ӨЗБЕК ҰЛТТЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛЫ (ON THE DEVELOPMENT OF UZBEK NATIONAL TERMINOLOGY)

Кіріспе

Белгілі болғандай, өзбек әдеби тілі көне жазу дәстүріне ие. Сондықтан оның лексикасы бай әрі алуан түрлі. Ежелден бері өзбек тілінің сөздік құрамы халықтың материалдық және мәдени тарихымен тығыз байланысты және ғасырлар бойы байып келеді. Онда халықтың әлеуметтік өмірі, тұрмыс-салты, кәсібі, көзқарастары, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары туралы түсініктерді бейнелейтін лексикалық қабаттар мен оның құрамдас бөліктері болып табылатын терминологиялық жүйелер жетіліп келеді. Махмұд Қашқари, Махмуд аз-Замахшари, Алишер Науаи сияқты ғалымдардың шығармаларында ана тіліміздің байлығына қатысты сөздер мен терминдер берілген. Сондықтан соңғы жылдары, нақтырақ айтқанда, ана тілімізге мемлекеттік тіл мәртебесінің берілуі мен тәуелсіздіктен кейін оның қолдану саласының кеңеюі салдарынан терминологиялық жүйелерін зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Қазіргі кезеңде өзбек тілінің кәсіптік, диалектілік, ғылыми-зерттеу және терминологиялық мәселелеріне қызығушылық артып келеді. Нақты ғылымдар, жаратылыстану ғылымдары, қоғамдық- гуманитарлық ғылымдар, ауыл шаруашылығы сияқты салалар бойынша терминологиялық жүйелерде маңызды зерттеулер жүргізілді. Көптеген ғылыми салалар бойынша орысша-өзбекше, өзбекше-ағылшынша-орысша, өзбекше және басқа тілдердегі бірқатар сөздіктер құрастырылып, басылып шығарылды.

Ғылым мен техника дамуымен, халық шаруашылығы, өндіріс және ақпараттық технологиялар саласында пайда болған жаңалықтардың нәтижесінде ана тіліміздің лексикасы, әсіресе, терминологиялық жүйелері өзгерістерге ұшырауда. Бұл жағдай тілдің коммуникативтік функциясының қоғам өмірімен және дамуымен тығыз байланысты екенін толық растайды. Себебі қоғамдағы әрбір өзгеріс, жаңалық пен даму тілде өз көрінісін табады.

Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында Ташкент, Самарқанд, Баку сияқты қалаларда өткен тіл-емле құрылтайларында жәдидшілер тіл және емле мәселелерімен қатар, терминология мәселелерін де талқылап, оларды қолдану жөнінде ұсыныстар берген. Мысалы, "Қызыл Өзбекстан" газетінде "Тіл, термин мен емле" деген рубрика ашылып, онда терминдерді таңдау және оларды қолдану жөнінде пікірталастар үнемі жарияланып тұрды. Бұл бағытта Абдурауф Фитрат, Махмудхожа Бехбудий, Абдулла Авлоний, Ашурали Зоҳирий, Эльбек, Боту, Абдурашидхон Муннаваров, Абдулла Қодирий сияқты жәдидшілер жетекшілік етті. Олар көптеген терминологиялық сөздіктер құрастырып, жариялады. Нәтижесінде қолданылып жүрген арабша және парсыша сөздер мен терминдердің орнына өзбекше баламалары жасалып, қолдануға енгізілді. Қазіргі кезде ishchi «жұмысшы», o‘qituvchi «оқытушы», o‘quvchi «оқушы», muzqaymoq «мұзқаймақ» сияқты сөздер жәдидшілердің еңбегімен халықтың тілдік қорына енді және орнықты. Өкінішке орай, кеңес үкіметі кезінде зиялыларымыздың жаппай қудалануы олардың бастаған құнды жұмыстарын аяқтауға мүмкіндік бермеді.

1925-40 жылдары жергілікті халықты бір аймақтан екінші аймаққа күшпен көшіру нәтижесінде диалектілер арасындағы айырмашылықтар біртіндеп жоғала бастады. Көшпелі шаруашылықтың әсерінен жер аударылған халықтың көпшілігі өздерінің кәсібін, қолөнерін белгілі бір деңгейде жоғалтып алды. Халқымыздың маңызды құндылықтарының функционалдық ауқымы тарылды. Өзбек халқының тілінде болған жүз мыңдаған сөз бен терминдер ұмытылып барады, және оның «қолдаушы» түсініктерінің бірі «Өзбек тілі лексикасы», «Өзбек әдеби тілі лексикасы» деген жасанды түсінік болды деп айтуға болады. Себебі бұл терминдер халықтың барлық сөздік қорын емес, тек сұрыпталған, бәрі үшін норматив ретінде қабылданған, емле мен түсіндірмелі сөздіктерде көрініс тапқан сөздерді ғана назарға алды. Егер қазіргі түрік немесе орыс, неміс, француз тілдерінің нормативті (нормативтік) емле сөздіктерінде көрініс тапқан сөздер санын сол тілдердің диалектілеріне тән сөздер мен терминдердің санымен салыстырсақ, соңғыларының саны төрт-бес есе көп екенін көруге болады. Еуропа халықтары мәдениет шекарасына XVI ғасырда қадам басқан болса, біздің халықтың мәдениеті кемінде бірнеше мыңжылдық тарихқа ие. Демек, ресми сөздіктерде көрініс таппаған сөздер мен терминдеріміздің саны еуропалықтардікінен ондаған есе көп болса, бұл көп емес деп айтуға болады.

XX ғасырдың 30-90 жылдарында жарық көрген түрлі «Орысша- өзбекше», «Өзбекше-орысша» екі тілде және салалық түсіндірмелі сөздіктер мен анықтамалықтар мүлде басқа мақсаттарда – лингвистикалық ұлттық құндылықтарды қалпына келтіру және насихаттау үшін емес, ғылыми ұғымдарды, негізінен, орыс тілінде өзбек ғылымы мен халқы арасында кеңінен тарату үшін шығарылған болатын. Осылайша, өзбек халқының мыңдаған жылдық тілдік байлықтары біртіндеп ұмытылып кетті. Әлеуметтік өмір мен шаруашылық саласындағы өзгерістер нәтижесінде жүздеген кәсіп, олармен байланысты заттар, қару-жарақ, құралдар, технологиялық процестерді білдіретін сөздер/терминдер тілдік қолданыстан шығып қалды.

Совет кезіндегі тіл білімі саласында термин мен терминологияның ғылыми-теориялық негіздерін жасауға тілтанушылар В.В. Виноградов, Г.О. Винокур, Н.А. Баскаков, А.А. Баскаков, А.А. Реформатский және басқа ғалымдар үлкен үлес қосты. Бұл ғалымдардың еңбектерінде термин мен терминологияның теориялық мәселелері, олардың анықтамалары және басқа да бірқатар маңызды сұрақтар өз көрінісін тапты. Сонымен қатар, А.М. Щербак, В.И. Литвинов және басқа ғалымдар терминологияның бірқатар салаларын зерттеу бойынша маңызды жұмыстар атқарды.

Мәлім болғандай, 1959 жылдың мамыр айында өткен бұрынғы Одақтық терминологиялық кеңестің ғылыми терминология кеңесі ғылыми терминологияның теориялық негіздерін жасауда үлкен рөл атқарды. Кеңес материалдары «Терминология мәселелері» (1961) түрінде жарияланған, онда терминнің ғылыми-лингвистикалық анықтамасы, терминдердің функционалды мағынасы ашылып көрсетілген және терминтану саласының түрлі аспектілеріне арналған жұмыстар туралы бай материалдар берілген. Сонымен қатар, 1967 жылы Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербургте) өткізілген ғылыми-техникалық терминдердің лингвистикалық мәселелеріне арналған кеңес материалдары терминология мамандары үшін маңызды болды. Сондай-ақ, бұрынғы Кеңестік Ғылым академиясы жанындағы Ғылыми-техникалық терминология комитетінің (ҒТТК) ғылыми-техникалық терминдер саласында зерттеу жүргізу жолдары, терминдерді ретке келтіру туралы нұсқаулар мен кеңестері де терминтанушылар үшін маңызды нұсқаулық болып қызмет етті.

Шетелдік ғалымдардың терминология саласындағы жүргізген зерттеулері, терминология бойынша жасалған отырыстардың материалдары және Ғылыми-техникалық терминология комитетінің нұсқаулықтары түркі тілдерінде терминологиялық зерттеулер жүргізуде, ғылыми терминология жүйесін құруда маңызды теориялық дереккөз ретінде қолданылып келеді.

Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап өзбек тіл білімінде жаңа даму жолы басталды. Бұл кезеңде өзбек тіл білімінің барлық бөлімдері – грамматикалық құрылыс, фонетика, лексика, терминология, диалектология сияқты салаларымен бірге теориялық тіл білімінде де ірі зерттеу жұмыстары жүргізілді.

Өзбек терминологиясы бойынша зерттеулер жүргізген өзбек тіл білімі ғалымдары ғылыми-практикалық мәселелерді шешіп, көптеген жұмыстарды атқарды. У.Турсунов, С. Ибрагимов, О. Усмон, Қ. Зокиров, Х. Жамолхонов, Н. Маматов, С. Ақобиров, С. Усмонов, Р. Доняров, Х. Дадабойев, Х. Шамсиддинов, Н. Қосимов, А. Қосимов, А. Мадвалиев, Н. Махкамов, А. Собиров, И. Йолдашев, М. Абдиев сияқты ғалымдардың еңбектерінде өзбек терминологиясының түрлі мәселелері қарастырылған. Әлішер Науаи атындағы Тіл және әдебиет ғылыми-зерттеу институтында Терминология бюллетенінің бірнеше саны жарияланды. Институттың Терминология бөлімінде терминология мәселелеріне арналған бірнеше монографиялар мен ғылыми мақалалар жинақтары басылып шықты. Кандидаттық және докторлық диссертациялар дайындалды. Әр түрлі салаларға арналған түсіндірме сөздіктер құрылды. Бұл жұмыстарда өзбек тілі терминологиясының көптеген қырлары – оның қалыптасу жолы, жасалуы, түрлі ғылыми салаларда терминдердің қолданылуы және терминологияның басқа да өзекті мәселелері туралы маңызды пікірлер айтылған. Сонымен қатар, терминология саласындағы кемшіліктердің салдарынан туындаған түсініспеушіліктер мен ақпарат алмасудағы қиындықтар талданып, оларды жою бойынша ұсыныстар берілді. Бір терминнің түрлі нұсқада көрінуі, түрлі «киімдер» киюі тыңдаушылардың адасуына әкеліп соғатыны нақты дәлелдермен көрсетілген. Терминдердің ғылым, техника, мәдениет, өндіріс және басқа салалардағы ұғымдарды анықтайтын бір мағыналы сөздер екенін, олардың эмоциялық бояулардан ада болуы керектігі – бұлардың барлығы терминнің негізгі сипаттамалары екендігі атап көрсетілген.

Өзбек тіл білімінде жоғарыда көрсеткеніміздей, бірқатар жұмыстар жасалған. Тәуелсіздік кезеңінде бұл жұмыстардың одан әрі қарқын алуына байланысты бірнеше маңызды мәселелер жүзеге асырылды. Дегенмен, ұлттық терминологиямызды одан әрі жетілдіру бойынша әлі де атқарылуы қажет жұмыстар баршылық.

Басқа тілдердегідей, өзбек тілі терминологиясының материалдарын жүйелі түрде тұрақты зерттеу және талдау қажеттілігін талап ететін мәселелер көп. Ол үшін бірқатар міндеттерді атқаруымыз керек.

Біріншіден, әр саланың терминдерін кешенді түрде зерттеуді жолға қоюды дәуір талап етуде.

Екіншіден, салалық терминологияға қатысты сөздер мен терминдерді жинап, олардың түсіндірме сөздігін құрастыру және жариялау.

Үшіншіден, ұлттық терминологиямыздың теориялық мәселелерін одан әрі жетілдіріп, оны жаңа пікірлер мен идеялар арқылы толықтыру қажет.

Төртіншіден, терминдерді қолданудағы кейбір түсініксіз жағдайларды сала мамандарымен бірге тілшілер анықтап, айқындау жұмыстарын жүргізуі қажет болады.

Бесіншіден, Министрлер Кабинеті жанындағы Атамашынулық комитетінің жұмысын жандандыру керек. Қажет болған жағдайда, салаларға қатысты терминдердің баламаларын жасау үшін өндіріс орындардағы мамандардың қатысуымен көшпелі семинар-тренингтер ұйымдастыруды жолға қою керек.

Алтыншыдан, қоғамымыздың қай саласы болсын, шет тілдерінен енген сөздер мен терминдер, міндетті түрде мамандар тарапынан талқыланып, Атамашынулық комитетінің рұқсатымен ғылыми немесе өндірістік процестерде қолданысқа енгізілуі керек. Егер осы процесті жолға қоймасақ, жақын болашақта өзбек тілі басқа тілдердің қысымында қалып қоймайтынына ешкім кепілдік бере алмайды.

Жетіншіден, барлық жоғары және орта арнайы оқу орындарының қызмет түріне қарамастан, оқу жоспарларына «Өзбек тілінің салалық қолданысы» арнайы курсын міндетті пән ретінде енгізу қажет. Қазіргі таңда бұл пән тек санаулы жоғары оқу орындарында ғана оқытылуда.

Қорытынды

Қорыта айтқанда, ана тіліміздің сөздік байлығының бір бөлігі болып келетін ұлттық терминологияның келешегін, ана тіліміздің тазалығы мен дамуын қамтамасыз ету әр зиялының міндеті екенін ұмытпауымыз керек. Демек, ана тілдің болашағын ойлаған әр адам жоғарыдағы мәселелерді жақсылап түсініп, қабылдауы қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.       Абдиев М. Соҳавий лексиканинг систем таҳлили (Самарқанд вилояти касб-ҳунарлари материаллари асосида). – Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги "Халқ мероси" нашриёти, 2004.

2.       Абдиев М. Термин ва терминология масалаларининг ўрганилиши // Терминология ва терминография маслаларию Илмий анжуман материаллари. 2011 йил, 23-24 февраль. – Самарқанд: СамДУ, 2011, 35

- 39 бетлар.

3.       Абдиев М. Терминологияни такомиллаштиришга доир мулоҳазалар.

// Нутқ маданияти ва ўзбек тилшунослигининг долзарб масалалари мавзусида Халқаро илмий- амалий анжуман материаллари. - Андижон, 2022, 40-45 бетлар.