XXI ҒАСЫРДАҒЫ ТАТАР ТІЛІ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ (DEVELOPMENT OF THE TATAR LANGUAGE TERMINOLOGY IN THE 21st CENTURY)

Кіріспе

Белгілі болғандай, терминология мәселелері бүгінде тіл білімінде ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады [40; 145–146]. В.И. Сифоров пен Т.Л. Канделакидің терминология мәселелері тек ұлттық-тарихи мәселе ғана емес, сонымен қатар дүниежүзілік ғылым тарихы, адамзат өркениеті тарихы және халықтар арасындағы өзара түсіністікті іздеу жолдарына қатысты халықаралық мәселе болып табылатынын айтады [35; 47]. Еуропа кеңесі терминологияны тіпті XXI ғасырдың негізгі проблемасы ретінде таниды [44; 140].

Жаһандану мәселелеріне байланысты терминологияны ұлттық және жаһандық деңгейде дамыту процестеріне назар аударылады. Татар ғалымы М. Хайруллин жаһандану мен халықаралық терминологияның дамуын зерттей отырып, жаһанданудың татар тіліне кері әсерін тигізетінін, сонымен қатар халықаралық терминдердің тілге енуіне жол бермеу мүмкін еместігін атап өтеді. Екінші жағынан, терминдердің көптеген тілдер үшін ортақ болуы белгілі бір дәрежеде пайдалы әрі қажетті факт деп есептейді [47; 44, 46].

Терминологияны ұлттық деңгейде дамыту дегеніміз – ғылымның барлық салаларында ұлттық терминология қалыптастыру дегенді білдіреді [44; 140].

«Татар тіліндегі салалық терминология өз ұлттық дәстүрлері негізінде қалыптасқан» [41; 271]. Оның терминологиялық сөздіктер жасауда да бай тәжірибесі бар. Алғашқы терминологиялық сөздіктердің Қ. Насыйри есімімен байланысты екені белгілі. 1890 жылы оның «Истиляхате җәгърәфия» («География терминдері») атты еңбегі басылып шыққан. Сонымен қатар, 1892 жылы шыққан «Русша-татарша лөгат» («Орысша-татарша сөздік») еңбегіне қосымша ретінде ғылым терминдері мен кірме сөздердің сөздігін де ұсынған.

1894 жылы жарық көрген «Гөлзар вә чәмәнзар, ягъни үләнлек вә чәчәклек» («Шөптер мен гүлдер бақшасы») кітабында «аталған өсімдіктердің орысша және латынша атауларының» сөздігі берілген. Ғалым терминологияны татар тілі негізінде дамыту, халықтың ана тілі сөздерін термин ретінде пайдалану қажеттігін дәлелдеп, өз еңбектерінде татар сөздерін термин ретінде қолдану мүмкіндіктерін көрсеткен.

Қ. Насыйридың осы салада бастаған жұмысы туралы көптеген еңбектерде жан-жақты жазылған [46; 101, 11:41; 271–272: 14; 179–180].

Татар терминологиясының дамуында екі өрлеу кезеңін көрсетуге болады: 1) XX ғасырдың 20–30-жылдары; 2) XX ғасырдың 90-жылдары. Әр екі жағдайда да қозғаушы күш ретінде экстралингвистикалық факторлар әрекет етеді. Мысалы, XX ғасырдың 90-жылдарындағы даму «Татарстан Конституциясында татар тілінің мемлекеттік тіл ретінде белгіленуі, оның қоғамда қолдану аясын кеңейту, ұлттық сананың өсуі, қоғамның демократиялануы, ұлттық мектептердің дамуы, жоғары оқу орындарында пәндерді татарша оқыта бастау және жалпы ұлттық білім беру жүйесіндегі өзгерістер, сондай-ақ “Татарстан Республикасы халықтарының тілдерін сақтау, үйрену және дамыту бойынша мемлекеттік бағдарлама” қабылдануымен [41; 271] байланысты болған.

Бұл жылдары ғалымдардың мәліметінше, 15-тен астам сөздік жарық көрген [14; 186-187]. Бұл өрлеу XXI ғасырда да жалғасын тапты: 2000- жылдардың басында шыққан сөздіктер сол даму процесінің нәтижесі болып табылады.

XXI ғасыр – ғылымдардың жедел дамыған, интернет желісін кең көлемде пайдаланатын, ақпарат алмасудың артқан дәуірі. Бұл, өз кезегінде, терминологияға да әсер етті. Қазіргі кезеңдегі терминология дамуының айқын ерекшелігі – оның қарқынды өсуінде. Ғылымдардың ұсақ салаларға тармақталуы, бір немесе бірнеше ғылым тоғысында жаңа салалардың пайда болуы қазіргі салалық терминдердің өзіндік дара түрде қалыптасуына алып келуде.

Жаңашылдықтар жаңа терминологиялық сөздіктер құруды, жеке ғылымдардың сөздіктерін жаңартуды, пайда болған жаңа атауларды жинақтап, жүйелеуді талап етеді. Сонымен қатар, «2014–2022 жылдары Татарстан Республикасының мемлекеттік тілдері мен басқа да тілдерін сақтау, үйрену және дамыту» мемлекеттік бағдарламасы аясында жұмыстарды басып шығару терминологияны жүйелеуге және дамытуға елеулі үлес қосты.

Бүгінгі таңда татар тілінде 20-дан астам ғылым және шаруашылық саласы бойынша терминологиялық сөздіктер құрастырылған (сызбаны қараңыз).

Татар тіліндегі терминологиялық сөздіктер (ғылым салалары бойынша) төмендегідей салаларды қамтиды: математика, физика, геофизика, география, биология, тіл білімі, әдебиет, ауыл шаруашылығы, орман шару., химия, метеорология, юриспруденция, астрономия, техника, қаржы және экономика, саясат, құрылыс, тарих, дін, ветеринария, топырақ білімі, медицина, педагогика, психология, геодезия, өнер, информатика, ақпараттық (бейнелеу өнері, музыка), технологиялар.

XXI ғасырда сөздік терминологиясы тіркелген, бірақ жылдар бойы даму мен өзгерістерге ұшыраған, байыған ғылыми салалардың атауларын да, ғылымның жаңа тармақтары атауларын да жинайды. Мысалы, математика терминдері алғаш рет «Орысша-татарша атаулар сөздігі: физика, математика, астрономия бойынша» (1931) сөздігінде берілген, одан кейін Х. Халиков, И. Алексеева, З. Ишаевтың «Элементар математика терминдері жинағы» (1935), И. Алексеева, Х. Халиковтың «Орысша-татарша математикалық терминдер сөздігі» (1949), В.З. Закиров, З.Г. Мортазинның «Орысша-татарша математикалық терминдер сөздігі» (1970), авторлар ұжымы жасаған «Математикадан орысша-татарша анықтамалы сөздік» (1997) және «Математикалық терминдердің орысша-татарша анықтамалы сөздігі» (2013), Л.Л. Салехова, Н.К. Тұқтамышовтың «Математика: орысша-татарша- ағылшынша терминологиялық сөздігі» (2014) тіркелген. Биология терминдерін М. Қорбан редакциясында шыққан «Табиғат және биология терминдері» (1935), авторлар ұжымы жасаған «Орысша-татарша биология терминдері сөздігі» (1972, 1985), «Биологиядан орысша-татарша анықтамалы сөздік» (1998), сондай-ақ «Табиғат әліппесі» сериясында 6 кітап болып шыққан «Орысша-татарша, татарша-орысша биология терминдері сөздіктері» (1996–2001), Г. Саберованың «Татарша-орысша-латынша өсімдік атаулары сөздігі» (2002) және Э. Сафиананың «Татарша-орысша-латынша құс атаулары сөздігі» (2018), О. Галимованың «Балық атауларының татарша-орысша- латынша анықтамалы сөздігі» (2019), И. Сабитова мен Г. Саберованың «Өсімдік атауларының татарша-орысша анықтамалы сөздігін» (2020) табуға болады. Соңғы сөздіктер оқырманға биология ғылымының арнайы тармақ атауларын ұсынады.

Ғылымның жаңа салаларының терминдерін жинақтап, XXI ғасырда басылып шыққан сөздіктер арасында төмендегілерді айтуға болады: Ж. Сөлейманов, Ә. Ғалимжановтың «Информатика бойынша орысша-татарша сөздігі» (2001), Ж. Сөлейманов, Ә. Ғалимжанов, М. Вәлиевтің «Информатика және ақпараттық технологиялар терминдері: ағылшынша-татарша-орысша анықтамалы сөздігі» (2006), А.Ә. Тимерханов, Ф.И. Таһирова, Р.Т. Сәфәровтың «Ағылшынша-орысша-татарша компьютер терминдері сөздігі» (2015); Ф. Хәкимжанов, Р. Шакиржанов, З. Хәбипова, М. Минһажевтің «Орысша-татарша мұнай өнеркәсібі сөздігі» (2004); Т. Якуповтың «Орысша- татарша биохимиялық атаулар сөздігі» (2000), М. Ғиләҗев, С. Мортазина, Ф. Ғаффарованың «Агрохимия және топырақтану терминдерінің орысша- татарша анықтамалы сөздігі» (2003); Н. Ғарифуллиннің «Менеджмент: Орысша-агылшынша-татарша анықтамалы сөздігі» (2010), «Кәсіпкерлік, менеджмент, маркетинг және сауда ісі: Орысша-агылшынша-татарша анықтамалы сөздігі» (2006, 2014).

XXI ғасыр сөздіктері туралы сөз болғанда, татар халқының көне кәсібі (егіншілік, мал шаруашылығы, тоқымашылық, тігіншілік, арашы, теміршілік, зергерлік, құрылыс жұмыстары, оқу-оқыту, сауда-саттық, киіз етік басу, шал байлау және басқа да) салаларымен байланысты атауларды жинақтаған сөздіктерге де үлкен назар аударылып жатқанын айту қажет. «Көптеген халықтарға бұл кәсібтердің белгілі болуы, оларға қатысты кәсіби лексиканың түсініктілігі оның терминологиясын жалпы халық лексикасына жақындатқан» [41; 271]. Бүгінгі күні осы топтағы атаулардың сирек қолданылатыны байқалады, сондықтан оларды сөздіктерге тіркеп қою қажеттілігі туындайды. Р.К. Рәхимованың экспедицияларда жүріп, татар тілдері арасында жинап, зерттеп құрастырған «Татар зергерлік кәсібінің лексикасы мен сөздігі» (2002), «Татарша-орысша тоқымашылық және тігіншілік атаулары сөздігі» (2018) [21, 22] осы мақсатқа қызмет етеді.

Жалпы алғанда, XXI ғасырдың бірінші ширегінде басылған терминологиялық сөздіктердің саны, біздің есептеуіміз бойынша, 30-дан астам болады. Олардың арасында үш тілде жасалған түсіндірмелі сөздіктер де бар. Бұл сөздіктердің пайдаланушыға көбірек және толық ақпарат беретінін көрсетеді.

Терминологияның даму бағыттарын анықтау үшін, енді қалыптасып келе жатқан терминология, әдетте, «ескі» терминологияның даму кезеңдерін қайталайды деп айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда, құрамында бабалық терминдер, яғни прототерминдер көп болатын әскери терминология мен биология терминологиясы, әсіресе оның зоология саласы, салыстырмалы түрде жаңа болған компьютер терминологиясы қарастырылды. Бұл әртүрлі уақытта пайда болған терминдік жүйелердің қазіргі даму кезеңіне тән ортақ және ерекшелік тұстарын айқындауға, сондай-ақ терминология дамуының жалпы тенденцияларын анықтауға көмектеседі.

Салыстыру үшін әртүрлі жылдары шыққан бірдей салалық атаулар сөздіктеріне назар аударылды. Мысалы, «Қысқаша орысша-татарша әскери терминдер сөздігі (толмач)» (1926) сөздігінде 1860-тан астам термин және терминологиялық сөз тіркестері, Р. Мұғиновтың «Орысша-татарша әскери терминдер сөздігі» (2000) сөздігінде 8000-нан астам бірлік, Р. Сафаровтың «Татарша-орысша әскери лексика сөздігі» (2000) сөздігінде 1000-нан астам сөз берілген. Сан жағынан алғанда үшінші сөздікте артықшылық жоқ, бірақ ол татар халқының мақал-мәтелдерінде, ескі әдебиетте, тарихи романдарда кездесетін әскери сөздерді жинақтауымен ерекшеленеді. Бұл еңбекте ғана, мысалы, «арсенал» сөзінің қайнар көздердегі қару-жарақ қоймасы баламасын, «арьергард» сөзіне сәйкес келетін татар дастандарында кездесетін «аркавыл» сөзін, «жауынгерлік айқай» мағынасына ие «әвер» сөзін табуға болады.

Орыс тіліндегі «разведка» (барлау) сөзінің баламалары ретінде авторлар орыс тілінен алынған «разведка», татар тілінің өз құралдары арқылы жасалған «күзетшілік» сөздерін ұсынады. «Қысқаша орысша-татарша әскери терминдер сөздігі (толмач)» (1926) еңбегінде «мишень» сөзінің татар тіліндегі баламасы көрсетілмейді, ал Р. Мұғинов пен Р. Сафаровтың сөздіктерінде «мәрә» / «мәрәй» сөздері беріледі. Бұл татар тілінің өз тіл байлығы, ежелден сақталып қалған лексемалардың зерттелуі, жалпы терминологияның көптеген аспектілерін қарастыру нәтижесі болып табылады.

Әскери терминологияда шетел сөздерінің көлемі аз емес. Татар тілінің әскери лексикасын терең зерттеген Р. Сафаров орыс және еуропа кірме терминдерінің XVIII–XIX ғасырдың басында, ал араб және парсы кірме терминдерінің X ғасырдың басында енгенін, ең көне кірме терминдердің қытай мен ежелгі парсы тілдеріне жататынын айтады [31; 90-91]. Бүгінгі күні де әскери терминологияда, экстралингвистік факторларға байланысты, кірме терминдердің саны артатыны байқалады, олар да татар тілінің сөздіктеріне кірген. Мысалы, тілге енген "дрон", "коптер", "квадрокоптер" және басқа сөздер. Бұқаралық ақпарат құралдарында сондай-ақ пилотсыз очкыч "пилотсыз ұшақ", пилотсыз квадрокоптер "пилотсыз квадрокоптер", пилотсыз очу аппаратлары "пилотсыз ұшу аппараттары", пилотсыз очу системасы "пилотсыз ұшу жүйесі" сөз тіркестері қолданылады [20].

Биология терминологиясы күрделі жүйені құрайды және көптеген терминдерді біріктіреді. Татар терминологы Ф. Фасеев осы саланың объектілерінің көптігі жұмысты қиындататынын, дайын терминдерді табу мүмкін еместігін, сондықтан кірме терминдерді қабылдап, калькалар жасау қажеттігін айтады. Бұл салада терминдерді тәртіпке келтіру және биологиядағыдай нақты ғылыми унификация қажет екенін атап өтеді, оның практикалық маңызының үлкен екеніне баса назар аударады. Ғалым татар терминологиясы туралы еңбегін ХХ ғасырдың 60-жылдарында жазған. Мұнда ол бұрын шыққан сөздіктерді талдай отырып, орысша-татарша қарапайым аударма сөздігінің жетіспейтінін, ал орысша-латынша-татарша түсіндірмелі және суретті сөздіктердің қажеттігін айтады. Ф. Фасеевтің татар тіліндегі биологиялық терминологияны унификациялау жөніндегі берген бағыты бүгін де маңызды болып табылады және соңғы жылдары шыққан сөздіктерде жүзеге асырылуда.

Айтқанымыздай, биология терминдері сөздіктері көп. Оларда терминдердің саны төмендегідей өзгеріп отырады: «Табиғат және биология терминдері» (1935) сөздігінде 5250-ге жуық атау тіркелген, «Орысша-татарша биология терминдері сөздіктерінде» (1972, 1985) 6700 шамасында атау, «Биологиядан орысша-татарша түсіндірмелі сөздікте» (1998) 10 000-ға жуық атау бар. Бұл сөздіктерде биологияның әртүрлі бөлімдеріне қатысты терминдер мен терминологиялық сөз тіркестері тіркелген, ал «Табиғат әліппесі» сериясында шыққан «Орысша-татарша, татарша биология терминдері сөздіктерінде» (2001) жеке бөлімдердің – ихтиология, герпетология, орнитология терминдері жинақталған. Балықтар, жер-суды мекендейтін жануарлар, жылантәрізділер кітабында 1000-нан астам атау, (оның 500-ден астамы ихтионим), құстар кітабында 1400-ден астам атау келтірілген (оның 1200-ден астамы орнитоним). 2018 және 2019 жылдары шыққан Э. Сафинаның түзген «Татарша-орысша-латынша құс атаулары сөздігіне» және О. Ғалимова түзген «Балық атауларының татарша-орысша- латынша түсіндірмелі сөздігіне» 1700-ден астам орнитоним және 1800-ден астам ихтионим жиналған. Бұл сөздіктердің татар тіліндегі терминологиясы үшін маңызы тағы да сол: оларда классификация терминдері (отряд, тұқымдас, туыс атаулары) жүйеленіп берілген, ал бұл салада татар тілінде шатасулар байқалған еді, диалектілерде қолданылған атаулар терминдер категориясында көрсетілген (барлығы 279 диалектизм; 113 – диалектілік орнитоним, 166 – ихтионим), осылайша диалектілік атаулар жеке бөлініп көрсетілген. Жалпы, айтылған екі сөздікке 3500-ден астам зоология термині жиналған.

Өсімдік атаулары сөздіктерінде де терминдердің санының артуы байқалады: Г. Саберованың «Татарша-орысша-латынша өсімдік атаулары сөздігінде» (2002) 1700 сөз болса [43], И. Сабитова мен Г. Саберованың «Өсімдік атауларының татарша-орысша түсіндірмелі сөздігінде» (2020) 1900 сөз берілген [29] (кестені қараңыз). Осылайша, 2018–2020 жылдары шыққан үш сөздікте биологияның бірнеше саласынан 5400-ге жуық атаулар жүйеленіп берілген. Сондай-ақ, бұл сөздіктер ғылымның белгілі бір салаларының атауларын тереңдетіп зерттеу нәтижесінде құрастырылғанын да айта кеткен жөн.

Биология терминдері сөздіктеріндегі бірліктердің саны туралы ақпарат. Сөздік атауы, бірліктер саны:

«Табиғат және биология терминдері». 1935 – 5250

«Орысша-татарша биология терминдері сөздігі». 1972 – 6700 шамасы

«Орысша-татарша биология терминдері сөздігі». 1985 – 6700-ден астам

«Биологиядан орысша-татарша түсіндірмелі сөздік». 1998 – 10 000

«Табиғат әліппесі. Құстар». 2001 – 1400

«Татарша-орысша-латынша құс атаулары сөздігі». 2018 – 1700

«Табиғат әлифбасы. Балықлар. Қосмекенділер. Жорғалаушылар. 2001» – 1000

«Балық атауларының татарша-орысша-латынша түсіндірмелі сөздігі. 2019» – 1800

«Татарша-орысша-латынша өсімдік атаулары сөздігі. 2002» – 1700

«Өсімдік атауларының татарша-орысша түсіндірмелі сөздігі. 2020» – 1900

Сөздіктерде терминдердің көбеюі күтілген құбылыс, өйткені ғалымдардың айтуынша, жаңа объектілерді атау үшін тілде жаңа сөздер күн сайын пайда болады немесе таныс сөздер жаңадан қолданыла бастайды. Зерттеулер көрсеткендей, жаңа сөздердің бір бөлігі кірме терминдерден тұрады. Мысалы, балықшылық лексикасында кірме атаулар 41%-ды құрайды, сондай-ақ татар орнитологиялық лексикасында да кірме терминдер айтарлықтай көп. Шет тілдерден алынған сөздер, әдетте, жаңа құбылыстарды, заттарды немесе татар халқына әлі таныс емес жаңа жануар түрлерін атауға пайдаланылады. Мысалы, «Табиғат әліппесі» сериясынан шыққан сөздіктерде ауха, вырезуб, палия, луфарь, лялиус сияқты атаулар тіркелген болса, «Татарша-орысша-латынша құс атаулары сөздігі» мен «Балық атауларының татарша-орысша-латынша түсіндірмелі сөздігі» кітаптарында кариама, зонострихия, люрик, якана, юнко, бишир, дианема, дискус, дорас, уару сияқты атаулар ұсынылған. «Tatarica онлайн-энциклопедиясында» да жануарлар туралы жазғанда көптеген шет тілдерден алынған сөздер пайдаланылады (мономплакофор, ахатина, вальват, монодакна), бірақ олар әлі сөздіктерге тіркелмеген [7; 1689].

Зоология терминдерінде де атаулардың орыс тілінен калькалануы жиі кездеседі. Мысалы, лягушкорот – бакаавыз, кулик-сорока – шөлди-саескан, бананоед – бананашар, остронос – очлыборын, синеглазка – зәңгәркүз, львиноголовка – арысланбаш сияқты атаулар тіркелген. Сонымен қатар, зоонимдердің түр компонентімен жасалуы да байқалады: нурбалык, зебра балык [6;100, 61], атбалык [2; 23], ташучы кош, үлән шөлдие [33; 136, 141] сияқты атаулар да кездеседі. Бұл әдіс зоология терминдерін жасауда өнімді болып келеді.

Екінші жағынан, татар әдеби тілінде бұрыннан қолданылып келген сөздердің терминологиялық мағына алуы, диалектизмдердің терминологиялық жүйеге кіріп кетуі де байқалады. Мысалы, араб тілінен алынған былбыл сөзі әдебиетте «сандугач» мағынасында және сүйікті адамға арналып қолданылатын сөз ретінде пайдаланылып келген. «Татарша-орысша- латынша құс атаулары сөздігі» бойынша, ол «былбыл құстар отбасынан сойыршақ үлкендіктегі шағын ғана сайрағыш құс» мағынасында және орысша «бюльбюль» орнитонимінің эквиваленті ретінде беріледі. Мелтәй диалектизмі менёк сөзін алмастырады. Бұлар туған тілдің лексикалық байлығын пайдаланудың айқын көрінісі болып табылады.

Зоология терминологиясында жануарлар атауларының қабаттары бүгінгі таңда жаңа түрлердің атаулары есебінен де кеңейіп жатыр. Олар екі не одан да көп компоненттен тұрады. Мысалы, «Табиғат әліппесі» сериясындағы орысша-татарша терминологиялық сөздіктерде ләкләк сөзі астында ақ ләкләк, Шығыс Азия ләкләғы, үлкен тұмсықты ләкләк, ашық ауызды ләкләк, қара ләкләк, ал акула сөзі астында алып акула, кит тәрізді акула, тікенекті акула, мойынды акула, плащты акула, поляр акуласы, қарапайым акула деген атаулар берілген. «Татарша-орысша-латынша құс атаулары сөздігі» (2018) шығарылымында ләклак сөзі астында Африка ашық ауызды ләкләғы, кит бастық ләкләк, король ләкләғы, марабу ләкләғы сияқты орнитонимдер, ал «Балық атауларының татарша-орысша-латынша түсіндірмелі сөздігі» (2019) басылымында акула сөзі астында зебра акуласы, қара ауызды акула, жеті саусақты акула, аллигатор акуласы, кішкентай акула, күрек акула сияқты ихтионимдер көрсетілген [6; 15-22].

Информатика және компьютер технологиялары терминологиясы – жаңа қалыптасып келе жатқан терминологиялардан бірі. Дегенмен, компьютер дәуірі болғандықтан, жаңа болуына қарамастан, бүгін пайда болған терминдер тез арада тілге еніп, татар тілді қолданушылар тарапынан белсенді түрде қолданылуда. Мамандардың айтуынша, компьютер технологиялары мен информатика терминологиясы татар тілінде 1990-жылдары қалыптаса бастады. Осы жылдары алғашқы татар редакторлары, мәтін корректорлары, морфологиялық талдаушылар, мамандардың татарша-орысша интерфейсті автоматтандырылған жұмыс орындары пайда болды [37; 61]. Бұл арнайы атауларды жасау, жүйелендіру мәселесін көтерді.

Татар тілінде, айтқанымыздай, осы сала атауларын жинақтаған бірнеше сөздік бар. Олардың алғашқысына Ж. Сөлейманов пен Ә. Ғалимжановтың

«Информатика бойынша орысша-татарша сөздік» (2001) 2000-нан астам сөз [36], ал «Ағылшынша-орысша-татарша компьютер терминдері сөздігіне» (2015) 3000-нан астам сөз енгізілген [3].

Белгілі болғандай, ұлттық тілдерде компьютер терминологиясы қазіргі таңда кірме терминдер мен калькалар арқылы кеңейіп жатыр. Жалпы, әлемнің көптеген тілдеріндегі компьютер терминологиясы ағылшын тіліндегі компьютер терминологиясына қатысты екінші реттік сипатқа ие, терминдер ағылшын тілінен алынып, калькаланады [15; 4]. Орыс тілінде де, оның орыс тілі аумағында қалыптаса бастағанына қарамастан, ағылшын тілінің әсеріндегі терминология екендігі айтылады [19]. Мысалы сканер, монитор, модем, нетбук, мультимедиа, гаджет сияқты терминдер ағылшын тілінен алынған. Татар тілінде терминдер, әдетте, орыс тілінен калькаланады. Мысал ретінде, многопотоковость – күпагымлыллык, многопользовательский – күпкулланучылы, человеко-лет – кеше-ел сияқты сөздерді келтіруге болады [3; 157, 147]. Сонымен қатар, компьютер терминологиясында басқа терминологиялық жүйелерден алынған төймә, керенте, тапкырлаучы, тәрәзә, өзеклек, йозак, юл, исемлек, челтәр сияқты атауларды да, жаңа жасалған «волосяная линия» мағынасындағы кылсызык, «анонимайзер» мағынасындағы исем яшергеч сияқты неологизмдерді де көруге болады [3; 138, 139, 114, 126, 157, 146]. Жаңа сөздер туралы сөз қозғалғанда, компьютер технологиялары саласының мамандары кірме терминдер татар тілінің талаптарына, ережелеріне сай келмейді деп [37], тілдің өз құралдары арқылы жаңа атаулар жасауға тырысатынын да айта кету керек. Мысалы, олар компьютер мағынасында жасанды санақ сөзін ұсынған [36; 42]. Бұл сөз кең қолданысқа кірмесе де, сөздіктерге тіркелген [3; 142] және терминдер саласындағы ізденістерді көрсетіп тұр.

Сөздіктерге жасалған талдау осы салада терминологиялық сөзтізбелердің көп екенін және жыл сайын көбірек тіркеліп жатқанын көрсетеді. Мысалы, «хәтер» сөзі (ол анықтаушы компонент ретінде де, анықталушы компонент ретінде де қолданыла алады) негізінде жасалған «ирекле эш хәтере», «туры эш хәтере», «оператив хәтер», «ЭВМ хәтере», «турыдан-туры эш хәтере», «хәтер чибы», «хәтер күләме», «хәтер модуле», «хәтер сегменты», «хәтерне саклау» сияқты сөзтізбелер, 2015 жылы шыққан терминологиялық сөздіктен көрініп тұрғандай, «хәтер микросхемасы», «хәтер киңәйтү платасы», «хәтер диспетчеры», «компьютер хәтере» сияқты жаңа сөзтізбелермен байыған [3; 151]. «Тычкан» сөзінің де сөзтізбелері көп: «тычкан төймәсе», «тычкан белән чиртү», «тычкан курсоры», «тычканаслыгы», «тычкан порты», «чыбыксыз тычкан» [3; 156, 65]. Сөзтізбелер негізінен екі-үш компонентті: «китапча урнаштыру», «калыкма тәрәзә», «өстенлекле көйләүләр», «тычканның төп төймәсе», «кулланучының көйләү параметрлары» [3; 181, 183, 184, 186] және басқалар. Сөзтізбелердің, мысалы, бұрын биология саласында байқалғандай, қысқаруға ұмтылысын да көруге болады: «программалаштыру системасы – ПС», «ясалма интеллект – ЯИ», «даими хәтер җайланмасы – ДХҖ», «Глобаль мобиль элемтә системасы – ГМЭС», «гамәли программалар пакеты – ГПП» [3; 111, 25, 188, 192, 23]. Сөзтізбелердің тағы бір түрін қысқартылған сөзтізбелер құрайды. Қысқартылған сөзтізбелер әлі де қысқа. Алайда, бұл құбылыс біздіңше, қысқартулардың да, мағынаны нақтылау себепті, кеңеюге ұмтылысын көрсетеді. Қысқартулар кірме термин болуы да, татар тіліндегі терминнің қысқарып жасалуы да мүмкін: «GPS алгыч», «ANSI символары җыелмасы», «CD яздыру тизлеге», «CASE технологиясе», «ЦМД хәтере», «МБ вакыйгасы», «МБИС кушымтасы» [3; 116, 21, 44, 55, 40, 74] және басқалар.

Сонымен, белгілі бір сала терминдерін жинақтаған сөздіктердің саны да, оларға жиналған бірліктердің саны да жыл өткен сайын артып келеді. Сөздіктердегі атаулардың саны көбейіп, ғылым саласына, қойылған мақсатқа және басқа факторларға байланысты болса да, қазіргі уақытта сала терминологиясының көлемі бойынша өскенін де көрсетеді.

Көрсетілген салалардың терминдері бүгінгі таңда әрі кірме, әрі тілдің өз құралдары арқылы жасалған атаулар есебінен байып келеді. Терминдер жасауда дәстүрлі модельдер әлі де белсенді, сондай-ақ әдеби тіл сөздерін терминдеу, диалектілерден сөздер алу үрдісі байқалады. Терминологияны айтарлықтай байытатын бірліктердің рөлін екі немесе одан да көп компоненттен тұратын сөзтізбелер, түрлі атаулар атқарады. Айрықша салаларда қысқартылған сөзтізбелер де жасалады. Бұл құбылыс мағынаны нақтылаудың әлі толық емес екенін, қысқартулардың кеңеюге бағыт алғанын көрсетеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.       Азбука природы.Птицы. Русско-татарский, татарско-русский словарь биологических терминов [=Табигать әлифбасы.Кошлар.Русча-татарча, татарча-русча биология терминнарысүзлеге] / сост.: А.Б. Халидов, В.И. Гаранин. – Казань: Магариф, 2001. – 95 стр.

2.       Азбука природы. Рыбы. Земноводные. Пресмыкающиеся Русско- татарский, татарско-русский словарь биологических терминов[= Табигать әлифбасы.Балыклар. Җир-су хайваннары. Сөйрәлүчеләр.Русча-татарча, татарча-русча биология терминнарысүзлеге]/ сост.: А.Б. Халидов. – Казань: Магариф, 2001. – 79 стр.

3.       Англо-русско-татарский словарь компьютерных терминов/ сост. А.А. Тимерханов, Ф.И. Тагирова, Р.Т. Сафаров; науч. ред. Д.Ш. Сулейманов, А.А. Тимерханов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2015. – 239 с.

4.       Биологический русско-татарский толковый словарь: ок. 10 000 слов [= Биологиядәнрусча-татарчааңлатмалысүзлек: якынча 10 000 сүз] / авт.: Ф.Г. Ситдиков, Р.К Закиев, А.Б. Халидов, И.Ш. Макалеев, Р.Х. Файзрахманова, И.И. Рахимов, Ф.Г. Иштирякова; под ред. Ф.Г. Ситдикова, Р.К. Закиева. – Казань: Магариф, 1998. – 656 стр.

5.       Бятикова О. Н. Лексика рыболовства в татарском литературном языке. – Казань: ИЯЛИ АН РТ, 2005. – 151 стр.

6.       Галимова О.Н. Балык атамаларының татарча-русча-латинча аңлатмалы сүзлеге. – Казан: ТӘһСИ, 2019. – 204 б.

7.       Галимова О.Н. Малаконимы в татарском языке: формирование и развитие // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – Тамбов, 2024. – Т. 17. Вып. 5. – Стр. 1683–1691.

8.       Гарифуллин Н. К. Менеджмент буенча татарча-инглизчә-русча сүзлек

[= Татарско-англо-русский словарь по менеджменту]. – Казан: Казан дәүләт фин.-экон. ин-ты нәшр., 2006. – 62 б.

9.       Гарифуллин Н. К. Предпринимательство, менеджмент, маркетинг и торговое дело: Русско-англо-татарский толковый словарь: 1222 термина и 777 слов. cтатей [= Business, Management, Marketing and Trading: Russian-English- Tatar Explanatory Dictionary: 1222 terms and 777 dictionary entries = Эшмәкәрлек, менеджмент, маркетинг һәм сәүдә эше: Русча-инглизчә-татарча аңлатмалы сүзлек: 1222 термин һәм 777 аңлатма мәкалә] / под общ. ред. Ш.М. Валитова. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2014. – 287 с.

10.     Гринёв-Гриневич С.В., Сорокина Э.А., Молчанова М.А. Терминоведение. Изд. 3-е, испр. и доп. – М.: ЛЕНАНД, 2023. – 500 стр.

11.     Закиров В.З., Муртазин З.Г. Русча-татарча математик терминнар сүзлеге [= Русско-татарский словарь математических терминов]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1970. – 204 б.

12.     Информатика һәм мәгълүмат технологияләре терминнары: инглизчә-таатрча-русча аңлатмалы сүзлек / Авт.-төз.: Җ.Ш. Сөләйманов, Ә.Ф. Галимҗанов, М.Х. Вәлиев. – Казан: Мәгариф, 2006. – 383 б.

13.     Краткий русско-татарский словарь военных терминов: (толмач) / Штаб РККА. Управление по исследованию и использованию опыта войн. – М.: типо-хромо-литогр. «Искра революции», 1926. – 176 с.

14.     Лексикология татарского языка: в 3-х т. – Казань: ИЯЛИ, 2022. – Т

2. – 392 с.

15.     Лобанова М.А. Структурно-семантические особенности современной компьютерной терминологии (на материале испанского языка): автореф. дисс. к. филол. н. – Екатеринбург, 2009. – 19 с.

16.     Математикаданрусча-татарчабелешмә-сүзлек [= Русско-татарский словарь-справочник математических терминов] / төз. И.Г. Галәветдинов, Г.Г. Гафуров, В.З. Закиров, М.З. Хөснетдинов; И.Г. Галәветдинов ред. – Казань: Мәгариф, 1997. – 208 б.

17.     Математика: русско-татарско-английский терминологический словарь / сост. Л.Л. Салехова, Н. К. Туктамышов. – Казань: Изд-во Казан. ун- та, 2014. – 122 с.

18.     Математический русско-татарский толковый словарь: ок. 2000 терминов [= Математикаданрусча-татарчааңлатмалысүзлек: як. 2000 термин]/ авт. -сост.: Л.И. Галиева, И.Г. Галяутдинов, М.З. Хуснетдинов, И.Б. Гарипов, Ф.Г.Мухлисов; под общ. ред. Л.И. Галиевой, И.Г. Галяутдинова. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2013. – 376 стр.

19.     Мокрогуз Е.Д. Компьютерная терминология // Universum: Филология и искусствоведение: электрон. научн. журн., 2015. – № 8 (21). URL: http://7universum.com/ru/philology/archive/item/2568(мөрәҗәгать вакыты: 15.10.2024).

20.     Письменный корпус татарского языка. URL: https://search.corpus.tatar/index.php?of=search/search.php (мөрәҗәгать вакыты: 20.10.2024).

21.     Рәхимова Р.К. Татар ювелирлык эше лексикасы һәм сүзлеге. – Казан, Фикер, 2002. – 192 б.

22.     Рәхимова Р. К. Татарча-русча тукучылык һәм тегүчелек атамалары сүзлеге = Татарско-русский словарь лексики ткачества и швейного дела [= Татарско-русский словарь лексики ткачества и швейного дела]/ фәнни ред. О.Н Галимова. – Казан: ТӘһСИ, 2018. – 208 стр.

23.     Русско-татарский нефтепромысловый словарь: более 27 000 слов [= Русча-татарча нефть сәнәгатесүзлеге: 27 000 нәнартыксүз /сост. Ф.С. Хакимзянов, Р.А. Закирзянов, З.Г. Хабипова, М.Н. Мингазов; под общ. ред. Ф.С. Хакимзянова, Р А Шакирзянова]. – Казан: Мәгариф, 2004. – 416 стр.

24.     Русско-татарский словарь военных терминов / автор-сост. Р.А. Мугинов.– Казань: Татар. кн. изд-во, 2000. – 151 стр.

25.     Русско-татарский толковый терминологический словарь по агрохимии и почвоведению: ок. 3000 слов [= Агрохимия һәм туфрак белеме терминнарының русча-татарча аңлатмалы сүзлеге: якынча 3000 сүз] / сост.: М. Ю. Гилязов, С. Г. Муртазина, Ф. Ф. Гаффарова; науч. ред. И. А. Гайсин. – Казань: Магариф, 2003. – 136 с.

26.     Русча-татарча биология терминнары сүзлеге: урта мәктәп өчен [= Русско-татарский словарь биологических терминов: для средней шк.] / төз.: Р.Г. Минибаев, Р.Ш. Гильдеев, Р.Х. Фәйзрахманова, Ә. Х. Гарифуллина, И.Ш. Макалеев, Н.А. Бакеева, Ә.А. Мостафин, О.Җ. Курмаев, М.А. Габбасова; О.Җ. Курмаев җит. – Казан: Татар.кит. нәшр., 1972. – 168 б.

27.     Русча-татарча биология терминнары сүзлеге [= Русско-татарский словарь биологических терминов] / төз.: Ф.Г. Ситдиков, Н.А. Бакеева, Ә.Х Гарифуллина, И.Ш. Макалеев, Р.Х. Фәйзрахманова. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1985. – 200 б.

28.     Русча-татарча математик терминнарсүзлеге [=Русско-татарский словарь математических терминов] / Төз. И. Алексеев, Х. Халиков. – Казань: Татгосиздат, 1949. – 98 б.

29.     Сабитова И.И, Саберова Г.Г. Татарско-русский толковый словарь фитонимов [= Үсемлек атамаларының татарча-русча аңлатмалы сүзлеге]. – Казан: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова, 2020. – 216с.

30.     Садыкова З.Р. Зоонимическая лексика татарского языка. – Казань, 1994. – 130 стр.

31.     Сафаров Р.Т. Военная лексика татарского языка. – Казан, 2015. – 196 стр.

32.     Сафина       Э.И.  Названия    птиц  в        татарском   языке и        их лексикографирование.Казань: Дом печати, 2006. – 160 стр.

33.     Сафина Э.И. Татарча-русча-латинча кош атамалары сүзлеге. – Казан: ТӘһСИ, 2018. – 184 б.

34.     Сәфәров Р.Т. Татарча-русча хәрби лексика сүзлеге. – Казан: ТәһСИ, 2017. – 112 б.

35.     Сифоров В.И., Канделаки Т.Л. Методологические аспекты терминологической работы (из опыта КНТТ) // Международный симпозиум

«Теоретические и методологические вопросы терминологии». – М., 1979. – Стр. 110 –115.

36.     Сөләйманов Җ.Ш. Галимҗанов Ә.Ф. Информатика буенча русча- татарча сүзнамә. – Казан: Республика яшьләренең сәләт фонды, 2001. – 95 б.

37.     Сулейманов Д.Ш., Галимянов А.Ф. Система татарских терминов в компьютерных          технологиях         и        информатике.       URL: https://kpfu.ru/staff_files/F2123973830/?????????.pdf (мөрәҗәгать вакыты: 15.10.2024).

38.     Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология. Вопросы теории / Отв. ред. Т.Л. Канделаки. – М.: ЛЕНАНД, 2023. – 248 стр.

39.     Табигатьһәм биология терминнары сүзлеге / ред. М. Корбан. – Казан, 1935. – 123 б.

40.     Таранова    Е.Н.  Проблематика      современного      теоретического терминоведения, достижения и недостатки терминологических исследований

// Научные ведомости. Серия: Гуманитарные наук, 2011. – № 24 (119). Вып.

12. – Стр. 142 –149.

41.     Татар лексикологиясе: өч томда/ ред. Г.Р. Галиуллина. –Казан: ТӘһСИ, 2018. Т. III. 2 кис. – 464 б.

42.     Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. Iтом: А-В. – Казан, ТӘһСИ, 2015. – 712 б.

43.     Татарча-русча-латинчаүсемлекатамаларысүзлеге [= Татарско- русско-латинский словарь названий растений] / авт. -төз. Г.Г. Саберова; ред. Ф.А. Ганиев. – Казан: Фикер, 2002. – 96 б.

44.     Ткачёва Л.Б. Терминология как результат взаимообусловленности филологических и технических наук и её востребованность в современных условиях // Омский научный вестник, 2009. – №2 (76). – Стр. 139-141.

45.     Урысча-татарча атамалар сүзлеге: I сер. (физика, математика, астрономия). [= Русско-татарский терминологический словарь: Сер. 1. (физика, математика и астрономия)]. – Казан: Татгосиздат, 1931. – 876 б.

46.     Фасеев Ф.С. Татар телендә терминология нигезләре. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1969. – 200 б.

47.     Хайруллин М.Б. Глобальләштерү һәм халыкара терминология үсеше

// Татар теленең терминоогиясен камилләштерү проблемалары. – Казан, 2006. – Б. 43–46.

48.     Элементар математика терминнары җыентыгы: алгебра, арифметика, геометрия, тригонометрия [= Сборник терминов по элементарной математике: алгебра, арифметика, геометрия, тригонометрия]/ төз. Х. Халиков, И. Алексеев, З. Ишаев. – Казан: Татгосиздат, 1935. – 82 б.

49.     Якупов Т.Р. Русча-татарча биохимик атамалар сүзлеге [= Русскотатарский словарь биохимических терминов]/ Н.З. Хазипов җит. – Казан, 2000. – 12 б.