Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті әлеуметтік топ. 20 ғасырдың 30-жылдарындағы сталиндік режим, большевиктердің таптық қысымы бүкіл қазақ этносының трагедиясына айналды (қ. Байлар мен кулактарды тап ретінде жою). Жалпыхалықтық ұғымда Бай — есепсіз төрт түлік жиған мал иесі немесе ата-бабадан қалған байлықтың мұрагері. Байдың қазақ қоғамындағы орны сол жеке тұлғаның көшпелі мал шаруашылығының көлеміне, оны жүргізу шеберлігіне қарай айқындалды. Дала тұрғындарының күнкөріс тіршілігі өндірістің ерекше тәсілін табуды қажет етіп қана қоймай, сонымен бірге күрделі технологиялық механизмді, яғни әр отбасы жеке-жеке емес, қауымдасып өмір сүру процесін туғызды. Осы құрылым бойынша, ұжымдық еңбек принципі ыңғайымен, бірнеше ірілі-ұсақты шаруашылықтар (оның ішінде Бай да бар) үлкен бір қауымға бірікті. Қауымдастықта шаруашылықты басқару мен көші-қонды ұйымдастыру, жайылым орындарын реттеп отыру бұл мәселенің қыр-сырын өзгелерден жетік білетін, оның үстіне дәулеті артық Байға тиді. Қауым екі жақты құрылым (жерге қауымдық меншік, малға жеке иелік; ұжымдық өндіріс және еңбек өніміне жеке меншік) болғандықтан, үнемі мүліктік және әлеуметтік іріктелу процесі жүріп отырды. Қауымдастықтағылардың кейбіреулері кедейлене түссе, енді біреулері мал басын арттырды. Ондайлар ұжымдық шаруашылыққа басшылық жасай отырып, өндірістің бар тетігін өз қолына шоғырландырды. Өзіне жеткілікті қор құрап алған Бай ендігі жерде қауымдық еңбек бірлестігінен шығып, өз алдына жеке шаруашылығын жүргізуге көшті. Осылайша, дәстүрлі қазақ қоғамындағы Байдың [ірі] шаруашылықтары пайда болды. Әлеуметтік реттелу процесінің даму барысында Бай тобы қазақ даласының экономикалық, саяси, мәдени және интеллектуалдық элитасын қалыптастырды. Түбірі негізінен мына зат есімнен бастау алған: знак, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *znakъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің , церк.-слав. знакъ, орыс тілінің , украин тілінің знак, болгар тілінің знак, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: зна̑к (жатыс септігінің знака), словен тілінің znȃk, чех тілінің , словак тілінің znak, поляк тілінің znak; праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *g``enǝ-, *g``nō- «знать» Мағына — сөздердің ұғыммен байланысты мәні, мазмұны. Сөз мағынасының қалыптасуына ұғымнан басқа да жәйттер себеп болады, ол адамның дүниеге көзқарасын, көңіл-күйін білдіреді. Сөз ұғымы тұтас, дербес болғанымен, мағынасы әлдеқайда кең әрі бірнешеу болуы мүмкін. Кез келген сөзде белгілі бір мағына болғанымен, сөздердің барлығы бірдей ұғымды білдірмейді. Мыс., "Мына сиыр сүтті-ақ екен" деген сөйлемдегі “ақ” шылауында күшейту мағынасы бар да, "Сен ауылға бардың ба?" сөйлеміндегі “ба” деген шылауда сұраулық мағына бар. Бірақ бұлардың ешқайсысы да ұғымды білдірмейді. Сөз мағынасының әр түрлі эмоциялық реңкі болады. Мыс., "қаз-қаз" (жүру), "түу, ойбай-ай" деген сөздер заттық логикалық ұғымды білдірмейді, бірақ оларда сүйіну, күйіну, өкінуді білдіретін эмоционалдық мағына бар. Ал ұғымда мұндай эмоциялық реңк болмайды. Сөз мағынасының лексикалық және грамматикалық түрлері бар. Тілдегі сөздердің мағынасы сол тілдің семантикалық жүйесінің бөлшегі болып табылады да, оның сөздік құрамымен, сөздердің мәтінде қолданылу ерекшелігімен, тілдің грамматикасы табиғатымен байланыста айқындалады. Абсолюттік мағына - ең жоғары сапаны көрсететін немесе сипаттайтын, күшейтпелі шырайды қажет етпейтін лексика. Абстракты мағына - реляциалық мағынаға барабар; дерексіз зат есімге тән. Агентивті мағына - қатынасушы кісілердің мағынасы (қаз. аудармашы, әнші, куйші). Агентивті мағына -шы, -ші жұрнақтары арқылы жасалады). Алфавиттік мағына - әдетте, сөз кұрамында айтылатын тіл дыбыстарының жазба тілде қағаз бетіне жазылуы және соған орай оқылуы үшін олардың белгілі бір таңбалармен белгіленуі шарт. Тіл дыбыстары жазуда белгілі бір графикалық таңба-әріптермен таңбаланады. Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасқан әріптердің жиынтыгы алфавит деп аталады. 2. Әзірбайжан: informativ zəngin məna 3. Қырғыз: маалыматтык бай мааниси 4. Өзбек: informatsion boy ma``no 5. Түрік: bilgilendirici zengin anlam 6. Ағылшын: informative rich meaning 7. Испан: rico significado informativo 8. Неміс: informative reiche Bedeutung 9. Француз: riche sens informatif 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ақпаратін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпарат нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынадағы сөз ретінде 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) значение нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында значение сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) значение түрлі мағынасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін значение тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) значение нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) значение нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама значениеін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) значение нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 31 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) значение мағынадағы сөз ретінде 6 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: информативно-богатое значение - ақпаратқа бай мағына Ұсынылатын нұсқасы: информативно-богатое значение - ақпаратқа бай мағына. Аталмыш тіркесте информативно нұсқасында информативный/дың қысқарған түрінде жұмсалып тұр, сондықтан аталмыш сөзді информативный/дың толық баламасы деп қарастыруға негіз жеткілікті. Ендігі мәселе осы сөздің аудармасы жайында болмақ. Информативно-богатое значение тіркесін қазақ тіліне ақпаратқа бай мағына деп еркін тіркесі ретінде ұсынған. Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге себеп бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Осы нұсқада информативный деген сөз ақпаратқа мол деп аударылған. Алайда ақпаратқа мол деп алынуына себепші информативно-богатое қос сөзі болып отыр. Дәлелі ретінде информативное высказывание - ақпараттық сөйленім деген аударманы ұсына аламыз. Бұдан шығатын қорытынды: информативный/ақпары мол, ал информационный/ақпараттық және информационный/ақпараттық (ақпары бар) болып аударылуы тиіс. Бірінші нұсқа тек қандай да бір мәлімет беру дегенді білдірсе, екінші нұсқасы сол мәліметтің ішінде ақпардың барын растайды. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информативно-богатое значение - ақпаратқа бай мағына.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік высказать (высказывать), из вы- + сказать, праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *kazati (sę), өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав. казати, кажѫ (др.-греч. δεικνύναι, λέγειν), орыс тіліндегі мына сөз: казать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: казати «говорить», өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: ка́жа, ка́звам «говорю», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ка́зати, ка̑же̑м «сказать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kázati, kâžem «показывать», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kázat «читать проповедь, наставлять; показывать, приказывать», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kazać, każę «читать проповедь, приказывать», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: kazać «показывать, называть», н.-луж. kazaś. Үндіеуропа тіліндегі әріптердің алмасуы болды деген тұжырым барын да айта кету керек ǵ и ḱ в конце к. (ср. греч. δίκη «предначертание, указание»; δεῖγμα «доказательство» и т. д.) көне үнді тілдерімен туыстас болды деген тұжырым барын да айта кету керек. kā́c̨atē «появляется, блистает, светит», ākāc̨ya «увидел», авест. ākasat̃ «увидел», жаңа парсы тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: āgāh «сведущий», сөз дам келе көне үнді тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: cáṣṭē «появляется, видит», саkṣаs ср. р. «блеск, сияние, лицо», авест. čašāite «учит, наставляет», сөз дами келе орта ғасырдағы парсы тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: čāšītаn «учить», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: τέκμαρ «знак». Ақпараттық мәлімдемелер - мағыналары олардағы семантикалық ақпаратпен анықталатын тұжырымдар. Ақпараттық сөйлемнің негізгі грамматикалық белгілері: Баяндауыштары негізінен ашық рай формалы етістіктен (немесе осы формаға сипаттас жұмсалатын есімдерден) жасалады; 2. Әзірбайжан: məlumatlandırıcı ifadələr 3. Қырғыз: маалыматтык билдирүүлөр 4. Өзбек: ma``lumotli bayonotlar 5. Түрік: bilgilendirici ifadeler 6. Ағылшын: informative statements 7. Испан: declaraciones informativas 8. Неміс: informative Aussagen 9. Француз: déclarations informatives 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: информативные высказывания - ақпараттық сөйленім Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 35 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлем тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 46 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 35 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлем нұсқасында 103 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Ұсынылатын нұсқасы: информативные высказывания - ақпараттық сөйленім Информативное высказывание тіркесін қазақ тіліне ақпараттық сөйленім ретінде ұсынған. Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информативное высказывание – ақпараттық сөйленім.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *rěčь, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз:, ст.-слав. рѣчь (др.-греч. ῥῆμα, λόγος, διάνοια); орыс тіліндегі мына сөз: речь, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: річ, ре́чі, белор. реч «вещь», өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: реч, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ри̏jеч «слово», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: rе̣̑č (род. п. -ȋ) «вещь», чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: řеč «речь», словацк. rеč — то же, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: rzесz «вещь», жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: rěč «речь, язык», н.-луж. rěс — то же. Удлинённая ступень от реку́, рок. Ср. тохарск. А rаkе, В reki «слово». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: латинского actus «действие» из agere «приводить в движение, гнать» (восходит к праиндоевр. *ag- «гнать, двигать»). Сөйлеудің жеке әрекеті, әдеттегідей, бір уақытта мәтінді шығарудың екі жақты процесі, сөйлеуді және сөйлеуді, сонымен бірге есту қабілетін және түсінуді қамтиды. Жазбаша қарым-қатынаста сөйлеу актісі сәйкесінше жазбаны оқу мен оқуды (көруді қабылдау және түсіну) қамтиды, қарым-қатынасқа қатысушылар уақыт пен кеңістікте бір-бірінен алшақ бола алады. 2. Әзірбайжан: informativ nitq aktı 3. Қырғыз: маалыматтык сүйлөө актысы 4. Өзбек: informatsion nutq akti 5. Түрік: bilgilendirici konuşma yasası 6. Ағылшын: informative speech act 7. Испан: acto de discurso informativo 8. Неміс: informativer Sprechakt 9. Француз: acte de langage informatif 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында жабдық сөзі жеке түрлі формада тұрып 35 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем түрлі формада 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сөйлем тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 131 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 46 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасы түрлі формада 35 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сөйлем нұсқасы түрлі формада 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сөйлем нұсқасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ сөйлем нұсқасында 103 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информативный речевой акт - ақпараттық сөйлеу акті Ұсынылатын нұсқасы: информативный речевой акт - ақпараттық сөйлеу акті. Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Сонымен қатар орыс тілінде информативный речевой акт нұсқасын аудара келе ақпараттық сөйлеу акті деген нұсқаны ұсынамыз. Сөйлеу акті бойында ақпар/дың бар әрі оның толық екенінен хабар береді. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информативный речевой акт – ақпараттық сөйлеу акті.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: гл. насытить, насыщать, одан әрі дами келе туындайтыны: на- + сытый, Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: праслав. *sytъ, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: ст.-слав. сытъ (др.-греч. ἀρκούμενος), до сыти (εἰς κόρον), орыс тіліндегі мына сөз: сытый, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: си́тий, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: сит, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: си̏т, ж. си̏та, ср. си̏то, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sìt, ж. síta, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: syt, sytý, словацк. sýty, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды:, н.-луж. sуtу. Напрашивается сравнение с лит. sotùs, ср. р. sõtu, вост.-лит. sótus «сытый, обильный, сытный», sótis ж. «насыщение, сытость», sótinti «насыщать», латышск. sãts «сытный», др.-порыс тіліндегі мына сөз: sātuinei «насыщаешь», гот тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sōþ ср. р. «насыщение», saþs «сытый», сөз өз кезегінде дами келе грек тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ἄατος «ненасытный», ἅδην «достаточно», Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: satis — то же, satur «сытый», ирл. sаthасh «satur». Слав. -у-, выпадающее из апофонической серии, полагали необходимым объяснять влиянием какой-либо др. группы слов. Рассматривалась также возможность связи чередования гласных с поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: suty, sowity «обильный». Другие отделяют *sytъ от перечисленных выше слов со знач. «сытый» и сближают с др.-инд. c̨ávas «сила», авест. sаvа-, др.-инд. c̨ū́ras «сильный, могущественный», c̨áviṣṭhas «самый сильный», авест. sūra- «сильный, могущественный», sǝvišta-, греч. κῦρος ср. р. «сила, мощь», κύ̄ριος «господин». Не вполне достоверно слав. *sъt- наряду с *sytъ на основании словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: dósta, dósti «достаточно». Лит. suitis «обильный», латышск. suits «излишний» заимств. из слав., как и др.-порыс тіліндегі мына сөз: zuit «достаточно». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: латинского teхtus «ткань; сплетение, связь, сочетание (слов)», от texere «ткать; плести» (восходит к праиндоевр. *tek- «делать»). Орыс тіліндегі мына сөз: текст заимств. через немецкое Техt или непосредственно из латинского Ақпараттың қанықтылығы - мәтінде ықтимал жоғары күтілетін тиімділікке сәйкес келетін ақпараттың болуы. Мәтіннің ақпараттық мазмұны - аудиториямен кездескен кезде оның әлеуетін максималды іске асыру, яғни. оның жоғары нақты тиімділігі. Нақты ақпараттың мазмұны ақпараттың қанығу деңгейіне - ықтимал ақпараттың қабылданған ақпаратқа ауысу дәрежесіне және оны әрі қарай нақты ақпаратқа өңдеу деңгейіне байланысты. 2. Әзірбайжан: mətn zənginliyi 3. Қырғыз: тексттин байлыгы 4. Өзбек: matn boyligi 5. Түрік: metin zenginliği 6. Ағылшын: text richness 7. Испан: riqueza de texto 8. Неміс: Textreichtum 9. Француз: richesse de texte 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында текст сөзі жеке түрлі формада тұрып 5 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст түрлі мағынасында 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін текст тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) текст нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама текстін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) текст нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 31 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст мағынадағы сөз ретінде 6 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының текст рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) текст мағынасындағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) текст мағынасындағы сөз ретінде 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ текст мағынасындағы сөз ретінде 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ақпаратін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпарат нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационная насыщенность текста - мәтіннің ақпараттық қанықтығы Ұсынылатын нұсқасы: информационная насыщенность текста - мәтіннің ақпараттық қанықтығы. Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационная насыщенность текста - мәтіннің ақпараттық қанықтығы.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Из англ. optimization, одан әрі дами келе туындайтыны: optimize (optimise) «оптимизировать» (изначальное значение «быть оптимистом»), от optimist «оптимист», одан әрі дами келе туындайтыны: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: optimus «лучший», одан әрі дами келе туындайтыны: неустановленной формы; сравнивают с ops «мощь, могущество; помощь, поддержка». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: етістік сообщать (сообщить), из со- и общий, праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *оbьti̯о-, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: церк.-слав., др.-орыс тіліндегі мына сөз: обьчии, обьче нареч. (вместо исконноорыс тіліндегі мына сөз: о́бчий), ст.-слав. обьшть (др.-греч. κοινός, πᾶς), орыс тіліндегі мына сөз: общий, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: общ, о́бщи, сербск. о̏пħӣ, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: óbči, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: оbес «община, селение, общество», оbесný «общий», поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: оbсу «чужой». Праслав. *оbьti̯о- «то, что вокруг» (от *оbь-; см. о, об); образование с суфф. -ti̯o-; ср.: лит. араčiа̀ «низ», др.-инд. а́раtуаm «потомство» при греч. ἀπό «от, прочь», др.-инд. áра «прочь» или греч. ὕπτιος «откинутый назад», от ὑπό «вниз, назад». Қарым-қатынастан семантикалық және стилистикалық интерференцияны (шу) жою, яғни. хабарламаны осы мазмұнның барынша адекватты және үнемді жеткізілуіне ықпал ететін нысанда беру. 2. Әзірбайжан: mesajın informasiya optimallaşdırılması 3. Қырғыз: билдирүүнү маалыматтык оптималдаштыруу 4. Өзбек: xabarni axborot optimallashtirish 5. Түрік: mesajın bilgi optimizasyonu 6. Ағылшын: informational optimization of the message 7. Испан: optimización informativa del mensaje 8. Неміс: Informationsoptimierung der Nachricht 9. Француз: optimisation informationnelle du message 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сообщение нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде бірнеше рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында сообщение сөзі жеке түрлі формада тұрып 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сообщение түрлі мағынасында 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін сообщение тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сообщение нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) сообщение нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 23 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама сообщениеін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) сообщение нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) сообщение мағынадағы сөз ретінде 11 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының сообщение рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) сообщение мағынасындағы сөз ретінде 15 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпар, ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып информация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационная оптимизация сообщения - хабарламаның ақпараттық оңтайландырылуы Ұсынылатын нұсқасы: информационная оптимизация сообщения - хабарламаның ақпараттық оңтайландырылуы Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Оптимизация сөзі оңтайландыру деп аударылған, сонымен қатар ол ырықсыз етіс формасында ұсынылған. Неліктен түсініксіз? Біріншіден, оптимизация сөзін аталмыш тіркесте тиімді сөзімен аударған дұрыс деп санаймыз. Себебі оңтайландыру деректі зат есімге тән, сондықтан «ақпарды оңтайландыру» деген ақылған қонымсыздау. Бұл тіркестегі қателік орыс тілінен тура аударудан болған. Бір қарағанда: басыңқы сөз: оңтайландырылуы; оптимизация чего? сообщения; оптимизация какая? информационная. Оңтайландыр(ыл)у нені? хабарламаны/ң? (ненің емес), онтайландыру қандай? ақпарат/тық. Ырықсыз етіс жұрнағы жалғанғандықтан ілік септік пен табыс септіктің орны ауысқан. Соның салдарынан қате тіркес туындаған. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационная оптимизация сообщения - хабарламаның ақпараттық оңтайландырылуы.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Происходит Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Мнемо́ника (др.-греч. μνημονικόν — искусство запоминания), мнемоте́хника — совокупность специальных приёмов и способов, облегчающих запоминание нужной информации и увеличивающих объём памяти путём образования ассоциаций (связей): замена абстрактных объектов и фактов на понятия и представления, имеющие визуальное, аудиальное или кинестетическое представление, связывание объектов с уже имеющейся информацией в памяти различных типов модификации для упрощения запоминания. Мнемоника (грек. Μνημνη - есте сақтау өнері), мнемоника - ассоциация (байланыс) құра отырып, қажетті ақпаратты есте сақтауды жеңілдететін және жад көлемін көбейтетін арнайы әдістер мен әдістердің жиынтығы: дерексіз заттар мен фактілерді визуалды, есту қабілеттері бар ұғымдар мен идеяларға ауыстыру. немесе кинестетикалық көрсетілім, есте сақтауды жеңілдету үшін әртүрлі түрлендірулер түріндегі жадтағы нысандарды қолданыстағы ақпаратпен байланыстыру. 2. Әзірбайжан: məlumat-mnemonic 3. Қырғыз: Маалымат жана мнемоникалык 4. Өзбек: axborot-mnemonic 5. Түрік: Bilgi ve anımsatıcı 6. Ағылшын: información-mnemotécnica 7. Испан: información-mnemotécnica 8. Неміс: Informations-Mnemonik 9. Француз: information-mnémonique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынадағы сөз ретінде 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпар, ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып информация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-мнемоническая - ақпаратты-мнемоникалық Ұсынылатын нұсқасы: информационно-мнемоническая - ақпаратты-мнемоникалық Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ендігі мәселе тіркестің арасына қойылатын сызықша жайында: орыс тіліндегі информационно-мнемоническая деген тіркестің бірінші сыңары информационный сөзінің қысқарған түрі, сондықтан краткий прилагательный/дың басқа сөзбен тіркесуі кезінде сызықшаның қойылуы заңды. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-мнемоническая – ақпаратты-мнемоникалық.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Образовано из по- + иск (искать), далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *jīskātī, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз: искати, иску, ищу, ст.-слав. искати, искѫ (др.-греч. ζητεῖν), орыс тіліндегі мына сөз: искать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: іска́ти, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: и́скам, и́ща «желаю, требую», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ѝскати, и̏ште̑м «искать, желать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ískati, iskáti, íščem, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jískat, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: iskać, iszczę «искать вшей»; восходит к праиндоевр. *ayǝs- «искать». Родственно лит. ieškóti «искать», латышск. iẽska^t, -ãju «искать вшей у к.-л.», др.-инд. iccháti «ищет, желает», авест. isaiti — то же, көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: еisсо̑n «искать, спрашивать, требовать», нов.-в.-неміс тілінің heischen (h от heissen), англос. āscian, англ. tо аsk «спрашивать», арм. аic̣ «исследование». Көне грек тілінің сөзінен туындаған: σύστημα «составленное; составление», әрі қарай σύν (вариант: σύμ; первоначально ξύν) «с, вместе, совместно» + ἵστημι «ставить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *sta- «стоять». Еуропа тілдерінің бірқатары арасында латын тіліндегі мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: systema.Орыс тілінің система сөзі Петр І бастап француз тілі арқылы мына système латын сөзінен бастау алған деген тұжырым бар. Ақпаратты іздеу жүйесі дегеніміз - кілттік сөздерді пайдалану арқылы өзіңізге қызықты, қажетті ақпараттарды табу, іздеу WEBсайтын айтады. Іздеу жүйесінің көптеген түрлері бар, оны көбінесе 4 компонент арқылы ақпаратты іздеу және ұйымдастыру кеңінен қолданылады. Олар: 1. «Паук»- автоматтандырылған программа. Интернет жүйесінде іздеу арқылы WEB- сайттарды табады. Сонымен қатар WEB парақтарды да анықтайды. Сол арқылы оларды бағалық тізімге енгізеді. Бот және Веб-Краулер программаларын пайдалану арқылы тұтынушыға жасырын түрде іздестіруді ұйымдастырады. 2. Индекстеуші программа. Ақпараттарды құрылымдайтын және ұйымдастыратын программа. Ол WEB-сайтқа сіздің табуыңызды ұйымдастыратын программа. Индекстеуші программа тұтынушыға көрінбейді. 3. Іздеу жүйесінің деректер қоры. Барлық ақпараттардың жиынтығы. Ол сіздің іздеуіңізге жол ашады. Ол да тұтынушыға көрінбейді. 4. Интерфейс. Интернет жүйесінде не керектігін кілттік сөз арқылы іздестіруді ұйымдастыратын терезе. Іздеу жүйесін пайдалану арқылы бүкіләлемдік тордан көптеген іздеу жүйесінің тізімін таңдай аламыз. Ал қай жүйенің сізге ыңғайлы екенін білу үшін, олардың бір- бірінен айырмашылығын білуіңіз керек. Іздеу жүйесінің негізгі 3 түрі бар: Метамәліметтер арқылы. Бұл көптеген іздеу жүйесін зерттейтін және нәтижесін жинақтайтын жүйе. Оған мысал ретінде мыналарды алуға болады: Yahoo!: http://ru.yahoo.com MSN Search: http://search.msn.com Alta Vista: http://www.altavista.com Универсалды іздеу жүйесі. Ақпаратты әдеттен тыс іздеу арқылы ақпараттардың кең көлемде қамтитын іздеу жүйесін айтады. Оған мысал ретінде: Google: http://www.google.ru Yandex: http://www.yandex.ru Rambler: http://www.rambler.ru Іздеу агенті. Күрделі іздеуге арналған программалық құралдар. Мысалы: Bot Spot: http://bots.internet.com Copernic: http://www.copernic.com 2. Әзірбайжан: məlumat axtarış sistemi 3. Қырғыз: маалыматтык издөө системасы 4. Өзбек: axborot-qidiruv tizimi 5. Түрік: bilgi erişim sistemi 6. Ағылшын: information retrieval system 7. Испан: sistema de recuperación de información 8. Неміс: Informationsabrufsystem 9. Француз: système de recherche d``informations 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) жүйе нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) жүйе нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ жүйе нұсқасында қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпар, ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып информация сөзінің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-поисковая система - ақпараттық-іздеуші жүйе Ұсынылатын нұсқасы: информационно-поисковая система - ақпараттық-іздеуші жүйе Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-поисковая система – ақпараттық-іздеуші жүйе.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Образовано из по- + иск (искать), далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *jīskātī, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз: искати, иску, ищу, ст.-слав. искати, искѫ (др.-греч. ζητεῖν), орыс тіліндегі мына сөз: искать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: іска́ти, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: и́скам, и́ща «желаю, требую», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ѝскати, и̏ште̑м «искать, желать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ískati, iskáti, íščem, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jískat, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: iskać, iszczę «искать вшей»; восходит к праиндоевр. *ayǝs- «искать». Родственно лит. ieškóti «искать», латышск. iẽska^t, -ãju «искать вшей у к.-л.», др.-инд. iccháti «ищет, желает», авест. isaiti — то же, көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: еisсо̑n «искать, спрашивать, требовать», нов.-в.-неміс тілінің heischen (h от heissen), англос. āscian, англ. tо аsk «спрашивать», арм. аic̣ «исследование». Праславян тілінің мына сөзінен бастау алған деген пікір бар: *ęzykъ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ, көне славян тілінің ѩзꙑкъ (көне грек тілінің γλώσσα, ἔθνος), орыс тілінің язык, украин тілінің язик, белорус тілінің язык, болгар тілінің език, сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jeзик (жатыс септігінің мн. jе̏зи̑ка), диал. jа̀зик, словен тілінің jézik, чех тілінің , словак тілінің jazyk, поляк тілінің język, жоғарғы луганс тілінің jazyk, төменгі луганс тілінің jězyk, полабск. jǫzĕk. Праслав. *ęzykъ — расширение на -kо- типа kamykъ : kamy от *języ-, ол өз кезегінде көне прус тілінің мына сөзімен туыстас деген пікір бар: insuwis «язык», лит. liežùvis (бұнда l- от liẽžti «лизать»), көне латын тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: dingua, Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: linguа (под влиянием lingō «лижу»), батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: tuggô «язык», көне неміс тілінің мына сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: zunga, тохар. А käntu «язык» *tänku-, и.-е. *dn̥ǵhū-. Фонетикалық қатысы бар деген ғалымдар тұжырымымен келісу қиынға соғады: көне үнді тілінің jihvā́ «язык», juhū́ (ж.) — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, авест. hizvā, hizū- — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір. Бұл жерден тілдік табу (тегерім) әрекетінің бары байқалады. Көне славян тілінің , шіркеу славян тілінің мына сөзінен әрі қарай дамыған деген пікірге қосылуға болады: «народ» осы сөздің латын тіліндегі сөздің калькасы деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. linguа «народ», ол өз кезегінде француз тіліндегі сөзден қалыптасқан деген көзқарастың да барын айта кеткен жөн. Languedoc — Оңтүстік Франциядағы облыс атауын білдіреді. Осы орайда айта кететін бір қызық жәйт, көне орыс тілінің ꙗзꙑкъ «переводчик, лазутчик» деген мағынасын білдіреді деген де қызықты деректер де кездеседі. Ақпаратты іздеу тілі дегеніміз - кілттік сөздерді пайдалану арқылы өзіңізге қызықты, қажетті ақпараттарды табу, іздеу WEBсайтын айтады. Іздеу жүйесінің көптеген түрлері бар, оны көбінесе 4 компонент арқылы ақпаратты іздеу және ұйымдастыру кеңінен қолданылады. Олар: 1. «Паук»- автоматтандырылған программа. Интернет жүйесінде іздеу арқылы WEB- сайттарды табады. Сонымен қатар WEB парақтарды да анықтайды. Сол арқылы оларды бағалық тізімге енгізеді. Бот және Веб-Краулер программаларын пайдалану арқылы тұтынушыға жасырын түрде іздестіруді ұйымдастырады. 2. Индекстеуші программа. Ақпараттарды құрылымдайтын және ұйымдастыратын программа. Ол WEB-сайтқа сіздің табуыңызды ұйымдастыратын программа. Индекстеуші программа тұтынушыға көрінбейді. 3. Іздеу жүйесінің деректер қоры. Барлық ақпараттардың жиынтығы. Ол сіздің іздеуіңізге жол ашады. Ол да тұтынушыға көрінбейді. 4. Интерфейс. Интернет жүйесінде не керектігін кілттік сөз арқылы іздестіруді ұйымдастыратын терезе. Іздеу жүйесін пайдалану арқылы бүкіләлемдік тордан көптеген іздеу жүйесінің тізімін таңдай аламыз. Ал қай жүйенің сізге ыңғайлы екенін білу үшін, олардың бір- бірінен айырмашылығын білуіңіз керек. Іздеу жүйесінің негізгі 3 түрі бар: Метамәліметтер арқылы. Бұл көптеген іздеу жүйесін зерттейтін және нәтижесін жинақтайтын жүйе. Оған мысал ретінде мыналарды алуға болады: Yahoo!: http://ru.yahoo.com MSN Search: http://search.msn.com Alta Vista: http://www.altavista.com Универсалды іздеу жүйесі. Ақпаратты әдеттен тыс іздеу арқылы ақпараттардың кең көлемде қамтитын іздеу жүйесін айтады. Оған мысал ретінде: Google: http://www.google.ru Yandex: http://www.yandex.ru Rambler: http://www.rambler.ru Іздеу агенті. Күрделі іздеуге арналған программалық құралдар. Мысалы: Bot Spot: http://bots.internet.com Copernic: http://www.copernic.com 2. Әзірбайжан: məlumat axtarış dilləri 3. Қырғыз: маалыматтык издөө тилдери 4. Өзбек: ma``lumot olish tillari 5. Түрік: bilgi alma dilleri 6. Ағылшын: information retrieval languages 7. Испан: lenguajes de recuperación de información 8. Неміс: Informationsabrufsprachen 9. Француз: langues de recherche d``informations 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ақпаратін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпарат нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынадағы сөз ретінде 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-поисковые языки - ақпараттық- іздеуші тілдер Ұсынылатын нұсқасы: информационно-поисковые языки - ақпараттық- іздеуші тілдер Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Ендігі мәселе термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Information+sabruf+sprachen - Informationsabrufsprachen, неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш Information+sabruf+sprachen үлгісін басшылыққа ала отырып, ақпар+іздер+тіл түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. Орыс тіліндегі нұсқаны ашпайды деген күмән келтіргендерге айтарымыз: информационно-поисковые языки - поисково-информационные языки нұсқаларын берсе мағына еш өзгермейді, осы тұрғыдан ақпаріздеутілі/ақпаріздертіл нұсқаларын ұсынуға әбден болады. Орыс тілінен айырмашылығы: қазақ тіл білімінің заңдылығы бұзылмай орын тәртібі сақталған, басты мәселе: қай нұсқаны таңдауда болмақ. Сонымен қатар қазақ тіліндегі іздеу/ші сөзі поиск/о/вик (немесе ищу/щийзаттанған сын есім) деген деректі зат есімді білдіріп тұр, орыс тіліндегі поисковый сөзінің мағынасын ашады, дегенмен аталмыш тіркесте зат есім нұсқасын беріп тұрғандай әсер береді. Ақпаріздеутілі – язык информационно-поисковый; ақпаріздертіл - информационно-поисковый язык деген мағынаны толықтай аша алады. Із/де/р формасын бұл нұсқада көр/ер, орын/да/р, айт/ар нұсқасындағы есімше үлгісімен жасалған сөзбен беруді дұрыс санадық. Тіл сөзін қазақ тіл білімінде жеке әрі көпше формада беру реті бар, әрине. Алайда аталмыш мысалда тілді тілдер нұсқасында беру артық. Біріншіден, үнемдеу заңдылығын бұзады, екіншіден, тіл сөзінің бойында көптік мағына онсыз да бар екені түсінікті. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-поисковые языки – ақпараттық- іздеуші тілдер.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Образовано из по- + иск (искать), далее праславян тілінің сөзінің туындауына негіз болған: *jīskātī, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: др.-орыс тіліндегі мына сөз: искати, иску, ищу, ст.-слав. искати, искѫ (др.-греч. ζητεῖν), орыс тіліндегі мына сөз: искать, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: іска́ти, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: и́скам, и́ща «желаю, требую», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ѝскати, и̏ште̑м «искать, желать», словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: ískati, iskáti, íščem, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: jískat, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: iskać, iszczę «искать вшей»; восходит к праиндоевр. *ayǝs- «искать». Родственно лит. ieškóti «искать», латышск. iẽska^t, -ãju «искать вшей у к.-л.», др.-инд. iccháti «ищет, желает», авест. isaiti — то же, көне неміс тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: еisсо̑n «искать, спрашивать, требовать», нов.-в.-неміс тілінің heischen (h от heissen), англос. āscian, англ. tо аsk «спрашивать», арм. аic̣ «исследование». Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: др.-греч. θησαυρός «сокровище, сокровищница». Теза́урус (от греч. θησαυρός «сокровище»), в общем смысле — специальная терминология, более строго и предметно — словарь, собрание сведений, корпус или свод, полномерно охватывающие понятия, определения и термины специальной области знаний или сферы деятельности, что должно способствовать правильной лексической, корпоративной коммуникации (пониманию в общении и взаимодействии лиц, связанных одной дисциплиной или профессией); в современной лингвистике — особая разновидность словарей, в которых указаны семантические отношения (синонимы, антонимы, паронимы, гипонимы, гиперонимы и т. п.) между лексическими единицами. Тезаурусы являются одним из действенных инструментов для описания отдельных предметных областей. Ақпаратты іздестіру тезаурусы - бұл терминдердің өзара байланысын нақты көрсететін және ақпаратты іздеуге арналған табиғи тіл терминдерінің бақыланатын лексикасы. Дәстүрлі ақпараттық-іздестіру тезаурусын құрудың негізгі міндеттері: - құжаттардың және пайдаланушылардың табиғи тілін индекстеу және іздеу үшін пайдаланылатын бақыланатын сөздікке аударуды қамтамасыз ету; - индекстеу қондырғыларының дәйекті қолданылуын қамтамасыз ету; - терминдердің өзара байланысын сипаттау; - құжаттарды іздеу кезінде іздеу құралы ретінде пайдалану; Ақпаратты іздеу тезаурус дегеніміз - кілттік сөздерді пайдалану арқылы өзіңізге қызықты, қажетті ақпараттарды табу, іздеу WEBсайтын айтады. Іздеу жүйесінің көптеген түрлері бар, оны көбінесе 4 компонент арқылы ақпаратты іздеу және ұйымдастыру кеңінен қолданылады. Олар: 1. «Паук»- автоматтандырылған программа. Интернет жүйесінде іздеу арқылы WEB- сайттарды табады. Сонымен қатар WEB парақтарды да анықтайды. Сол арқылы оларды бағалық тізімге енгізеді. Бот және Веб-Краулер программаларын пайдалану арқылы тұтынушыға жасырын түрде іздестіруді ұйымдастырады. 2. Индекстеуші программа. Ақпараттарды құрылымдайтын және ұйымдастыратын программа. Ол WEB-сайтқа сіздің табуыңызды ұйымдастыратын программа. Индекстеуші программа тұтынушыға көрінбейді. 3. Іздеу жүйесінің деректер қоры. Барлық ақпараттардың жиынтығы. Ол сіздің іздеуіңізге жол ашады. Ол да тұтынушыға көрінбейді. 4. Интерфейс. Интернет жүйесінде не керектігін кілттік сөз арқылы іздестіруді ұйымдастыратын терезе. Іздеу жүйесін пайдалану арқылы бүкіләлемдік тордан көптеген іздеу жүйесінің тізімін таңдай аламыз. Ал қай жүйенің сізге ыңғайлы екенін білу үшін, олардың бір- бірінен айырмашылығын білуіңіз керек. Іздеу жүйесінің негізгі 3 түрі бар: Метамәліметтер арқылы. Бұл көптеген іздеу жүйесін зерттейтін және нәтижесін жинақтайтын жүйе. Оған мысал ретінде мыналарды алуға болады: Yahoo!: http://ru.yahoo.com MSN Search: http://search.msn.com Alta Vista: http://www.altavista.com Универсалды іздеу жүйесі. Ақпаратты әдеттен тыс іздеу арқылы ақпараттардың кең көлемде қамтитын іздеу жүйесін айтады. Оған мысал ретінде: Google: http://www.google.ru Yandex: http://www.yandex.ru Rambler: http://www.rambler.ru Іздеу агенті. Күрделі іздеуге арналған программалық құралдар. Мысалы: Bot Spot: http://bots.internet.com Copernic: http://www.copernic.com 2. Әзірбайжан: məlumat axtarış tezaurusu 3. Қырғыз: маалыматтык издөө тезаурусу 4. Өзбек: ma``lumot qidirish tezaurusi 5. Түрік: bilgi toplama eş anlamlılar sözlüğü 6. Ағылшын: information retrieval thesaurus 7. Испан: Tesauro de recuperación de información 8. Неміс: Informationsabruf-Thesaurus 9. Француз: thésaurus de recherche d``informations 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында ақпарат сөзі жеке түрлі формада тұрып 12 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес құжат және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат түрлі мағынасында 33 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама ақпаратін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпарат нұсқасы мағынадағы сөз ретінде 32 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынадағы сөз ретінде 10 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының ақпарат рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 39 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-поисковый тезаурус - ақпараттық-іздеуші тезаурус Ұсынылатын нұсқасы: информационно-поисковый тезаурус - ақпараттық-іздеуші тезаурус Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-поисковый тезаурус – ақпараттық-іздеуші тезаурус.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің informātiō «разъяснение, представление, понятие о ч.-л.», әрі қарай мына сөзден бастау алған деген тұжырым бар: informare «придавать вид, форму, обучать; мыслить, воображать»; из in- «в» + forma «форма, вид». Орыс тілінің информация — І Петрден бастап; поляк тіліндегі мына informacja сөз арқылы әрі қарай дамыған. Сөздің туындауына мына сөзі пайда болы негіз болған: Салыстырамыз: литва тіліндегі мына сөздер: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай дами келе көнеүнді еуропа тілінің мына сөзі пайда болған: *ter-. Орыс тіліндегі мына сөз: термин — уже в 1705 г.; заимств. Поляк тілінің termin. От гл. служить, әрі қарай дами келе прасвлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: , өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған жаңа сөз:: әрі қарай дами келе көне орыс әрі орта ғасыр свлян тілінің ішінен мына сөз туындағаны белгілі болды: слѹжити, -жѫ (λατρεύω, διακονέω, ἱερατεύω), орыс тіліндегі мына сөз: служи́ть, -жу́, украин тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: служи́ти, белор. служы́ць, өзге де сөздердің ішінен сол себептен туындаған болгар тілінің жаңа сөзі: слу́жа «служу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: слу́жити, слу̑жи̑м, словен тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: slúžiti, -im, чех тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: sloužit, словацк. slúžiť, поляк тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: służyć, жоғарғы луганск тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: słužić, н.-луж. słužyś. Родственно жем. slaugýti, slaugaũ «поддерживать, помогать», paslaugìnti «заменять кого-либо на работе», slaugà «услужение; слуга», pãslauga «помощь, услуга», далее ирл. sluag «отряд», tеg-lасh «домочадцы» (*tegoslougo-). Қолданыстағы терминологиялық қордың көпшілігі ғылыми-техникалық әдебиетті аудару үшін құрылған, алайда нәтижесінде бұған басқа да міндеттер қосылды. Қазіргі кезде ірі деректер қорында көпфункционалдылық үрдісі байқалады Міндеттің әрбір типі пайдаланушылардың нақты бір санатына бағытталған және терминологиялық деректерге қатысты белгілі бір элементтердің болуын талап етеді. Мысалы, анықтамалық терминологиялық қызметтердің негізгі бөлігі терминдер мағыналарының шегін, олардың қолданылу дәрежесі мен сипатын анықтаумен, сонымен қатар терминдердің қолданылуын ретке келтіретін қолданыстағы нормативтік құжаттар мен өзге де материалдарды іздестірумен байланысты болады. Аудармашылар үшін қолданылу ерекшеліктері туралы ақпараты бар шеттілдік терминдердің дәл баламасы қажет. Мәтіндерді морфологиялық, сөзжасамдық және синтаксистік талдау және жинақтау үшін терминдер туралы грамматикалық ақпараттың болуын талап етеді. Терминдерді ақпараттық-іздестірудің лексикалық бірліктері ретінде пайдалану синонимдік, гипонимдік (тектік-түрлік), партитивтік және ассоциативтік байланыстардың, сол сияқты ақпараттық құжаттарда терминдердің қолданылымдығы жөнінде мәліметтердің болуын қажет етеді. Терминологиялық жұмыстар бірінші кезекте терминшілерді қарастырылып отырған және іргелес пәндік салалардағы бір ізге келтірілген терминдер туралы деректермен, сонымен қатар терминдердің қолданылуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етуі қажет. Сан салалы лексикографиялық материалдарды дайындау және лингвистикалық, терминологиялық зерттеулерді жүргізу үшін жан-жақты, берері мол мәліметтер аса қажет. Мұнда терминдердің фонетикалық және графемдік сипаттамасы, қолданылу саласы, олардың жасалу тәсілдері мен үлгілері туралы деректер қоса беріледі. Барлық сөздік (ал ұлттық терминологиялық қорды айрықша типтегі автоматтандырылған сөздік ретінде қарастырған жөн) негізгі екі қызметті атқарады – тізбелеу және нормативтік (дескриптивтік және прескриптивтік). Жалпы терминологиялық қорды ұйымдастыру мен терминологиялық ақпаратты жинаудың бірінші кезеңінде тізбелеу мәселесі – қолданыстағы терминология мен ол туралы әртүрлі дереккөздерде тіркелген ақпаратты барынша сипаттап беру мәселесі ерекше орын алады. Ұлттық терминологиялық қордың мақсаты – ғылыми-техникалық сөйлеу актілерінде тілдік норманы жүзеге асыру болып табылады. Алайда ғылыми-техникалық тілдің барлық элементтерін тізбелеудің негізінде осы норманы алдын ала анықтап алмайынша, тілдік норманы жүзеге асыру мүмкін емес. Ұлттық терминологиялық қордың тізбелеу қызметі мынаған бағытталады: терминологиялық лексиканы барынша толық қамту және жан-жақты сипаттау; терминологиялық лексиканың барлық қолданылу аспектілерін көрсететін алуан түрлі дереккөздерді барынша енгізу; терминологиялық жүйелерді жасау мен дамытуға ынталы барлық ұйымдармен қарым-қатынас орнату. Ұлттық терминологиялық қордың нормативтік қызметі, ең алдымен мынандай жағдайларда көрінеді: ол арнаулы тілдік стильдерді белгілі бір деректерге сәйкес лексикалық құрамға енгізе отырып, олардың практикалық тұрғыдан жасалуына қатысады, сөйтіп ұлттық терминологиялық қор бірыңғай, бірегей және жалпымемлекеттік тілдік орган ретінде құрылымданатын болады. Ұлттық терминологиялық қор ғылыми-техникалық қарым-қатынас саласындағы тілдік қолданысты анықтай отырып, тілдің барлық стильдері мен салаларына жаппай ықпал етеді. Бұл ықпал жалпытілдік норманы тұрақтандыру және дамыту бағытында болуы тиіс. 2. Әзірбайжан: məlumat və terminologiya xidməti 3. Қырғыз: маалыматтык жана терминологиялык кызмат 4. Өзбек: axborot va terminologiya xizmati 5. Түрік: bilgi ve terminoloji servisi 6. Ағылшын: information and terminology service 7. Испан: servicio de información y terminología 8. Неміс: Informations- und Terminologiedienst 9. Француз: service d``information et de terminologie 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпар, ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы түрлі септік формада қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) ақпар, ақпарат нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпар, ақпарат нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде 20 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін ақпарат тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде бірнеше мәрте қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) ақпарат нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде 25 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 22 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ ақпарат мағынасындағы сөз ретінде 17 рет қолданылған. 11. Ұсыныстар: информационно-терминологическая служба - ақпараттық-терминологиялық қызмет көрсету Ұсынылатын нұсқасы: информационно-терминологическая служба - ақпараттық-терминологиялық қызмет көрсету Сөздің түбірі информация/ақпарат екенін біле тұра оның келесі тіркесте ақпараттық сөзіне айналуы даулы мәселе. Бір қарағанда семантикасы жақын сөздер, алайда аудару кезінде бұл дәлдікті талап етеді. Олай деуге сабап бар: информативный/информационный деген екі түрлі сөздің қазақ тілінде бірдей аударылуы күмән тудырады. Екеуінің де түбірінде ақпар/дың бары түсінікті, алайда дами келе бұл сөздің екі түрге телінуі орыс тілінде анық байқалады да, қазақ тілінде ортақ сөзбен беріле салған. Информативный деген сөздің бойында ақпардың жеткілікті екені түсінікті, ақпардың жеткілікті не жеткіліксіз екендігін анықтау үшін информативный/не информативный деп жеткізуге болады: тиісінше алғашқысы богат информацией, екіншісі мало информации деген мағынаны толықтай аша алады. Сондықтан осы қағидатты басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі нұсқасында сөйленімде ақпардың бар әрі мол екені телінгенін ескеріп аудармасы ретінде ақпар/лы сөйленім деген нұсқаны ұсынуды жөн санаймыз. Ақпар/лық емес, неге ақпар/лы деген сұрақ қойылатын болса айтарымыз: қазақ тіл білімінде деректі зат есімге лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары жалғаны бар не жоқ деген мәліметтен хабар береді, ал лық/лік, дық/дік, тық/тік көп жағдайда деректі/дерексіз жат есімге жалғанып қарсы мағына береді, одан да басқа қасиетін ашуға көмек береді. Мына жағдайда информационный/ақпарат/тық деген мағынаға толықтай сай келеді. Сол себепті аталмыш нұсқаны қалдырамыз: мәтіннің қанықтығы матаса байланысқан тіркес негізгі қызметте тұрады да, ақпараттық қосалқы мәлімет беріп тіркеседі, алайда бұл жерде ақпараттық сөзі тіркестің орта сына сынамаланып кіріккен, бұл тіл білімінің заңдылығына еш қайшы келмейді. Ақпараттық сөзін тіркестің алдына қойып алатын болсақ, мағына өзгеріп (ақпараттық мәтіннің қанықтығы/насыщенность информационного текста) деген мағынаны береді де, тіркестің беретін мақсаты мен мәліметі орындалмай қалады: Ең бастысы: информатив/ный мен информацион/ный сөздерінің аудармасын ауыстырып алмау. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Аталмыш тіркесте служба сөзін қазақ тіліне қызмет көрсету деп аударған. Қызмет көрсету/обслуживание сөзінің аудармасы, сондықтан службаны/қызмет деп аударса жеткілікті. Бұл сөз үнемі әрі дұрыс қабылдау үшін өте маңызды. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: информационно-терминологическая служба - ақпараттық-терминологиялық қызмет.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: historia және көне грек тілінің ἱστορία «исследование; знание; история», одан әрі дами келе туыстас тілдің ί̔στωρ «знающий, сведущий» туындаған, ἱστορέω «узнавать, исследовать, спрашивать» пайда болған. Әрі қарай праүндіеуропа тілдерімен туыстық бар деген тұжырым бар *wid- «знать, видеть». Орыс тілінің история — Петр І дәуірінен бері неміс тілі Historie (с XIII д.) арқылы енген деген пікірлер кездеседі. Француз тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: typologie «типология», көне грек тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: τύπος «удар, след, отпечаток», әрі қарай τύπτω «бить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *taup-, *staup- «бить, топтать» + λογία «сбор пожертвований, подаяний» көне грек тілінің сөзінен туындаған: λέγω «говорю, сообщаю, рассказываю»; мына сөзбен туыстас болуы ықтимал: λόγος «слово, речь, разум; мнение» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *leg- «собирать»). Көне грек тіліннен бастау алды деген ғылыми тұжырым бар: θεωρία «смотрение, наблюдение; исследование; наука», әрі қарай дами келе θεωρέω «смотрю на что-л., вижу, принимаю во внимание, всматриваюсь» көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген пікір де жоқ емес: θέα «вид, зрелище» + көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген пікір де жоқ емес: ὁράω «смотрю, вижу». Орыс тілінің теория — Уст. морск. 1720 жылы; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: teorja немесе латын тілінің нақты мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар. (стар. фео́рия — грек тілінен тура пайда болған) Типология (лингвистикалық) (гр. typos - таңба, форма, үлгі, logos сөз, ілім), типология лингвистическая — туыстық тегіне байланыссыз, тілдердін құрылымдық және функционалдық қасиеттерін салыстырып зерттеу. Типология үшін екі жақты сәйкестік (форма мен мағына түрінде) болуы міндетті емес, салыстырылатын тіл бірліктерінің не формасымен, не мағынасымен шектеледі. Әдетте типологиямен және салыстырмалы- тарихи тіл білімімен бірге аймақтық тіл білімі қарастырылады. Типология жеке тілдердін зерттелуіне сүйене отырып, тілдің құрылымы мен қызметі туралы жалпы тіл білімінде жасалған тұжырымдарды пайдаланады. Зерттеу объектісіне байланысты типология функционалды типология (әлеуметтік тіл білімі) және құрылымдық типология болып бөлінеді. Функционалды типологияның қарастыратыны тілдің әлеуметтік салада қолданылу қызметі. Құрылымдық типологияның қарастыратыны — тілдін ішкі жүйелік құрылымы типологияның ең басты ұғымы — тілдердін типтерін түсіндіруге байланысты әр түрлі болады. Мәселен, грамматикалык формалардын күрылымдык белгілеріне карап, а м о р ф т ы (даралаушы), агглютинативті, флективті сиякты дәстүрлі типологиялық топтастырулар бар. Тұтас тіл жүйесіне емес, оның шағын жүйелеріне, категорияларына арналған бұл сияқты көптеген топтастырулар бір тілдің өзін әр түрлі топтарға жатқызуға себепші болды. Тілдің типтік белгілерінің уақыт ішінде түгелдей езгеру эволюциясың зерттейтін т а р и х и Типологияның мәні де зор. Кез келген тілде әр түрлі типтін белгілері бар, таза типті тілдер жоқ. Таксономиялық тұрғыда накты тілдін белгілі бір типологияға қатыстылығы абсолюттік болған емес, басым типтік белгілердін негізінде тек қатыстық сипатта болып келеді. Осыған байланысты тілдін сапалық қасиеттерін емес, сапалық белгілердін статистикалық (сандық) қалпын анықтайтын квантативтік типологияның тиімділігі байқалады. 2. Әзірбайжан: tarixi-tipoloji nəzəriyyə 3. Қырғыз: тарыхый-типологиялык теория 4. Өзбек: tarixiy-tipologik nazariya 5. Түрік: tarihsel-tipolojik teori 6. Ағылшын: historical-typological theory 7. Испан: teoría histórico-tipológica 8. Неміс: historisch-typologische Theorie 9. Француз: théorie historico-typologique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): 11. Ұсыныстар: историко-типологическая теория - тарихи-типологиялық теория Ұсынылатын нұсқасы: историко-типологическая теория - тарихи-типологиялық теория. Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызықша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Қос сөздерді орыс тілінен қазақ тіліне аударуда тағы да есте сақтайтын бір мәселе: бағыныңқы әрі басыңқы сыңарды ауыстырмау. Қалыптасқан, жиі қолданылатын, тіркестерде түсінікті: идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический - идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық. Сонымен қатар, информационно-служебный, информационно-познавательный, информационно-аналитический, информационно-юридический, информационно-развлекательный және т.с.с. тіркес-қос сөздерге қатысты мына мәселені ескеру керектігін айта кеткіміз келеді: аталған тіркестерде информационный сөзі басыңқы да, кейінгі сөздер баңыныңқы екені түсінікті, сондықтан аудару кезінде тағы да орыс тілінің заңдылығын басшылыққа алмай, түрлі бағыт әрі бағдар, мақсатқа сай өзгеріп отыратын сөздерді қазақ тілінің заңдылығына келтіріп бағыныңқы/басыңқы тұрақты тіркесі ретінде ұсыну керек. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: историко-типологическая теория - тарихи-типологиялық теория.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: historia және көне грек тілінің ἱστορία «исследование; знание; история», одан әрі дами келе туыстас тілдің ί̔στωρ «знающий, сведущий» туындаған, ἱστορέω «узнавать, исследовать, спрашивать» пайда болған. Әрі қарай праүндіеуропа тілдерімен туыстық бар деген тұжырым бар *wid- «знать, видеть». Орыс тілінің история — Петр І дәуірінен бері неміс тілі Historie (с XIII д.) арқылы енген деген пікірлер кездеседі. Латын тілінің мына сөзінен бастау алған: terminus «пограничный камень, межевой знак; граница», әрі қарай праиндоевр. *ter-. Орыс тілінің термин — уже в 1705 г.; поляк тіліндегі мына сөз арқылы әрі қарай дамыған: termin сөзі пайда болған. Француз тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: typologie «типология», көне грек тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: τύπος «удар, след, отпечаток», әрі қарай τύπτω «бить», әрі қарай праүндіеуропа тілінің сөзінен туындаған: *taup-, *staup- «бить, топтать» + λογία «сбор пожертвований, подаяний» көне грек тілінің сөзінен туындаған: λέγω «говорю, сообщаю, рассказываю»; мына сөзбен туыстас болуы ықтимал: λόγος «слово, речь, разум; мнение» (праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *leg- «собирать»). Типология (лингвистикалық) (гр. typos - таңба, форма, үлгі, logos сөз, ілім), типология лингвистическая — туыстық тегіне байланыссыз, тілдердін құрылымдық және функционалдық қасиеттерін салыстырып зерттеу. Типология үшін екі жақты сәйкестік (форма мен мағына түрінде) болуы міндетті емес, салыстырылатын тіл бірліктерінің не формасымен, не мағынасымен шектеледі. Әдетте типологиямен және салыстырмалы- тарихи тіл білімімен бірге аймақтық тіл білімі қарастырылады. Типология жеке тілдердін зерттелуіне сүйене отырып, тілдің құрылымы мен қызметі туралы жалпы тіл білімінде жасалған тұжырымдарды пайдаланады. Зерттеу объектісіне байланысты типология функционалды типология (әлеуметтік тіл білімі) және құрылымдық типология болып бөлінеді. Функционалды типологияның қарастыратыны тілдің әлеуметтік салада қолданылу қызметі. Құрылымдық типологияның қарастыратыны — тілдін ішкі жүйелік құрылымы типологияның ең басты ұғымы — тілдердін типтерін түсіндіруге байланысты әр түрлі болады. Мәселен, грамматикалык формалардын күрылымдык белгілеріне карап, а м о р ф т ы (даралаушы), агглютинативті, флективті сиякты дәстүрлі типологиялық топтастырулар бар. Тұтас тіл жүйесіне емес, оның шағын жүйелеріне, категорияларына арналған бұл сияқты көптеген топтастырулар бір тілдің өзін әр түрлі топтарға жатқызуға себепші болды. Тілдің типтік белгілерінің уақыт ішінде түгелдей езгеру эволюциясың зерттейтін т а р и х и Типологияның мәні де зор. Кез келген тілде әр түрлі типтін белгілері бар, таза типті тілдер жоқ. Таксономиялық тұрғыда нақты тілдін белгілі бір типологияға қатыстылығы абсолюттік болған емес, басым типтік белгілердін негізінде тек қатыстық сипатта болып келеді. Осыған байланысты тілдін сапалық қасиеттерін емес, сапалық белгілердін статистикалық (сандық) қалпын анықтайтын квантативтік типологияның тиімділігі байқалады. Глобалды сипатта тілдерді қамту жағынан типология тілдін универсалдық сипатымен үндесіп жатыр. Сонымен бірге тіл белгілі тілдер семьясының типологиялық генетикалық белгілерін анықтау мақсатымен, оларды талдауға да мән береді. 2. Әзірбайжан: tarixi və tipoloji terminologiya 3. Қырғыз: тарыхый жана типологиялык терминдер 4. Өзбек: tarixiy va tipologik terminologiya 5. Түрік: tarihi ve tipolojik terminoloji 6. Ағылшын: historical and typological terminology 7. Испан: terminología histórica y tipológica 8. Неміс: historische und typologische Terminologie 9. Француз: terminologie historique et typologique 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында термин сөзі жеке түрлі формада тұрып бірнеше сөздің аудармасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін термин тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) термин нұсқасы еш аударылмастан заңнаманың түсініктемесі тұсында (көп жағдайда) түрлі септік формасында кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) термин нұсқасы ретінде кездесіп қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) термин нұсқасында қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ термин нұсқасында қолданылған. 11. Ұсыныстар: историко-типологическое терминоведение - тарихи-типологиялық терминтаным Ұсынылатын нұсқасы: историко-типологическое терминоведение - тарихи-типологиялық терминтаным Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызыөша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: историко-типологическая теория - тарихи-типологиялық терминтаным.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Латын тілінің мына сөзінен туындады деген тың дерек бар: historia және көне грек тілінің ἱστορία «исследование; знание; история», одан әрі дами келе туыстас тілдің ί̔στωρ «знающий, сведущий» туындаған, ἱστορέω «узнавать, исследовать, спрашивать» пайда болған. Әрі қарай праүндіеуропа тілдерімен туыстық бар деген тұжырым бар *wid- «знать, видеть». Орыс тілінің история — Петр І дәуірінен бері неміс тілі Historie (с XIII д.) арқылы енген деген пікірлер кездеседі. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: litteratura (literatura) «написанное, рукопись, сочинение; азбука; образованность», littera «littera, буква», Әрі қарай анықталмаған формадан қалыптасқан, орыс литература неміс тілінен келген деген ғылыми тұжырым бар: Literatur, ХVI ғасыр жазбаларында кездеседі. Латын тілінің мына сөзінен туындаған: functio «исполнение, обязанность, взнос», от fungi «осуществлять, выполнять»; предполож. мына сөзбен туыстас болуы ықтимал: санскр. bhunkte «любит, пользуется»? Сөздің бастау алуына негіз болған приставка: об- + учить, әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *učiti, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне орыс тілінің учити, көне орыс тілінің укъ «учение», көне славян тілінің ѹчити, ѹчѫ (көне грек тілінің, греч. διδάσκειν), орыс тілінің учить, украин тілінің учи́ти, белорус тілінің вучыць, наву́ка, болгар тілінің у́ча «учу», сербі әрі хорват тілінің осы сөзінің туындауына дәнекер болғаны белгілі болды: у̀чити, у̀чи̑м, словен тілінің učíti (-ím), чех тілінің učit, словак тілінің učiť, поляк тілінің uczyć, uczę, жоғарғы луганс тілінің wučić, төменгі луганс тілінің hucyś. Праслав. *učiti дауыстылардың алмасуымен тығыз байланысты болған *vyknǫti (см. вы́кнуть), көне прусс тілінің iaukint «упражнять» сөзімен туыстас, лит. jaukìnti, jaukinù «приучать, укрощать», jaũkas «манок, приманка», jaukùs «смирный, ручной», көне үнді тілінің úсуаti «находит удовольствие, имеет обыкновение», ṓkаs «удовольствие, удовлетворение», армян тілінің usanim «учусь, приучаюсь», батыс герман тілінің бірі - гот тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: biūhts «привычный». 2. Әзірбайжан: ədəbiyyatın tarixi və funksional tədqiqi 3. Қырғыз: адабиятты тарыхый жана функционалдык изилдөө 4. Өзбек: adabiyotni tarixiy va funktsional o``rganish 5. Түрік: edebiyatın tarihsel ve işlevsel çalışması 6. Ағылшын: historical and functional study of literature 7. Испан: estudio histórico y funcional de la literatura. 8. Неміс: historisches und funktionales Studium der Literatur 9. Француз: étude historique et fonctionnelle de la littérature 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында қызмет сөзі жеке түрлі формада тұрып кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қызмет тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қызмет құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) қызмет нұсқасы түрлі обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) қызмет нұсқасы ретінде кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының қызмет рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) қызмет нұсқасында кездесіп обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ қызмет нұсқасында обслуга, функция, деятельность сөзінің аудармасы ретінде қолданылған. 11. Ұсыныстар: историко-функциональное изучение литературы - әдебиетті тарихи-функционалды зерттеу Ұсынылатын нұсқасы: историко-функциональное изучение литературы - әдебиетті тарихи-функционалды зерттеу Қазақ тіл білімінде лы/лі, ды/ді, ты/ті жұрнақтары негізінен деректі зат есімдерге жалғанады да, сөздің бойында қандай дір қасиеттің (түрлі қырынан: сапалық, түстік, реңдік, салмақтық, дәмдік және т.т.) бары не жоғын білдіреді. Ал лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары деректі/дерексіз зат есімдерге жалғанып жоғарыда аталғандай түрлі қасиеттің бар жоқтығынан мәлімет бермейді, толыққанды сипаттағы сын есімнің қызметін атқарады. Айта кетерлік жәйт, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтары бір сөзге жалғануы да мүмкін. Әрине, қай жұрнақтың жалғануына орай түрлі мән/мағына үстейді. Сондықтан аталмыш жұрнақтарды жалғанған кезде осы мәселеге ерекше көңіл бөлу керек. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі ерекше назарға алынуы тиіс мәселе: орыс тілінен аударылған қос сөздердің арасындағы сызықшаның жазылмауы, себебі орыс тіліндегі идейно-смысловой, гуманитарно-технический, грамотно-сконструированный, технико-строительный, материально-технический және т.с.с. тіркестер, қос сөздердің бірінші сыңары қысқа формасында жұмсалған. Сондықтан арасына сызыөша (-) сынамалау заңды құбылыс. Ал енді қазақ тіліндегі аудармаларына келетін болсақ, қос (кей жағдайда үш не одан да көп сыңар) сыңар үнемі толық нұсқасында кездеседі. Сондықтан орыс тілінің заңдылығын сақтап аударылып жүрген тіркес (қос сөз) арасына сызықша қою қате дүние. Осы орайда жоғарыда берілген қос сөздерді аударуда, лы/лі, ды/ді, ты/ті - лық/лік, дық/дік, тық/тік жұрнақтарын дұрыс қолдануды естен шығармаған абзал. Сонымен қатар басыңқы әрі бағыныңқы сыңардың орын тәртібін де ұмытпаған дұрыс. Осыған орай идеялық мәндік, гуманитарлық техникалық, сауатты құрылған, техникалық құрылыстық, материалдық техникалық деп аудару ұсынылады. Осы мәселеге қатысты қате аудармалар қазіргі таңда жиі қолданылады. Яғни, информационно-служебный – қызметтік ақпараттық, информационно-познавательный – танымдық ақпараттық, информационно-аналитический – сараптамалы ақпараттық, информационно-юридический – заңгерлік ақпараттық, информационно-развлекательный – сауықтыру ақпараттық және т.с.с. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: историко-функциональное изучение литературы - әдебиетті тарихи-функционалды зерттеу.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: κατηγορία «высказывание, обвинение», κατηγορέω «обвинять, говорить против кого-либо»; әрі қарай κατά «вниз, под; против», көнеүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народное собрание». Еуропа тілдерінің бірқатарында мына сөзден латын тілі арқылы туындаған деген тұжырым бар: categoria. Орыс тілінің категория заимств., неміс тілінің Kategorie мына сөзінен немесе француз тілінің catégorie сөзінен туындаған деген тұжырым бар. Неміс тілінің сөзжасамдық калькасы XIX ғасырда белгілі болған bestehen, от нем. be- «с-» + нем. stehen «стоять», әрі қарай дами келе праславян тілінің сөзінен жуысқан:. *stojati, *stojǫ, өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің стояти, стоѬ (греч. ἵστασθαι); ср.: украин тілінің стояти, стою́, болгар тілінің стоя́, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: сто̀jи̑м, ста̀jати, словен тілінің stojím, státi «стоять», чех тілінің stojím, stát, словак тілінің stojím, stáť, поляк тілінің stoję, stać, жоғарғы луганс тілінің stejeć (из stojać), төменгі луганс тілінің stojaś, stojm; праүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындауы мүмкін деген болжам да жоқ емес: *stā-. Праслав. *stojati, *stojǫ, связанное чередованием гласных со stati (стать), соответствует оск. staít «stat», stahínt, staie(n)t «stant», умбр. stahu «sto» (*stai̯ō), көне үнді тілінің sthitás «стоящий», греч. στατός — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, лат. status. stō (*stāi̯ō), stārе «стоять», далее — лит. stóti, stóju «становиться, вступать», көне прус тілінің роstāt «становиться», көне үнді тілінің tíṣṭhati «остаётся на месте, стоит», авест. hištaiti «стоит», греч. ἵστημι «ставлю», лат. sistō — бұл да сондай тұжырымнан туындаған пікір, көне неміс тілінің мына: sta^n, ste^n «стоять», ирл. táu «есмь» (*stāi̯ō) сөзіне қарай ауысқан деген тұжырымды ғалымдар ұстанады. 2. Әзірбайжан: status kateqoriyası 3. Қырғыз: статус категориясы 4. Өзбек: holat toifasi 5. Түрік: durum kategorisi 6. Ағылшын: status category 7. Испан: categoría de estado 8. Неміс: Statuskategorie 9. Француз: catégorie de statut 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының 2020-2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4-желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 3 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13-мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 21 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында әрекет ету-взаимодействие сөзі жеке түрлі формада тұрып 27 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес деректер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие түрлі формада 13 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 7 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні /жаңартылған күні: 27-тамыз 2018) әрекет ету-взаимодействие нұсқасында 11 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 18 рет қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама қызметін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13-қыркүйек 2018) әрекет ету-взаимодействие нұсқасы түрлі формада 2 рет қолданылған. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама категорияін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) категория нұсқасы мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: категория состояния-күй категориясы Ұсынылатын нұсқасы: категория состояния-күй категориясы Қазақ тіл білімінде состояние/ні күй деп аударатын жағдай кездесетін рас. Ендігі мәселе термин түзу кезінде талдауға түскен тілдердің соны қырын басшылыққа алу болмақ. Талдауға түскен бірнеше тіл арасында термин жасау реті, жолы айрықша тіл ретінде неміс тілін бөліп алуға болады. Аталмыш тіркестің терминдік қорға қаншалықты лайықтылығын осы тілдегі көрініс арқылы айқын білуге болады. Талдауға түсіп отырған тіркестің түрлі тілге аударылуына қатысты туатын ойдың бірі - неміс тіліндегі сөздерді біріктіріп беретін жол. Бұны қазақ тіліндегі терминді қалыптастырудың өнімді жол деп тани аламыз. Мәселен, біздің жағдайда екі сөздің бірігуінен жасалған сөз – Status+kategorie, Statuskategorie неміс тілінде бұл тәсіл композита деп аталады. Талдауға түскен орыс тіліндегі сөздің өзі екі сөздің бірігуі арқылы жасалғанын айта кету керек. Неміс тілінен өзге тілде бұл екі, кей тұста дәнекер сөздің тіркесуі арқылы тіптен үш сөзден жасалғаны байқалады. Жоғарыда айтып өткен бірігудің негізгі принципі – қазақ тіл біліміндегі қиысу тәсілі арқылы біріккен кез келген сөздің жасалу жолымен ұштас. Ең бастысы қазақ тілінің заңдылығына жақын. Басыңқы сөз соңында, ал бағыныңқы жұптары алдында келеді. Аталған композита тәсіліне салып сөз, термин жасауды ұсныуға болады. Осы орайда айта кетер бір жәйт, белгілі салаға қатысты терминді жасау жолында қолданылар тәсіл болғандықтан, белгілі түсініктемені сөздіктің басы, не соңында бере кету керек деп санаймыз. Аталмыш Status+kategorie үлгісін басшылыққа ала отырып, қалып+категория түрінде біріккен термин ретінде ұсынуға болады. Қазақ тілбілімі ғалымдарының біріккен сөзге қатысты пікірлері түрлі, бір топ қолдайды, бір топ бұл уақыт еншісіндегі мәселе деп қарайды: мәселен тіркес, кейін қос сөз, түптің түбінде ғана кірігу үрдісі нәтижесінде күрделі, яғни біріккен сөз қалыптасады деген пікір айтады. Қалай болғанда тіл әрі уақыт (рецепиент және т.т.) үнемдеу үшін осы тәсілге көшу қажет деп санаймыз. Орыс тілінен айырмашылығы: қазақ тіл білімінің заңдылығы бұзылмай орын тәртібі сақталған, басты мәселе: қай нұсқаны таңдауда болмақ. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: категория состояния - күй категориясы.

Дефинициясы1. Түпкі тілде (нақты қай тіл екенін көрсету қажет) таңбалануы мен білдіретін мағынасы: Көне грек тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: κατηγορία «высказывание, обвинение», κατηγορέω «обвинять, говорить против кого-либо»; әрі қарай κατά «вниз, под; против», көнеүндіеуропа тілінің мына сөзінен туындаған деген тұжырым бар: *kenta «вниз, через» + ἀγορά «народное собрание». Еуропа тілдерінің бірқатарында мына сөзден латын тілі арқылы туындаған деген тұжырым бар: categoria. Орыс тілінің категория заимств., неміс тілінің Kategorie мына сөзінен немесе француз тілінің catégorie сөзінен туындаған деген тұжырым бар. Бастапқы кезде мына формадан сөз қалыптасты деген тұжырым бар: мына сөзбен туыстас болуы ықтимал: чех тілінің způsob, словак тілінің sроsоb; ср.: украин тілінің спо́сiб (жатыс септігінің спо́собу); төмендегі келесі сөзбен байланысы бар деген тұжырымды ғалымдар ұстанады: пособие, көне орыс тілінің , көне славян тілінің пособь (лат. «alius alium sequentes»), пособие (греч. συμμαχία), ср.: украин тілінің , белорус тілінің посо́ба «помощь, поддержка» сөзінен туындаған деген ғалымдар пікіріне сүйенеміз. Сөз өз бастауын мына етістіктен алады: делать және өз бастауын мына зат есімнен алады деген де көзқарас бар: дело, әрі қарай дами келе праславян тілінің *dělo «дело, работа» сөзінен жуысқан. өзге де сөздердің қатарында әрі қарай туындаған сөз:көне славян тілінің дѣло (жатыс септігінің дѣлесе (ἔργον, πρᾶξις), орыс тілінің дело, украин тілінің діло, болгар тілінің дело, әрі қарай дами келе сербі әрі хорват тілінен туындаған сөз болуы ықтимал: дје̏ло, словен тілінің dėlo, чех тілінің dilo, поляк тілінің działo, dzieło, жоғарғы луганск тілінің dźěło, төменгі луганск тілінің źěło. Әдетте үндіеуропа тілдерімен туыстас деген ғылыми тұжырым бар:*dhē- (қараймыз: деть) формантты -lо-; салыстырамыз:: лит. padėlỹs «яйцо, подложенное в гнездо», priedėlė̃ «приложение», көне исланд тілінің dalidun «совершили». Субъектінің (тіршілік иесінің) объектімен (қоршаған шындықпен) белсенді өзара әрекеттесу процесі (процестері), оның барысында субъект объектіге мақсатты түрде әрекет етеді, оның кез-келген қажеттіліктерін қанағаттандырады, мақсатқа жетеді. 2. Әзірбайжан: fəaliyyət kateqoriyası rejimi 3. Қырғыз: режим категориясы 4. Өзбек: harakatlar toifasi rejimi 5. Түрік: eylem modu kategorisi 6. Ағылшын: mode of action category 7. Испан: categoría de modo de acción 8. Неміс: Wirkungsweise Kategorie 9. Француз: catégorie de mode d``action 10.Заңнамадағы қолданысы (мүмкіндігінше соңғы жылдары қабылданған кодекстер мен заңдар басшылыққа алынуы қажет): Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңында (2020.10.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы (2020.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) заңында категория сөзі жеке түрлі формада тұрып қолданылған. Қазақстан Республикасының Дербес категориятер және оларды қорғау туралы заңында (2017.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория түрлі мағынасындағы сөз қолданылған. Қазақстан Республикасының Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін категория тәртібі туралы заңында (2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (жарияланған күні/жаңартылған күні: 27 тамыз 2018) категория нұсқасы түрлі мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сот-сараптама категорияін жетілдіру сұрақтары бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасында (жарияланған күні: 13 қыркүйек 2018) категория нұсқасы мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңында(2020.01.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория мағынадағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының категория рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (жарияланған күні: 10 мамыр 2018) категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2019 - 2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңында (2019.22.10. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. Қазақстан Республикасының 2020 – 2022 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы Заңы 2019 жылғы 4 желтоқсандағы № 276-VІ ҚРЗ категория мағынасындағы сөз ретінде еш аударылмастан қолданылған. 11. Ұсыныстар: категория способа действия - категория әрекетінің тәсілі Ұсынылатын нұсқасы: категория способа действия - категория әрекетінің тәсілі Орыс тілінен тіркестерді аудару кезінде басыңқы әрі баңыныңқы сыңарды тек қос сөзде ғана емес, сонымен қатар еркін тіркес ішінде де олқылықтар кездеседі. Соның салдарынан қазақ тіліндегі нұсқаға нұсқан келеді. Ол олқылықты болдырмау үшін орыс тілінен аударылған тіркесті кері орыс тіліне аудару ұсынылады. Сол кезде сөздердің орын тәртібінен кеткен олқылықты көруге, кейін түзетуге мүмкіндік болады. Мысалы: категория способа действия - категория әрекетінің тәсілі деген тіркесті алатын болсақ, орыс тіліндегі категория способа действия – әрекет тәсіл категориясы болып аударылуы тиіс. Ал қазақ тіліндегі категория әрекетінің тәсілі – способ категории действия деген тіркестің аудармасы. Қарап отырғанымыздай қазақ тілі және орыс тіліндегі нұсқалары мүлдем алшақтаған. Түпкілікті мағына бұзылған. Сондықтан тіркесті аудару кезінде матасу, қабысу, меңгеру секілді тіркестердің жасалу жолы әрі тәсіліне көңіл бөлген абзал. Жоғарыда аталғанды ескере отырып ұсынарымыз: категория способа действия – категория әрекетінің тәсілі.