алу»; «қарауылға алу»; «нысанаға алу» сөз тіркестерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наводка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кезеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «бағыттау» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «предусмотреть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көздеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «қарастыру» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «прицеливаться» сөзі қазақ тіліне «көздеу» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | +6 |
504. | көздеуіш | наводчик | наводчик көздеуіш СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Дәлдеуші; нысанашы 2. Әзербайжан: topçu 3. Қырғыз: селен 4. Өзбек: qurolchi 5. Түрік: aimer 6. Ағылшын: gunner 7. Испан: artillero 8. Неміс: Schütze 9. Француз: tireur 10. Бекітілген нұсқасы: наводка – кезеу (2016 жылғы 28 маусым) көздеу – предусмотреть (1999 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: нұсқаушы-пулемет дәлдеушісі («Еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін Ішкі әскерлер, Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланы әскери қызметшілерінің және Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары қызметкерлерінің еңбек сіңірген жылдарын жеңілдік жағдайларында есептеудің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 16 қарашадағы № 925 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы) офицер-наводчик – офицер-мерген 12. Сөздіктердегі аудармасы: наводчик - дәлдеуші; нысанашы; наводчик орудия - зеңбірек дәлдеушісі; зеңбірек нысанашысы; наводчик пулемета - пулемет дәлдеушісі; наводчик (рабочий) - қаратушы; туралаушы; түзеуші; наводчик зеркал - айнаны туралаушы; айнаны түзеуші; наводчик (пособник воровской шайки) - ұрлыққа жөн сілтеуші 13. Орыс тіліндегі «наводчик» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «дәлдеуші», «нысанашы»; «қаратушы», «туралаушы», «түзеуші», «мерген» сөздерімен және «жөн сілтеуші» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «прицеливание» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «нысанаға алу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде орыс тіліндегі «прицел» сөзі «көздеуіш», «дүрбі», «нысана», «көздеуіш»; «қарауыл» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «целик» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кентірек» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кентірек», «қарауыл» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наводка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кезеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «бағыттау» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «предусмотреть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көздеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «қарастыру» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «наводчик» сөзі қазақ тіліне «көздеуші» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | +8 |
505. | көздеуіш | прицел | прицел көздеуіш СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Ату құралындағы көздегіш тетік. 2. Әзербайжан: məqsədi 3. Қырғыз: көрүш 4. Өзбек: maqsad 5. Түрік: görme 6. Ағылшын: aim 7. Испан: apuntar 8. Неміс: Zielen 9. Француз: viser 10. Бекітілген нұсқасы: линия прицеливания – нысанаға алу сызығы (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: обзорный прицел наводчика 12. Сөздіктердегі аудармасы: прицел (прицеливание) - көздеу; нысана, взять на прицел - көздеу; қарауылға алу; нысанаға алу, линия прицела - көздеу бағыты; (приспособление) көздеуіш; қарауыл; нысана (ату құралдарында көздегіш тетік), оптический прицел - оптикалық көздеуіш, прицел ночного видения - түнде көру көздеуіші, у этого ружья неисправный прицел - мына мылтықтың нысанасы дұрыс емес, дальний прицел - болашақ нысана; түпкі мақсат, держать на прицеле - ескеру; ойда тұту; көңілге түю; прицел – көздеуіш; қарауыл; нысана 13. Орыс тіліндегі «прицеливание» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «нысанаға алу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде орыс тіліндегі «прицел» сөзі «көздеуіш», «дүрбі», «нысана», «көздеуіш»; «қарауыл» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наводчик» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «дәлдеуші», «нысанашы»; «қаратушы», «туралаушы», «түзеуші», «мерген» сөздерімен және «жөн сілтеуші» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «целик» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кентірек» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кентірек», «қарауыл» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наводка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кезеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «бағыттау» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «предусмотреть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көздеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «қарастыру» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «прицел» сөзі қазақ тіліне «қарауыл» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | +8 |
506. | көздеуіш | целик | целик көздеуіш СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Артиллерия көздеуішінің жылжымалы бөлігі. 2. Әзербайжан: arxa mənzərə 3. Қырғыз: колонна 4. Өзбек: orqa ko`rish 5. Түрік: arka görüş 6. Ағылшын: rear sight 7. Испан: mira trasera 8. Неміс: Visier 9. Француз: vue arrière 10. Бекітілген нұсқасы: целик – кентірек (инновация, индустрия салалары) (2015 жылғы 6 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: целик – кентірек («Кенді, кенсіз және ұсақ тау жынысты кен орындарын жер асты тәсілімен игеру үдерістерінің қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламентін бекіту туралы) 12. Сөздіктердегі аудармасы: целик - қарауыл (артиллерия көздеуішінің жылжымалы бөлігі), целик – кентірек, барьерный целик - тосқауыл кентірек целик нефти - мұнай бүтіндігі 13. Орыс тіліндегі «целик» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кентірек» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «кентірек», «қарауыл» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «прицеливание» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «нысанаға алу» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде орыс тіліндегі «прицел» сөзі «көздеуіш», «дүрбі», «нысана», «көздеуіш»; «қарауыл» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наводчик» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «дәлдеуші», «нысанашы»; «қаратушы», «туралаушы», «түзеуші», «мерген» сөздерімен және «жөн сілтеуші» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наводка» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «кезеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «бағыттау» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «предусмотреть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «көздеу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «көздеу», «қарастыру» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «целик» сөзі қазақ тіліне «қарауыл» сөзімен аударылуы керек деп есептейміз. | -4 |
507. | қоршау тобы | группа окружения | группа окружения қоршау тобы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қарсыластың басқа күштерінен және олардың одақтастарынан оқшауланған белгілі бір тобы. Группа (нем. Gruppe) 2. Әзербайжан: ətraf mühit qrupu 3. Қырғыз: турган чөйрөнү коргоо тобу 4. Өзбек: atrof-muhit guruhi 5. Түрік: çevre grubu 6. Ағылшын: environment group 7. Испан: grupo ambiental 8. Неміс: Umgebungsgruppe 9. Француз: groupe d`environnemen 10. Бекітілген нұсқасы: окружение – қоршау (1971-1981); группа – топ (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: окружение – қоршау; группа – топ 12. Сөздіктердегі аудармасы: окружение – қоршау; шеңбер; группа – топ 13. Орыс тіліне неміс тілінен енген «группа» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «топ» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «топ» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «окружение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қоршау» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қоршау», «шеңбер» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «группа окружения» сөз тіркесінің қазақ тіліне «қоршау тобы» сөз тіркесімен аударылуын құптаймыз. | +9 |
508. | қоршау тобы | группа оцепления | группа оцепления қоршау тобы СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Әлеуметтік-саяси қақтығыстарды жою, қақтығысқа қатысушыларды қоршау, олардың қоршау аумағынан шығып кетуін қадағалау мақсатында құрылатын әскери құрылымдардан, әскери бөлімнен тұратын топ. Группа (нем. Gruppe) 2. Әзербайжан: kordon komandası 3. Қырғыз: тосмолору, команда 4. Өзбек: kordon jamoasi 5. Түрік: kordon takımı 6. Ағылшын: cordon team 7. Испан: equipo cordon 8. Неміс: Cordon Team 9. Француз: équipe cordon 10. Бекітілген нұсқасы: группа – топ (2016 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: команда оцепления – қоршаулар командасы
12. Сөздіктердегі аудармасы: группа блокирования – қоршау тобы 13. Орыс тіліне неміс тілінен енген «группа» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «топ» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «топ» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «оцепление» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қоршау»» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқасын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «группа оцепления» сөз тіркесінің қазақ тіліне «қоршаушы топ» сөз тіркесімен аударылуын құптаймыз. | +8 |
509. | орналасу | дислокация | дислокация орналасу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Орналасу, алмасу, жылжу, буын шығу, сынған сүйектің жылжуы Дислокация – лат. «орналасу, араласу», dis- («жойылу», «бөліну», «бұзылу» мағанысандағы қосымша + locus «орын». 2. Әзербайжан: yerləşdirmə 3. Қырғыз: кетүүлөрү 4. Өзбек: joylashtirish 5. Түрік: çıkık 6. Ағылшын: dislocation 7. Испан: despliegue 8. Неміс: Bereitstellung 9. Француз: déploiement 10. Бекітілген нұсқасы: дислокация – орналастыру, орналасу (2015 жылғы 6 қазан); место дислокации – орналасқан жері (2004 жылғы 16 қараша); дислокация несоответствия – сәйкессіздік дислокациясы (2007 жылғы 29 маусым) расстановка штатная – штаттық орналастыру (2016 жылғы 8 желтоқсан); акции размещенные – орналастырылған акциялар (2017 жылғы 10 қараша); установочная метка – орналастыру белгісі (2015 жылғы 6 қазан); замещение должности – қызметке орналасу (2014 жылғы 11 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: дислокация – орналасуы; дислокация – дислокация12. Сөздіктердегі аудармасы: дислокация армии - армияның жер-жерге орналасуы дислокация войск - әскерлердің орналасуы; дислокация почвы - жер қыртысының ауысуы; дислокация – орналасу; дислокация 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «дислокация» («орналасу, араласу», dis- («жойылу», «бөліну», «бұзылу» мағанысандағы қосымша + locus «орын».) сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «орналастыру», «орналасу», «дислокация» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «орналасуы», «дислокация» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «расположение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «орналасу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «орналасу» сөзімен және «орын тәртібі» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «дислокация» сөзінің қолданылатын мәнмәтінге байланысты қазақ тіліне «дислокация», «орналасу» сөздерімен аударылуын құптаймыз. | +9 |
510. | орналасу | расположение | расположение орналасу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жайғастыру; орналастыру; 2. орналасу орны; тұрған орын 2. Әзербайжан: yeri 3. Қырғыз: орду 4. Өзбек: joylashuvi 5. Түрік: konum 6. Ағылшын: location 7. Испан: ubicación 8. Неміс: Lage 9. Француз: emplacement 10. Бекітілген нұсқасы: месторасположение – орналасқан жерi (2016 жылғы 8 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: расположение – орналасу 12. Сөздіктердегі аудармасы: расположение войск по квартирам - әскерлерді пәтерлерге орналастыру; в местах расположения войск - әскерлер орналасқан жерлерде изменить расположение мебели - жиһаздың орналасу тәртібін өзгерту; расположение войск - әскердің орналасқан жері; расположение на местности - бір жерге орналасу; расположение нервов - жүйке жолдары, расположение отряда - жасақтың орналасқан жері; расположение сада - бау-бақша орналасқан жер, расположение слов в предложении - сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі 13. Орыс тіліндегі «расположение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «орналасу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «орналасу» сөзімен және «орын тәртібі» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «дислокация» («орналасу, араласу», dis- («жойылу», «бөліну», «бұзылу» мағанысандағы қосымша + locus «орын».) сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «орналастыру», «орналасу», «дислокация» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «орналасуы», «дислокация» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «расположение» сөзінің қазақ тіліне «орналасу» сөзімен аударылуын құптаймыз. | +9 |
511. | өзара көмек көрсету | взаимовыручка | взаимовыручка өзара көмек көрсету СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Өзара көмек. 2. Әзербайжан: qarşılıqlı yardım 3. Қырғыз: өз ара жардам 4. Өзбек: o`zaro yordam 5. Түрік: karşılıklı yardım 6. Ағылшын: mutual assistance 7. Испан: asistencia mutua 8. Неміс: gegenseitige Unterstützung 9. Француз: assistance mutuelle 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: - 12. Сөздіктердегі аудармасы: взаимовыручка – өзара көмек 13. Орыс тіліндегі «взаимовыручка» сөзі салалық терминологиялық сөздіктерде «өзара көмек» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «взаимопомощь» сөзі заңнамада және терминологиялық сөздіктерде «өзара көмек», «өзара жәрдем» сөз тіркестерімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «взаимовыручка» сөзінің қазақ тіліне «өзара көмек» сөз тіркесімен аударылуын құптаймыз. | +9 |
512. | өзара көмек өрсету | взаимопомощь | взаимопомощь өзара көмек өрсету СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Өзара жәрдем; өзара көмек (екі жақтан да бірдей жасалатын жәрдем 2. Әзербайжан: qarşılıqlı yardım 3. Қырғыз: өз ара жардам 4. Өзбек: o`zaro yordam 5. Түрік: karşılıklı yardım 6. Ағылшын: mutual assistance 7. Испан: asistencia mutua 8. Неміс: gegenseitige Unterstützung 9. Француз: assistance mutuelle 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: взаимопомощь – өзара көмек 12. Сөздіктердегі аудармасы: договор о взаимопомощи - өзара жәрдем туралы шарт, касса взаимопомощи - өзара жәрдем кассасы, экономическая взаимопомощь - экономикалық өзара көмек 13. Орыс тіліндегі «взаимопомощь» сөзі заңнамада және терминологиялық сөздіктерде «өзара көмек», «өзара жәрдем» сөз тіркестерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «взаимовыручка» сөзі салалық терминологиялық сөздіктерде «өзара көмек» сөз тіркесімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «взаимопомощь» сөзінің қазақ тіліне «өзара жәрдем» сөз тіркесімен аударылуын құптаймыз. | +9 |
513. | өмілдірік | намордник | намордник өмілдірік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Тұмаға; тұмсық тор; тұмылдырық. 2. Әзербайжан: bir ağız 3. Қырғыз: морда 4. Өзбек: og`iz 5. Түрік: bir ağızlık 6. Ағылшын: muzzle 7. Испан: un bozal 8. Неміс: eine Schnauze 9. Француз: un museau 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: намордник – тұмылдырық 12. Сөздіктердегі аудармасы: надеть намордник – тұмылдырық кигізу; намордник – тұмылдырық, тұмаға, тұмсық тор Тұмылдырық. Зат есім. Енесін ембеу үшін төлдің, сондай-ақ кісіні қаппау үшін иттің тұмсығына байлап қоятын киіз немесе былғарыдан жасап кигізетін тұмсыққап. Бұзаулар бөлек бағылады немесе т ұ м ы л д ы р ы қ сірге кигізіп енесімен бірге де жіберді (С.Қасиманов, Қазақ халқының қолөнері). Апам түнде аққасқанның т ұ м ы л д ы р ы ғ ы н алып босатып жүреді (А.Әуезов, Абай жолы). Дәрігерлер мен шаң-тозаңда жұмыс істейтін адамдардың тазалық сақтау үшін жасаған, аузы-мұрнын қалқалайтын дәкесі. Мұрныңа т ұ м ы л д ы р ы қ байлап алсаң қайтеді (Қ.Жәркенов, Тауда). Қарсы жел түйе үстінен күшейіп, көзін аштырмай, демін тарылтқасын, көз әйнегі мен т ұ м ы л д ы р ы ғ ы н киіп алды (Р.Өтесінов, Айыптың ашылуы). (sozdik.kz) 13. Орыс тіліндегі «намордник» сөзі заңнамада және терминологиялық сөздіктерде «тұмылдырық», «тұмаға», «тұмсық тор» сөздерімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге ала отырып, «намордник» сөзінің қазақ тіліне «тұмылдырық» сөзімен аударылуын құптаймыз. | +9 |
514. | өмілдірік | нагрудник | нагрудник өмілдірік СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Көкірекше; кеудеше, өмілдірік 2. Әзербайжан: bib 3. Қырғыз: соот 4. Өзбек: pirog 5. Түрік: zırh 6. Ағылшын: bib 7. Испан: babero 8. Неміс: Lätzchen 9. Француз: bavoir 10. Бекітілген нұсқасы: - 11. Заңнамадағы қолданысы: фартук с нагрудником – көкірекшесі бар алжапқыш (Қызметкерлерге жұмыс берушінің қаражаты есебінен арнайы киім, арнайы аяқ киім және басқа да жеке қорғану құралдарын беру нормаларын бекiту туралы) 12. Сөздіктердегі аудармасы: детский нагрудник - баланың көкірекшесі, нагрудник вратаря - қақпашы кеудешесі, нагрудник лошади - өмілдірік Өмілдірік. Зат есім. э т н о г р а ф и я л ы қ. Аттың омырауына салынып, ерді артқа сырғытпай тұратын ат жабдығы; әбзел. Астындағы сайгүлік жүйрігінің ер-тоқымы, жүген-құйысқаны, ө м і л д і р і г і – бәрі сары алтынмен апталған (I.Есенберлин, Алмас қылыш). Таулы, сайлы жерлерде құйысқан, ө м і л д і р і к т і пайдаланған дұрыс (Ғ.Әбішев, Малда кездесетін жарақаттар). Бұл айғырды мойнына шылбыр салып жетектетіп жібермей, ер-тоқым, жүгені, ө м і л д і р і к, құйысқаны, бар әбзелімен көлденең тартқаным дұрыс болар деген Дауылбай мырза (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе). (sozdik.kz) 13. Орыс тіліндегі «нагрудник» сөзі заңнамада және терминологиялық сөздіктерде «көкірекше», «кеудеше», «өмілдірік» сөздерімен аударылған. Заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминнің анықтамасын негізге алсақ, «нагрудник» сөзінің қазақ тіліне қолданылатын саласына және мәнмәтінге байланысты «көкірекше», «өмілдірік» сөздерімен аударылады. | +9 |
515. | саптық жаттығу | строевая тренировка | строевая тренировка саптық жаттығу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Сап жаттығулары, сапқа тұрған топтардың қалыптасу, ажырасу, басқа да бөліну, бірігу және қатармен қозғалу сияқты сапта жүру жаттығуларына байланысты әрекеттер Тре́нер (ағыл. trainer, train — «тәрбие беру», «оқыту», «дайындау». 2. Әзербайжан: qazma təlimi 3. Қырғыз: бургулоочу treniovka 4. Өзбек: burg`ulash mashg`uloti 5. Түрік: tatbikat eğitimi 6. Ағылшын: drill training 7. Испан: entrenamiento de taladro 8. Неміс: Übung 9. Француз: formation de forage 10. Бекітілген нұсқасы: строевой шаг – саптық адым (1998); строевым шагом марш – саппен адымда (1998) Тренировка – машық; жаттығу (1971-1981); игровой метод тренировки – жаттығудың ойын әдісі (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: строевой – саптық; тренировка – жаттығу 12. Сөздіктердегі аудармасы: строевое упражнение – саптық жаттығу 13. Орыс тіліндегі «строевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «саптық», «саппен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «саптық» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне ағылшын тілі арқылы енген «тренировка» (trainer, train — «тәрбие беру», «оқыту», «дайындау») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «машық», «жаттығу» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жаттығу» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «упражнение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде, «жаттығу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жаттығу» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «строевое упражнение» сөз тіркесі қазақ тіліне «саптық жаттығу» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +9 |
516. | саптық жаттығу | строевое упражнение | строевое упражнение саптық жаттығу СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Сап жаттығулары, сапқа тұрған топтардың қалыптасу, ажырасу, басқа да бөліну, бірігу және қатармен қозғалу сияқты сапта жүру жаттығуларына байланысты әрекеттер 2. Әзербайжан: qazma məşqi 3. Қырғыз: күжүрмөн машыгуу 4. Өзбек: burg`ulash mashqlari 5. Түрік: tatbikat 6. Ағылшын: drill exercise 7. Испан: ejercicio de taladro 8. Неміс: Bohrübung 9. Француз: exercice de forage 10. Бекітілген нұсқасы: строевой шаг – саптық адым (1998); строевым шагом марш – саппен адымда (1998) беговые упражнения – жүгіріс жаттығулары (2019 жылғы 28 маусым) 11. Заңнамадағы қолданысы: Әскери кафедраларда оқу сабақтарының төмендегiдей негiзгi түрлерi жүргiзiледi: дәрiстер, семинарлар, топтық жаттығулар мен сабақтар, практикалық, лабораториялық, тактикалық-саптық, тактикалық жаттығулар мен сабақтар, курстық және бақылау жұмыстары, студенттердiң өз беттерiнше даярлықтары. Жоғары оқу орындарының әскери кафедраларында оқу процесін ұйымдастыру және өткізу жөніндегі Нұсқаулықты бекіту және жүзеге асыру туралы 12. Сөздіктердегі аудармасы: строевое упражнение – саптық жаттығу 13. Орыс тіліндегі «строевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «саптық», «саппен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «саптық» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «упражнение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жаттығу» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жаттығу» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне ағылшын тілі арқылы енген «тренировка» (trainer, train — «тәрбие беру», «оқыту», «дайындау») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «машық», «жаттығу» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жаттығу» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «строевое упражнение» сөз тіркесі қазақ тіліне «саптық жаттығу» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
517. | саптық жүріс | строевая ходьба | строевая ходьба саптық жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бірге жүру, бірге қозғалу. 2. Әзербайжан: gəzinti 3. Қырғыз: бургулоочу басуу 4. Өзбек: yurish 5. Түрік: matkap yürüme 6. Ағылшын: walking 7. Испан: caminar 8. Неміс: zu Fuß 9. Француз: marche 10. Бекітілген нұсқасы: строевой шаг – саптық адым (1998); строевым шагом марш – саппен адымда (1998) ходьба – жүру (2019 жылғы 6 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: строевой – саптық; ходьба – жүріс 12. Сөздіктердегі аудармасы: строевая ходьба – саптық жүріс 13. Орыс тіліндегі «строевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «саптық», «саппен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «саптық» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «ходьба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жүріс» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жүріс» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «ход» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жүріс» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жүріс» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «строевая ходьба» сөз тіркесі қазақ тіліне «саптық жүріс» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +8 |
518. | саптық жүріс | строевой ход | строевой ход саптық жүріс СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бірге жүру, бірге қозғалу. 2. Әзербайжан: qazma hərəkəti 3. Қырғыз: бургулоочу жантык 4. Өзбек: burg`ulash harakati 5. Түрік: matkap hareketi 6. Ағылшын: drill move 7. Испан: movimiento de perforación 8. Неміс: Bohrer bewegen 9. Француз: mouvement de forage 10. Бекітілген нұсқасы: строевой шаг – саптық адым (1998); строевым шагом марш – саппен адымда (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: строевой – саптық; ход – жүріс 12. Сөздіктердегі аудармасы: строевой – саптық; ход – жүріс 13. Орыс тіліндегі «строевой» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «саптық», «саппен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «саптық» сөзімен аударылған. Орыс тіліндегі «ход» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жүріс» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жүріс» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «ходьба» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жүріс» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жүріс» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын және осы терминдік сөз тіркесінің анықтамасын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «строевой ход» сөз тіркесі қазақ тіліне «саптық жүріс» сөз тіркесімен аударылуы қажет деп ойлаймыз. | +7 |
519. | сәйкестендіру | идентифицировать | идентифицировать сәйкестендіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Үйлестіру, лайықтандыру. Идентифика́ция (лат. identifico — «сәйкестендіру», «теңестіру». 2. Әзербайжан: müəyyənləşdirin 3. Қырғыз: аныктоо 4. Өзбек: aniqlash 5. Түрік: belirlemek 6. Ағылшын: to identify 7. Испан: identificar 8. Неміс: Identifizieren 9. Француз: identifier 10. Бекітілген нұсқасы: идентификация – сәйкестендіру; идентификаттау (2015 жылғы 6 қазан); идентификационное письмо – идентификаттау хаты (2016 жылғы 8 желтоқсан); код идентификации – сәйкестендіру коды; бірдейлендіру коды; идентификаттау коды (2019 жылғы 28 маусым); национальный реестр идентификационных номеров – сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімі (2016 жылғы 7 желтоқсан) идентичный - тақылеттес (2009 жылғы 18 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: идентифицировать – сәйкестендіру; идентификациялау; идентификаттау 12. Сөздіктердегі аудармасы: идентифицировать - теңдестіру; теңестіру; ұқсату; сәйкестендіру; идентификациялау; идентификаттау 13. Орыс тіліне латын тілінен енген (identifico — «сәйкестендіру», «теңестіру») «идентификация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сәйкестендіру»; «идентификаттау», «бірдейлендіру» сөздерімен, сондай-ақ «идентичный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тақылеттес» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «теңдестіру», «теңестіру», «ұқсату», «сәйкестендіру», «идентификациялау», «идентификаттау» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «соответствие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сәйкестік» сөзі бекітілсе, орыс тіліндегі «соответствовать» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «сәйкес болу», «сәйкес келу», «сәйкес болып шығу», «лайық болу» сөз тіркестерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «идентификация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «идентификация» (зат есім) және «идентификаттау» (етістік) сөз тіркесі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +7 |
520. | сәйкестендіру | соответствовать | соответствовать сәйкестендіру СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Сәйкес келу; сәйкестелу; сәйкестендіру; сәйкестену; жанасу; жарасу; лайық болу; талапқа сай болу; тура келу; үйлесіп келу 2. Әзербайжан: uyğunluq 3. Қырғыз: туура 4. Өзбек: gugurt 5. Түрік: fit 6. Ағылшын: match 7. Испан: partido 8. Неміс: Spiel 9. Француз: correspondre 10. Бекітілген нұсқасы: декларация о соответствии – сәйкестік туралы декларация (2016 жылғы 28 маусым); государственный аудит соответствия – мемлекеттік сәйкестік аудиті (2015 жылғы 15 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: соответствовать – сәйкес болу 12. Сөздіктердегі аудармасы: показания свидетелей не соответствуют данным следствия - куәлардың жауабы тергеу деректеріне сәйкес келмейді, соответствовать духу времени - заман рухына лайық болу, соответствовать фактическим данным - нақты мәліметтерге сәйкес болып шығу 13. Орыс тіліндегі «соответствие» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сәйкестік» сөзі бекітілсе, орыс тіліндегі «соответствовать» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «сәйкес болу», «сәйкес келу», «сәйкес болып шығу», «лайық болу» сөз тіркестерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген (identifico — «сәйкестендіру», «теңестіру») «идентификация» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сәйкестендіру»; «идентификаттау», «бірдейлендіру» сөздерімен, сондай-ақ «идентичный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «тақылеттес» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «теңдестіру», «теңестіру», «ұқсату», «сәйкестендіру», «идентификациялау», «идентификаттау» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, орыс тіліндегі «соответствовать» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сәйкестендіру» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +8 |
521. | шабуыл | атака | атака шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Соғыста жауға қарсы қарсыласты жеңуге бағытталған қимыл-әрекет, ұрыс әрекетінің негізгі түрі. 2. Әзербайжан: hücum 3. Қырғыз: кол салуу 4. Өзбек: hujum 5. Түрік: saldırı 6. Ағылшын: attack 7. Испан: atacar 8. Неміс: Angriff 9. Француз: attaque 10. Бекітілген нұсқасы: атака – атака, шабуыл (1971-1981); ладьи атакованные – шабуылданған ладьялар (2019 жылғы 6 желтоқсан) шабуыл – наступление (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: атака – шабуыл 12. Сөздіктердегі аудармасы: атака – шабуыл 13. Орыс тіліндегі «атака» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атака», «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл», сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «нападение» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наступление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «атака» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі қолданылады. | +7 |
522. | шабуыл | нападение | нападение шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Басқын; бас салу; шабуыл; шабуыл жасау; шабыншылық; шапқыншылық 2. Әзербайжан: hücum 3. Қырғыз: кол салуу 4. Өзбек: hujum 5. Түрік: saldırı 6. Ағылшын: attack 7. Испан: asalto 8. Неміс: Angriff 9. Француз: agression 10. Бекітілген нұсқасы: атака – атака, шабуыл (1971-1981); ладьи атакованные – шабуылданған ладьялар (2019 жылғы 6 желтоқсан) шабуыл – наступление (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: нападение – шабуыл 12. Сөздіктердегі аудармасы: нападение – шабуыл 13. Орыс тіліндегі «нападение» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «атака» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атака», «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл», сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «наступление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «нападение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі қолданылады. | +8 |
523. | шабуыл | наступление | наступление шабуыл СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Шабуыл; ату; басталу; болу; жақындау; түсу 2. Әзербайжан: hücum 3. Қырғыз: кол салуу 4. Өзбек: hujum 5. Түрік: saldırı 6. Ағылшын: attack 7. Испан: asalto 8. Неміс: Angriff 9. Француз: agression 10. Бекітілген нұсқасы: атака – атака, шабуыл (1971-1981); ладьи атакованные – шабуылданған ладьялар (2019 жылғы 6 желтоқсан) шабуыл – наступление (1971-1981) 11. Заңнамадағы қолданысы: наступление – шабуыл 12. Сөздіктердегі аудармасы: наступление – шабуыл 13. Орыс тіліндегі «наступление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «нападение» сөзі заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл» сөзімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «атака» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «атака», «шабуыл» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «шабуыл», сөзімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «наступление» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «шабуыл» сөзі қолданылады. | +9 |
524. | қор | запас | запас қор СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қор; басы артық нәрсе. 2. Әзербайжан: fond 3. Қырғыз: акция 4. Өзбек: aktsiyadorlik 5. Түрік: stok 6. Ағылшын: stock 7. Испан: stock 8. Неміс: Lager 9. Француз: stock 10. Бекітілген нұсқасы: материальные запасы – материалдық қорлар (2016 жылғы 8 желтоқсан); товарные запасы – тауарлардың босалқы қорлары (2017 жылғы 10 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: запас – қор, босалқы қор 12. Сөздіктердегі аудармасы: запас – қор, босалқы қор 13. Орыс тіліндегі «запас» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қор» сөзі және «босалқы қор» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қор» сөзімен және «босалқы қор» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «фонд» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қор» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қор», «фонд» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, орыс тіліндегі «запас» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қор» сөзі қолданылады. | +9 |
525. | қор | резерв | резерв қор СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: резерв – резерв (2017 жылғы 13 желтоқсан) | +9 |
526. | қор | фонд | фонд қор СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Қор; фонд., жинақталған дүние. Фонд – лат. fundus — «негіз», «іргетас». 2. Әзербайжан: fondu 3. Қырғыз: фонд 4. Өзбек: fond 5. Түрік: fon 6. Ағылшын: fund 7. Испан: el fondo 8. Неміс: der Fonds 9. Француз: le fonds 10. Бекітілген нұсқасы: товарный фонд – тауар қоры (2017 жылғы 10 қараша) 11. Заңнамадағы қолданысы: фонд – қор 12. Сөздіктердегі аудармасы: фонд – қор, фонд 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «фонд» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қор» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қор», «фонд» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «запас» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қор» сөзі және «босалқы қор» сөз тіркесі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «қор» сөзімен және «босалқы қор» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «фонд» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «қор» сөзі қолданылады. | +9 |
527. | жеке | одиночный | одиночный жеке СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бір кісілік; бірен-саран; дара; жалғыздаған; жеке; оңаша 2. Әзербайжан: tək 3. Қырғыз: жалгыз 4. Өзбек: yakka 5. Түрік: tek 6. Ағылшын: single 7. Испан: solitario 8. Неміс: einsam 9. Француз: solitaire 10. Бекітілген нұсқасы: одиночная камера – бір адамдық камера (2016 жылғы 7 желтоқсан); замена шпал одиночная – шпалды бірлі-жарым ауыстыру (2015 жылғы 14 желтоқсан); одиночная волна – дара толқын (1990); личная движимая собственность – жеке жылжымалы меншік (2016 жылғы 7 желтоқсан); личные права – жеке бастың құқықтары (2016 жылғы 7 желтоқсан); частное право – жеке құқық (2016 жылғы 7 желтоқсан); лицо физическое – жеке тұлға (2016 жылғы 8 желтоқсан); индивидуальный подоходный налог – жеке табыс салығы (2017 жылғы 10 қараша); индивидуальный правовой акт – жеке-дара құқықтық акт (2018 жылғы 5 қазан); индивидуальный предприниматель – жеке кәсіпкер (2015 жылғы 15 желтоқсан); индивидуальная собственность – дара меншік (1971-1981); индивидуальный – дара (2005 жылғы 21 желтоқсан) финансовая отчетность отдельная – жеке қаржылық есеп (2006 жылғы 27 қазан) личный – жеке (2015 жылғы 15 желтоқсан), частный – жекеше (2015 жылғы 15 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: одиночный – жеке, бір, бір рет; жалғыз
12. Сөздіктердегі аудармасы: одиночный – жеке, бір, бір рет; жалғыз 13. Орыс тіліндегі «одиночный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «бір», «бірлі-жарым», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бір», «бір рет»; «жалғыз» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «частный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «жекеше» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «жалғыз», «бір»; «дербес», «дара», «жекеше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «собственный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «меншікті», «өздігінен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті», «жеке меншік», «басыбайлы», «өзіндік» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «личный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдельный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бөлек», «дербес», «оқшау», «оңаша», «айырым», «ерекше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «индивидуальный» (individuum «бөлінбейтін») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке-дара», «жеке», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дара», «дербес» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «персональный» (реrsōnа — «бетперде, жасанды бет; тұлға, жеке тұлға») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «дербес», «атаулы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «өзіндік», «дербес» сөздерімен және «өзіне тиесілі» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «одиночный» сөзі қазақ тіліне «жеке», «бір», «бірлі-жарым», «дара», «жалғыз» сөздерімен аударылады. | +8 |
528. | жеке | частный | частный жеке СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Дара; дербес; жеке, жекеше 2. Әзербайжан: özəl 3. Қырғыз: жеке 4. Өзбек: xususiy 5. Түрік: özel 6. Ағылшын: private 7. Испан: privado 8. Неміс: privat 9. Француз: privé 10. Бекітілген нұсқасы: личная движимая собственность – жеке жылжымалы меншік (2016 жылғы 7 желтоқсан); личные права – жеке бастың құқықтары (2016 жылғы 7 желтоқсан); частное право – жеке құқық (2016 жылғы 7 желтоқсан); лицо физическое – жеке тұлға (2016 жылғы 8 желтоқсан); индивидуальный подоходный налог – жеке табыс салығы (2017 жылғы 10 қараша); индивидуальный правовой акт – жеке-дара құқықтық акт (2018 жылғы 5 қазан); индивидуальный предприниматель – жеке кәсіпкер (2015 жылғы 15 желтоқсан); индивидуальная собственность – дара меншік (1971-1981); индивидуальный – дара (2005 жылғы 21 желтоқсан) финансовая отчетность отдельная – жеке қаржылық есеп (2006 жылғы 27 қазан) личный – жеке (2015 жылғы 15 желтоқсан), частный – жекеше (2015 жылғы 15 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: частный – жеке, жалғыз, бір, дербес; дара; жекеше 12. Сөздіктердегі аудармасы: частный – жеке, жалғыз, бір, дербес; дара; жекеше 13. Орыс тіліндегі «частный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «жекеше» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «жалғыз», «бір»; «дербес», «дара», «жекеше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «одиночный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «бір», «бірлі-жарым», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бір», «бір рет»; «жалғыз» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «собственный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «меншікті», «өздігінен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті», «жеке меншік», «басыбайлы», «өзіндік» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «личный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдельный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бөлек», «дербес», «оқшау», «оңаша», «айырым», «ерекше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «индивидуальный» (individuum «бөлінбейтін») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке-дара», «жеке», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дара», «дербес» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «персональный» (реrsōnа — «бетперде, жасанды бет; тұлға, жеке тұлға») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «дербес», «атаулы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «өзіндік», «дербес» сөздерімен және «өзіне тиесілі» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «частный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жекеше» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
529. | жеке | собственный | собственный жеке СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жеке меншік; басыбайлы; меншікті; өзіне меншікті 2. Әзербайжан: sahibi 3. Қырғыз: өз 4. Өзбек: ega 5. Түрік: kendi 6. Ағылшын: own 7. Испан: propio 8. Неміс: eigene 9. Француз: propre 10. Бекітілген нұсқасы: собственное время – меншікті уақыт (2018 жылғы 29 қараша); собственный капитал – меншікті капитал (2017 жылғы 10 қараша); частная собственность – жекеменшік (2018 жылғы 6 сәуір); собственное удержание – өздігінен ұстап қалу (2006 жылғы 27 қазан) 11. Заңнамадағы қолданысы: собственный – жеке, дербес; дара; меншікті 12. Сөздіктердегі аудармасы: собственный – жеке, дербес; дара; меншікті; жеке меншік; басыбайлы; өзіндік 13. Орыс тіліндегі «собственный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «меншікті», «өздігінен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті», «жеке меншік», «басыбайлы», «өзіндік» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «частный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «жекеше» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «жалғыз», «бір»; «дербес», «дара», «жекеше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «одиночный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «бір», «бірлі-жарым», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бір», «бір рет»; «жалғыз» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «личный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдельный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бөлек», «дербес», «оқшау», «оңаша», «айырым», «ерекше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «индивидуальный» (individuum «бөлінбейтін») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке-дара», «жеке», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дара», «дербес» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «персональный» (реrsōnа — «бетперде, жасанды бет; тұлға, жеке тұлға») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «дербес», «атаулы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «өзіндік», «дербес» сөздерімен және «өзіне тиесілі» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «собственный» сөзі қазақ тіліне «меншікті», «өздігінен», «жеке», «дербес», «дара», «меншікті», «жеке меншік», «басыбайлы», «өзіндік» сөздерімен аударылады. | +8 |
530. | жеке | личный | личный жеке СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Дербес; жеке; өздік 2. Әзербайжан: şəxsi 3. Қырғыз: өз 4. Өзбек: shaxsiy 5. Түрік: kişisel 6. Ағылшын: private 7. Испан: personal 8. Неміс: persönlich 9. Француз: personnel 10. Бекітілген нұсқасы: личная движимая собственность – жеке жылжымалы меншік (2016 жылғы 7 желтоқсан); личные права – жеке бастың құқықтары (2016 жылғы 7 желтоқсан) финансовая отчетность отдельная – жеке қаржылық есеп (2006 жылғы 27 қазан) личный – жеке (2015 жылғы 15 желтоқсан), частный – жекеше (2015 жылғы 15 желтоқсан)
11. Заңнамадағы қолданысы: личный – жеке, дербес; дара; меншікті 12. Сөздіктердегі аудармасы: личный – жеке, дербес; дара; меншікті 13. Орыс тіліндегі «личный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «собственный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «меншікті», «өздігінен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті», «жеке меншік», «басыбайлы», «өзіндік» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «частный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «жекеше» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «жалғыз», «бір»; «дербес», «дара», «жекеше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «одиночный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «бір», «бірлі-жарым», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бір», «бір рет»; «жалғыз» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдельный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бөлек», «дербес», «оқшау», «оңаша», «айырым», «ерекше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «индивидуальный» (individuum «бөлінбейтін») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке-дара», «жеке», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дара», «дербес» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «персональный» (реrsōnа — «бетперде, жасанды бет; тұлға, жеке тұлға») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «дербес», «атаулы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «өзіндік», «дербес» сөздерімен және «өзіне тиесілі» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «личный» сөзі қазақ тіліне «жеке» «дербес», «дара», «меншікті» сөздерімен аударылады. | +7 |
531. | жеке | отдельный | отдельный жеке СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Айырым; бөлек; жеке 2. Әзербайжан: ayrı 3. Қырғыз: бөлүнгөн 4. Өзбек: alohida 5. Түрік: ayrı 6. Ағылшын: separate 7. Испан: separado 8. Неміс: getrennt 9. Француз: séparer 10. Бекітілген нұсқасы: финансовая отчетность отдельная – жеке қаржылық есеп (2006 жылғы 27 қазан) одиночная камера – бір адамдық камера (2016 жылғы 7 желтоқсан); замена шпал одиночная – шпалды бірлі-жарым ауыстыру (2015 жылғы 14 желтоқсан); одиночная волна – дара толқын (1990); личная движимая собственность – жеке жылжымалы меншік (2016 жылғы 7 желтоқсан); личные права – жеке бастың құқықтары (2016 жылғы 7 желтоқсан); частное право – жеке құқық (2016 жылғы 7 желтоқсан); лицо физическое – жеке тұлға (2016 жылғы 8 желтоқсан); индивидуальный подоходный налог – жеке табыс салығы (2017 жылғы 10 қараша); индивидуальный правовой акт – жеке-дара құқықтық акт (2018 жылғы 5 қазан); индивидуальный предприниматель – жеке кәсіпкер (2015 жылғы 15 желтоқсан); индивидуальная собственность – дара меншік (1971-1981); индивидуальный – дара (2005 жылғы 21 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: отдельный – жеке; бөлек, дербес, оқшау, оңаша 12. Сөздіктердегі аудармасы: отдельный – жеке; бөлек, дербес, оқшау, оңаша, айырым, ерекше 13. Орыс тіліндегі «отдельный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бөлек», «дербес», «оқшау», «оңаша», «айырым», «ерекше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «личный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «собственный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «меншікті», «өздігінен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті», «жеке меншік», «басыбайлы», «өзіндік» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «частный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «жекеше» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «жалғыз», «бір»; «дербес», «дара», «жекеше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «одиночный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «бір», «бірлі-жарым», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бір», «бір рет»; «жалғыз» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «индивидуальный» (individuum «бөлінбейтін») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке-дара», «жеке», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дара», «дербес» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «персональный» (реrsōnа — «бетперде, жасанды бет; тұлға, жеке тұлға») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «дербес», «атаулы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «өзіндік», «дербес» сөздерімен және «өзіне тиесілі» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «отдельный» сөзі қазақ тіліне «жеке», «бөлек», «дербес», «оқшау», «оңаша», «айырым», «ерекше» сөздерімен аударылады. | +8 |
532. | жеке | индивидуальный | индивидуальный жеке СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Жеке; жекеленген; жекеше Индиви́д (лат. individuum «бөлінбейтін»). 2. Әзербайжан: fərdi 3. Қырғыз: жекече 4. Өзбек: individual 5. Түрік: bireysel 6. Ағылшын: individual 7. Испан: individual 8. Неміс: individuell 9. Француз: individuel 10. Бекітілген нұсқасы: индивидуальный правовой акт – жеке-дара құқықтық акт (2018 жылғы 5 қазан); индивидуальный предприниматель – жеке кәсіпкер (2015 жылғы 15 желтоқсан); индивидуальная собственность – дара меншік (1971-1981); индивидуальный – дара (2005 жылғы 21 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: индивидуальный – жеке, дара, дербес 12. Сөздіктердегі аудармасы: индивидуальный – жеке, дара, дербес 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «индивидуальный» (individuum «бөлінбейтін») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке-дара», «жеке», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дара», «дербес» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдельный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бөлек», «дербес», «оқшау», «оңаша», «айырым», «ерекше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «личный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «собственный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «меншікті», «өздігінен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті», «жеке меншік», «басыбайлы», «өзіндік» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «частный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «жекеше» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «жалғыз», «бір»; «дербес», «дара», «жекеше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «одиночный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «бір», «бірлі-жарым», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бір», «бір рет»; «жалғыз» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «персональный» (реrsōnа — «бетперде, жасанды бет; тұлға, жеке тұлға») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «дербес», «атаулы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «өзіндік», «дербес» сөздерімен және «өзіне тиесілі» сөз тіркесімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «индивидуальный» сөзі қазақ тіліне «жеке-дара», «жеке», «дара» сөздерімен аударылады. | +6 |
533. | жеке | персональный | персональный жеке СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Арнайы; дербес; жеке Персо́на (лат. реrsōnа — «бетперде, жасанды бет; тұлға, жеке тұлға») 2. Әзербайжан: şəxsi 3. Қырғыз: өз 4. Өзбек: shaxsiy 5. Түрік: kişisel 6. Ағылшын: personal 7. Испан: personal 8. Неміс: persönlich 9. Француз: personnel 10. Бекітілген нұсқасы: персональные данные – дербес деректер (2016 жылғы 7 желтоқсан); ссуда персональная – атаулы несие (2017 жылғы 10 қараша) дербес мекеме – автономное учреждение (2016 жылғы 8 желтоқсан); дербес шот, бет есеп – счет лицевой (2017 жылғы 10 қараша); автономность – автономдық, дербестiк (2018 жылғы 27 маусым) дербес корреляция – корреляция частная (2015 жылғы 6 қазан); дербес, өз бетінше – самостоятельно (2015 жылғы 15 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: персональный – жеке, дербес, өзіндік 12. Сөздіктердегі аудармасы: персональный – жеке, дербес, өзіндік, өзіне тиесілі 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «персональный» (реrsōnа — «бетперде, жасанды бет; тұлға, жеке тұлға») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «дербес», «атаулы» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «өзіндік», «дербес» сөздерімен және «өзіне тиесілі» сөз тіркесімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «индивидуальный» (individuum «бөлінбейтін») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке-дара», «жеке», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дара», «дербес» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдельный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бөлек», «дербес», «оқшау», «оңаша», «айырым», «ерекше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «личный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке» сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «собственный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «меншікті», «өздігінен» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «дербес», «дара», «меншікті», «жеке меншік», «басыбайлы», «өзіндік» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «частный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «жекеше» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «жалғыз», «бір»; «дербес», «дара», «жекеше» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «одиночный» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «жеке», «бір», «бірлі-жарым», «дара» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «жеке», «бір», «бір рет»; «жалғыз» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге алсақ, «персональный» сөзі қазақ тіліне «дербес», «атаулы», «жеке», «өзіндік», «дербес» сөздерімен және «өзіне тиесілі» сөз тіркесімен аударылады. | +7 |
534. | белгі | знак | знак белгі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бір нәрсені ерекшелейтін нышан. 2. Әзербайжан: işarəsi 3. Қырғыз: белги 4. Өзбек: belgisi 5. Түрік: işaret 6. Ағылшын: sign 7. Испан: señal 8. Неміс: Zeichen 9. Француз: signe 10. Бекітілген нұсқасы: знак – таңба (2016 жылғы 28 маусым); знак сигнальный – сигналдық белгі (2016 жылғы 28 маусым); знак маркировки груза – жүкті таңбалау белгісі (2016 жылғы 28 маусым); знак товарный – тауар таңбасы (2016 жылғы 8 желтоқсан) уақытша белгі – временная метка (2016 жылғы 28 маусым); «аса құпия» белгісі – гриф «совершенно секретно» (2016 жылғы 8 желтоқсан); қаріп белгісі – гарнитура шрифта (2019 жылғы 30 қазан); флажок сигнальный – белгі жалаушасы (2019 жылғы 6 желтоқсан); ерекше белгілер – особые приметы (2016 жылғы 8 желтоқсан); белгi – отметка (2016 жылғы 8 желтоқсан); өзіндік белгі – специфический признак (лингвистика) (2003 жылғы 24 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: знак – белгі, таңба 12. Сөздіктердегі аудармасы: в знак протеста - наразылық белгісі ретінде; знак – белгі, нышан; таңба 13. Орыс тіліндегі «знак» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «таңба», «белгі» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «белгі», «нышан»; «таңба» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар қазақ тіліндегі «таңба» сөзі «метка», «гриф», «гарнитура», «примета», «отметка», «признак», «сигнальный» сөздерінің баламасы ретінде алынған. Сонымен қатар орыс тіліне латын тілінен енген «сигнал» (signum «белгі», «дабыл») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сигнал», «дабыл», «белгі» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық «сигнал», «дабыл», «белгі» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, «знак» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «белгі» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +8 |
535. | белгі | сигнал | сигнал белгі СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Белгі, дабыл, сигнал Сигнал – орта лат. signale < лат. signum «белгі», «дабыл». 2. Әзербайжан: siqnal 3. Қырғыз: сигнал 4. Өзбек: signal 5. Түрік: işaret 6. Ағылшын: signal 7. Испан: señal 8. Неміс: Signal 9. Француз: signal 10. Бекітілген нұсқасы: знак сигнальный – сигналдық белгі (2016 жылғы 28 маусым); искажения сигнала – сигналды бұрмалау (2016 жылғы 28 маусым); навигационные сигналы стандартной точности – стандарттық дәлдіктегі навигациялық сигналдар (2018 жылғы 14 желтоқсан); сигнал – дабыл (2018 жылғы 6 сәуір); флажок сигнальный – белгі жалаушасы (2019 жылғы 6 желтоқсан); дежурный сигналист – кезекші сигналшы (2016 жылғы 7 желтоқсан) 11. Заңнамадағы қолданысы: сигнал – белгі, дабыл, сигнал 12. Сөздіктердегі аудармасы: сигнал – белгі, дабыл, сигнал 13. Орыс тіліне латын тілінен енген «сигнал» (signum «белгі», «дабыл») сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сигнал», «дабыл», «белгі» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық «сигнал», «дабыл», «белгі» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «знак» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «таңба», «белгі» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «белгі», «нышан»; «таңба» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар қазақ тіліндегі «таңба» сөзі «метка», «гриф», «гарнитура», «примета», «отметка», «признак», «сигнальный» сөздерінің баламасы ретінде алынған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, «сигнал» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «сигнал» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +7 |
536. | бөлімше | подразделение | подразделение бөлімше СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бөлшектену, бөлімдеу, бөліну, бөлім, бөлшек, бөлімше 2. Әзербайжан: vahid 3. Қырғыз: бөлүм 4. Өзбек: birligi 5. Түрік: altbölüm 6. Ағылшын: subdivision 7. Испан: unidad 8. Неміс: Einheit 9. Француз: unité 10. Бекітілген нұсқасы: подразделение специального назначения – арнаулы мақсаттағы бөлімше (2016 жылғы 7 желтоқсан); подразделение структурное – құрылымдық бөлімше (іс жүргізу) (1971-1981) подразделение, отделение – бөлініс (әск.), бөлімше, бөлім (2008 жылғы 22 сәуір) БҰҰ Женевадағы бөлімшесі – Отделение ООН в Женеве (2013); бөлімше – отделение (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: подразделение – бөлімше, бөлініс 12. Сөздіктердегі аудармасы: вспомогательное подразделение - көмекші бөлімше; обособленное подразделение - оқшауландырылған бөлімше основное подразделение - негізгі бөлімше 13. Орыс тіліндегі «подразделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше», «бөлініс», «бөлім» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлімше», «бөлініс» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше», «бөлім», «бөлініс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлімше», «бөлім» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», «бөлік», «бөлшек» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім», «бөлік», «тарау», «бөлшек» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдел» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, «подразделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
537. | бөлімше | отделение | отделение бөлімше СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Айырылу, бөлініп шығу, бөлім, бөлімше 2. Әзербайжан: filial 3. Қырғыз: иш 4. Өзбек: filiali 5. Түрік: ofis 6. Ағылшын: branch 7. Испан: rama 8. Неміс: Zweig 9. Француз: branche 10. Бекітілген нұсқасы: БҰҰ Женевадағы бөлімшесі – Отделение ООН в Женеве (2013); бөлімше – отделение (1998) подразделение, отделение – бөлініс (әск.), бөлімше, бөлім (2008 жылғы 22 сәуір) 11. Заңнамадағы қолданысы: отделение – бөлім; бөлімше; отдел – бөлім 12. Сөздіктердегі аудармасы: отделение – бөлім; бөлімше; отдел – бөлім 13. Орыс тіліндегі «отделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше», «бөлім», «бөлініс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлімше», «бөлім» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «подразделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше», «бөлініс», «бөлім» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлімше», «бөлініс» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», «бөлік», «бөлшек» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім», «бөлік», «тарау», «бөлшек» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдел» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, «отделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
538. | бөлім | часть | часть бөлім СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы 1. Бөлшек; бөлік; бөлім; тарау 2. Әзербайжан: hissəsi 3. Қырғыз: бөлүк 4. Өзбек: qismi 5. Түрік: parçası 6. Ағылшын: part 7. Испан: parte de 8. Неміс: Teil von 9. Француз: partie de 10. Бекітілген нұсқасы: часть – бөлiк, бөлшек, бөлім (2016 жылғы 8 желтоқсан); резолютивная часть решения – шешімнің қарар бөлімі (2016 жылғы 7 желтоқсан); негосударственная часть архивного фонда – архив қорының мемлекеттік емес бөлігі (2016 жылғы 8 желтоқсан); часть – бөлім (1998) 11. Заңнамадағы қолданысы: часть – бөлім, бөлік 12. Сөздіктердегі аудармасы: часть – бөлім, бөлік 13. Орыс тіліндегі «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», «бөлік», «бөлшек» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім», «бөлік», «тарау», «бөлшек» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше», «бөлім», «бөлініс» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлімше», «бөлім» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «подразделение» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлімше», «бөлініс», «бөлім» сөздері бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлімше», «бөлініс» сөздерімен аударылған. Сонымен қатар орыс тіліндегі «отдел» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім», сөзі бекітілсе, заңнамада және салалық терминологиялық сөздіктерде «бөлім» сөздерімен аударылған. Бекітілген терминдер сөздігіндегі нұсқаларын, заңнамадағы қолданысын және терминологиялық сөздіктердегі аудармаларын негізге ала отырып, «часть» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде «бөлім» сөзі қолданылуы қажет деп санаймыз. | +9 |
539. | бөлім | отдел | отдел бөлім СаласыЗаңнама Этимологиясы Дефинициясы Бекітілген нұсқасы: отдел – бөлім (2016 жылғы 8 желтоқсан) | +9 |
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитетінің тапсырмасы бойынша Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы әзірледі.
Ходатайство: өтініш келмейді - заявление, қолдаухат - лексема ретінде сөзжасам қаылеті дұрыс емес, қолдау хаты деген сөз тіркесі бұрмаланып, бірақ сөз құрай алмай тұр. ЖАҚТАУЫШ сөзін ұсынамыз - ходатайство ең Толығырақ ...әуелі жақтауды білдіретін хат, тілек, ымыра, меңзеу
ХОДАТАЙСТВОВАТЬ - ЖАҚТАУ ЖАСАДЫ, ЖАҚТАУЫШ ЕТТІ
Иск-Талап арыз қолдаймын!
Басқа пікірлерді көрсету