АКАДЕМИК ӘБДУӘЛИ ҚАЙДАРДЫҢ ТЕРМИНОЛОГИЯҒА ҚАТЫСТЫ ТҰЖЫРЫМДАРЫ (ACADEMICIAN ABDUALI KAIDAR'S CONCEPTS ON TERMINOLOGY)

Кіріспе

Академик Әбдуәли Қайдардыңқазақ тіл біліміне, сондай-ақ түркологияға қосқан үлесі орасан зор екені күллі зиялы қауымға белгілі. Академик Рәбиға Сыздық ғалымның тіл біліміндегі басты 3 сала бойынша атқарған еңбегін ерекше атап көрсетеді. Оның алғашқысы – қазақ тіліндегі сөздердің түп-төркінін көрсететін этимологиялық талдаулары мен сол саланың теориясы. Екіншісі – фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Бұл саладағы ізденіс нәтижесін ғалым «Қазақтар: ана тілі әлемінде» атты төрт томдық еңбегінде көрсетеді. Үшіншісі – академиктің тіл саясатына қатысты қоғамдық қайраткерлігі.

Біз Рәбиға Сыздықтың бұл тізіміне Әбдуәли Қайдардың қазақ терминологиясына сіңірген еңбегін қосар едік. Ғалым қазақ терминологиясындағы проблемаларды атап қана қоймай, оларды шешудің жолдары мен қағидаттарын да ұсынған:

1-қағидат: Егеменді ел, тәуелсіз мемлекеттің басты белгілерінің (атрибуттарының) бірі – мемлекеттік тіл десек, оның негізгі тіректерінің бірі – терминологияны жан-жақты дамытуға, реттеуге, қалыптастыруға, кеңінен қолдануға сол мемлекеттің өзі қамқорлық жасауы керек [1, 348].

2-қағидат: Қазақ тілі терминологиясының жақсы дәстүрлерін жалғастыра, өскелең өмірдің биік талап-талғамына сай жүз беріп отырған бұқаралық үрдістің тіл үшін тиімді де қажетті жақтарын саналы түрде пайдалану [1, 348].

3-қағидат: Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда, өзгертуде, ауыстыруда ең алдымен қазақ тілінің төл және бұрыннан қалыптасқан байырғы лексикалық байлығын сарқа пайдалану [1, 349].

4-қағидат: Термин шығармашылығында бұдан кейін туысқан түркі тілдерінің (әсіресе терминология дәстүріне бай жазба тілдердің) озық тәжірибелерінен, терминдік өрнек-үлгілерінен, оңтайлы да үйлесімді сөз жасау модельдерінен мүмкіндігіне қарай пайдалану [1, 352].

5-қағидат: Тіліміз үшін қажет, бірақ дәл баламасы жоқ, аударуға келе бермейтін интернационалдық терминдер мен атауларды қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау [1, 353].

6-қағидат: Орыс тілінен (жалпы славян тілдерінен) енген термин- атауларды мүмкін болғанынша қазақша аударып қолдану; аударуға келмейтіндерін бұрынғыдай сол қалпында емес, қазақ тілінің фоно- морфологиялық ерекшеліктеріне үйлестіре қабылдау [1, 354].

7-қағидат: (қысқартылған терминдер мен атаулар жайында): Салалық күрделі терминдер мен атауларды қазақ тілінің өз негізінде алғашқы әріптері мен буындары бойынша (сөз араластырылып та) кеңестік-интернационалдық термин-атаулардың үлгісімен қысқартып қолдануды заңдастыру [1, 348].

8-қағидат: Күн санап толассыз туындап жатқан терминдік ұғымдарға тілімізден дәл балама іздеуде де, термин-атауларды жаңадан жасауда да жалпы терминдерге тән талаптарды сақтай отыра, дәстүр мен шарттылық заңдылығын мойындау [1, 348].

9-қағидат: Тілімізге қабылданатын терминдер мен атаулардың мағыналық, тұлғалық жағынан жақындарын өзара топтастырып, салыстыра отырып, лексикалық байлығымызды салалық жүйе бойынша жіктеп, саралап пайдалану [1, 357].

Яғни, бұл жерде ғалым бір салада термин жасаған маманның екінші салада осы терминнің қандай атауды білдіретінін, қалай қолданылатынын білмейтіндігі салдарынан дублеттік жарыспа варианттардың көбейіп жатқаны туралы айтады. Оның басты себебі «термин жасаушы мамандардың бірлесе істеудің орнына өз бетінше әрекеттенуі басым» екенін көрсетеді. Шын мәнінде, сала мамандары бірігіп жұмыс істеу арқылы терминологиядағы біраз мәселелердің шешілетіні сөзсіз.

10-қағидат: Тіліміздегі ұлттық және интернационалдық термин- атаулардың сандық және сапалық ара салмағын табиғи қалыпта сақтаудың жолдарын іздестіру [1, 357].

Ғалым бұл қағидаттың «ана тілімізді сақтауға аса қажет» екенін ескертеді. Яғни, кірме терминдердің, төл терминдердің, тілімізге бейімделіп жасалған терминдердің статистикасын шығару аса маңызды. Соңғы бірнеше жылда Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-қазына» ғылыми-практикалық орталығы бекітілген терминдердің мониторинг жұмыстарын жүргізіп, терминдердің құрылымының (туынды, күрделі, тіркесті, сипаттамалы, қысқартулар), шығу тегінің (ұлт тілі негізінде жасалған терминдер, кірме терминдер, ұлт тіліне икемделіп алынған терминдер, гибрид терминдер, жалғау-жұрнағы ғана ұлттық болып келетін терминдер) үлес салмағын, салалық терминологиялық сөздіктерде тіркелуін, термин нұсқаларының терминологиялық нормаларға сәйкестігінің статистикасын анықтап, сандық көрсеткіштерін шығарып келеді. Бұл терминжасамның, терминологиялық процестің динамикасын бақылау үшін өте керек әрекеттер.

1971-2014 жылдар аралығында бекітілген қоғамдық ғылымдар терминдерінің шығу тегі бойынша үлес салмағы:

Кірме терминдер – 2461

Ұлт тілі негізінде – 7113

Ұлт тіліне икемделіп алынған – 145

Гибрид терминдер – 3529

Жалғау-жұрнағы ғана ұлттық – 796

Жалпы термин саны – 14 000

11-қағидат: Терминдер мен атаулардың емлесін тіл заңына, жазу дәстүріне сәйкес реттеу [1, 358].

Әбдуәли Туғанбайұлының аталған қағидаттары Елдес Омарұлы мен Ахмет Байтұрсынұлы қағидаттарымен жанасып жатқанын байқауға болады. Әбдуәли Қайдар бұл қағидаттарды осыдан 30 жылға жуық уақыт бұрын жазса да, олар әлі күнге дейін өзектілігі мен проблемалылығын жоғалтпай келеді.

3-қағидатқа қатысты мысал келтіріп көрейік. Мәселен, бұрын «мұражай» болып бекітілген «музей» сөзінің 2014 жылы «музей», бұрын «мұрағат» болып бекітілген «архив» сөзінің 2017 жылы «архив» болып қайта бекітілуі – соның дәлелі.

Әбдуәли Қайдар әсіресе Тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары қазақ тілінің нағыз қиын-қыстау кезеңінде қасынан табыла білді, проблемаларды көтеріп, оларды шешудің жолдары мен тәсілдерін ұсынып отырды. Терминология саласы да ғалым қаламынан тыс қалмады. Ғалымның терминологияны тілді сақтаудың үштағанына енгізуі де бекер емес еді. «Бұл, ең алдымен, ана тілінің негізін құрайтын компоненттердің үштағаны – жазу (ұрпақты байланыстыратын алтын көпір), ономастика (жердегі ескерткіштер) және терминология (тілді байыту көзі, тілді жаңарту)» дейді ғалым.

«Өркениет өріне қанат сермеп, егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болып отырған қазақ халқының – «ұлттық тіл», «әдеби тіл», «ғылым тілі», «мемлекеттік тіл» деген салалардан тұратын мәртебелі тілінің замана талабына сай жаңарып, өркениет өрісі мен үрдісіне сәйкес өзгеріп, толығып, дамып отыратын сезімтал да сергек, өміршең де өзекті арнасы – осы терминология» дей отырып, [1, 359] ғалым терминнің жасалуы мен дұрыс бағытта дамуын «Адам», «Қоғам», Тіл» үштұғырымен байланыстырады.

Академик «Адам», «Қоғам», Тіл» үштұғырын бір-бірімен байланыстыра келе, олардың ішіндегі ең маңыздысы тіл иегері, яғни адам екені жайлы қорытынды жасайды.

Қоғамдық өмірде болып жатқан сан алуан өзгерістер адамның санасына тікелей әсер етеді: ойын өзгертеді немесе жаңаша көзқарас қалыптастырады. Болашақта бұл мәселені психолингвистика саласымен байланыстыра зерттеуге болады. Яғни, бір әлеуметтік жағдайды бір қоғамдағы сан алуан адамдар әртүрлі қабылдауы мүмкін. Бұл қоғамдағы жағдайды әркімнің әртүрлі қабылдауына, бағалауына байланысты.

Ғалым «Адам» тұғырына қатысты мынадай проблемаларды көрсетеді:

1.       «Термин табиғаты – нәзік құбылыс, ол жапа-тармағай жабылып, асар салу арқылы орындалатын көпшілік қолды іс емес» [1, 361] – термин жасаушылар тарапынан келетін олқылықтар.

2.       Терминді пайдаланушылардың терминнің нәзік табиғатын түсінбеуі:

«қоғам мүшелерінен терминдік процесті өзінің тарихи-әлеуметтік негізі бар, өркениетке беттеген ел үшін болашағы зор жаңа да келелі құбылыс деп тануды талап ететін мәселе» [1, 361] – терминді пайдаланушылар тарапынан кететін олқылықтар.

Сондай-ақ тіл иегерін ғалым екі түрге бөледі және олардың ішіндегі алғашқы түрінен аулақ болу керектігі жайлы ой қозғайды.

Адам

«Бүгінімізден кешегіміз артық» деп алға жылжығысы келмейтіндер, қоғамдық сананың кешеуілдеуі, «күйрек жандар».

Алға жылжуды мақсат етіп, заман ағымына сай өмір сүретін, ілгері қарайтындар, объективті дамыған тұлғалар.

Ғалымның осы пікірлерін негізге ала отырып, терминология мен психолингвистиканы байланыстыра зерттеудің маңыздылығын атап айтамыз. Психологияға жақындығының арқасында психолингвистика лингвистикалық білімнің басқа салаларына қарағанда адамға тіл иегері ретінде қарайды. Терминология мен психолингвистиканың байланысы терминдер мен мамандандырылған лексиканың адам санасында қалай қабылданатынын, өңделетінін және есте сақталатынын зерттеуден тұрады. Сөйлеуді қабылдауға, өңдеуге және өндіруге байланысты психикалық процестерді зерттейтін психолингвистика адамның терминдерді, әсіресе кәсіби және ғылыми салаларда қалай қабылдайтынын және қолданатынын түсінуге көмектеседі. Терминологияны психолингвистикалық тұрғыдан зерттеу мынадай қадамдардан тұруы керек деп ойлаймыз:

1.       Терминдерді меңгеру процесін зерттеу: адамдардың мамандандырылған терминологияны қалай үйренетінін, қандай когнитивтік механизмдерді қолданатынын және жас ерекшеліктері, тәжірибе және когнитивтік қабілеттердегі айырмашылықтардың бұл процеске қалай әсер ететінін зерттеу.

2.       Терминдерді қабылдау мен өңдеуді талдау: қабылдаудан түсінуге және есте сақтауға дейінгі әртүрлі кезеңдерде терминдердің қалай қабылданатынын және өңделетінін зерттеу. Бұл кезеңде терминдерді қабылдау кезінде мидың белсенділігін талдау үшін нейролингвистика әдістерін қолдануға болады.

3.       Терминдерді түсінудегі мәнмәтіннің рөлін зерттеу: мәтіннің (мысалы, кәсіби немесе ғылыми) терминдерді түсінуге және түсіндіруге қалай әсер ететінін талдау.

4.       Эмоционалды және ассоциативті факторлардың әсерін бағалау: эмоционалды байланыстардың, жеке тәжірибелер мен көзқарастардың терминдерді қабылдау мен есте сақтауға қалай әсер ететінін зерттеу. Бұл қандай терминдерді оңай меңгеруге және есте сақтауға болатындығын түсінуге көмектеседі.

5.       Әртүрлі деңгейдегі адамдардың (аялық біліміне, жас ерекшелігіне т.б. байланысты) терминдерді өңдеу жылдамдығы мен дәлдігінің қалай ерекшеленетінін зерттеу. Бұл терминологияны қолдануды қандай факторлар жеңілдететінін немесе қиындататынын түсінуге көмектеседі.

6.       Тіл мен мәдениеттің терминдерді қабылдауға әсерін талдау: тіл мен мәдени айырмашылықтардың терминологияны қабылдау мен түсінуге қалай әсер ететінін зерттеу. Бұл әсіресе халықаралық терминология, аудармалар және екітілді қауымдастықтар үшін өте маңызды.

Болашақта бұл бағыттағы зерттеулердің терминология саласына жақсы нәтижелер бере алатынына сенеміз.

Ғалымның «Терминжасам процесінде жаңаша көзқарасқа байланысы мен туысқан жақын тілдердің өз басына жеке-жеке отау тігіп, өзімен-өзі болудан гөрі, бірінің озық тәжірибесінен бірі пайдаланып, бірлесе, кеңесе отырып, ортақтаса шешуді ұсынған болар едім. Күні кеше ғана терминология саясаты туысқан түркі халықтарынан халықаралық терминдерді көбірек қабылдау арқылы ортақ «интернационалдық қор» құруды талап етіп келгені белгілі. Бүгінгі үрдіс пен бағдар басқаша болса керек» [1, 367] деген пікірі негізінде туысқан түркі халықтарының ортақ терминологиялық базасын жасау керек деген ой туады. Сол кезде түркі халықтары өз тілінде баламасы табылмаған терминнің дұрыс нұсқасын туысқан тілдерден таба алу мүмкіндігі оңай, әрі тиімді жолмен іске асар еді. Электрондық ресурстар дамыған ХХІ ғасырда түркі халықтарына ортақ қолжетімді терминологиялық база жасақтай алсақ, оның пайдасы мен маңызы зор болары сөзсіз.

Кеңес одағы тарағаннан кейін бірнеше онжылдық өтсе де, түркі халықтары жақындасудың орнына, керісінше, бір-бірінен алшақтап бара жату үдерісінен сақтануымыз қажет. 1996 жылы Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінде өткен конференция барысында да бұл мәселе көтерілген еді. Бұл жайында Дандай Ысқақұлы: «Мәселені жан-жақты талқылау барысында түркі тілдерінің салыстырмалы терминологиялық сөздігін құрастыру жөнінде шешім қабылдады. Қызу қолға алынған жұмыстың барысында келесі жылы қоғамдық ғылымдардың бірнеше салалары бойынша он түркі тілінің салыстырмалы терминологиялық сөздіктері жасалды. Келесі жылы түрікше, қазақша, орысша, ағылшынша жасалынған грамматика, әдебиет, т.б. терминдері өмірге келді» [2, 115] деген болатын. Бірақ, өкінішке қарай, жұмыс ары қарай жүргізілмей, біраз мәселелер сол шешлімеген қалпында қалып қалды. Түркі халықтарына ортақ терминология жасаудың маңызы сол жиында көтерілгенімен, бұл мәселе әлі күнге дейін жіті қолға алынбай келеді. Бұл жайында академик Өмірзақ Айтбайұлы: «Бүкіл түркі жұртының болашағы, мәдениетінің сақталып, өсіп-өркендеуі белгілі бір деңгейде ортақ терминологиясын, ортақ ғылым тілін қалыптастыруға байланысты. Бұлай болмаған жағдайда, олар бөлшектеніп, бірте-бірте дамыған мәдениеттерге сіңіп, жұтылып кетуі ықтимал. Осындай үлкен мақсат жолында әрбір түркі елінің іргелі мемлекетке айналып, тұтас түркі әлемін қалыптастыру үшін түркі тектес жұрағаттарымыздың парасат биігінен көрінетініне сеніміміз мол» [3] десе, академик Шерубай Құрманбайұлы мынадай пікір айтады: «Түркиядан өзге халықтардың көпшілігі жалпыкеңестік терминқор қалыптастыру бағытын жетпіс жыл бойы ұстандық, енді жалпытүркілік терминқорымызды молайтып, түркі әлемінің өз ғылыми кеңістігіндегі қарым-қатынасымызда түркі тілдерінің қолданысын кеңейтуге, ғылыми ынтымақтастығымызды нығайтуға бағытталған жұмыстарымызды бірлесіп атқаратын уақыт жетті деп ойлаймын» [4].

Бұл ойды өткен ғасырдың басында-ақ Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы, Халел Досмұхамедұлы, Міржақып Дулатов бастаған зиялы қауымның бастағаны да баршамызға белгілі. Сондықтан Алаш көсемдері бастап, қазақ зиялылары қостаған бұл өзекті мәселені нәтижелі қорытындыға жеткізу күн тәртібіндегі мәселе болуы керек.

Төменде көрсетілген кесте бойынша қазақ тіліне түрік тіліндегі «Kaynakça», «Bilgisayar», «Terim», «Тarayıcı», «Yazıcı» терминдерін тіл заңдылығына сай икемдеуге болатынын, керісінше, түрік тілі қазақ тілінен «тақырып», «сарын», «тікұшақ», «бейімделу» секілді терминдерді ала алатынын көруге болады. Әрине, бұл секілді мысалдар басқа түркі тілдерінде де кездеседі.

Қазақ тілінде        Түрік тілінде

тақырып     tema

библиография      kaynakça (ақпарат көзі)

сарын         мотиф

термин        terim

тікұшақ      helikopter

компьютер  bilgisayar (ақпаратты есептеуіш)

бейімделу   аdaptasyon

сканер         тarayici (тарау)

принтер      yazici (жазушы)

Осы бағытта 2023 жылдан бастан А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында «Түркі әлемінің» қазақ және түрік тілдеріндегі лингвокогнитивтік негіздері мен терминдену үдерістерін салыстырмалы зерттеу» гранттық жобасы негізінде түркі тілдерінің ортақ терминжасам тетіктерін табуға бағытталған зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр.

Ұсыныстар:

1.       Бекітілген терминдерге мониторинг жұмыстарын жалғастыру;

2.       Түркі халықтарына ортақ терминологиялық база әзірлеу;

3.       Терминологиядағы адам-қоғам, адам-тіл қатынасын психолингвистика, әлеуметтік лингвистика, когнитивтік лингвистика тұрғысынан зерттеу.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.       Қайдар Ә. Ғылымдағы ғұмыр. Мақалалар, баяндамалар жинағы. – Алматы: «Сардар» баспа үйі, 2014. – 520 бет.

2.       Ысқақұлы Д. Түркілік ортақ термин негіздері. Монография. – Алматы: «Таңбалы» баспасы, 2014. – 160 бет.

3.       Айтбайұлы Ө. Тілтірес. – Алматы, 2014. – 315бет.

4.       Құрманбайұлы Ш. Түркі тілдерінің терминжүйелерін тіларалық біріздендіру мәселелері. «Терминологиялық хабаршы», 2012, №1, 19-бет.