Зергерлік сала лексикасының қайта жандануы және терминденуі

Қоғамдағы қызметтің барлық саласында қарқынды өзгерістер орын алған қазіргі әлемде барлық құбылысты бірдей қадағалау өте қиын. Жыл сайын пайда болып жатқан жаңа технологиялар, техникалық жүйелер, компьютерлік жобалар сияқты жаңа дүниелермен қатар жаңа терминологиялық жүйелер пайда болады немесе тілде бұрыннан бар жүйелер қарқынды түрде толығады. Шетел тілінде келіп жатқан ақпарат дүниежүзілік интеграция үрдісі терминологиялық жүйенің даму қарқынын арттыруға ықпал етеді. Осы орайда бұрыннан қалыптасқан, өзіндік даму тарихы, тұрақты терминдік сипаты бар жүйелерге жаңаша қарау қажеттігі пайда болды. Осы кезеңде терминологияны қалыптастыру мәселесіне ұлттық мүдде тұрғысынан қараудың, ұлт тілінде қалыптастыру немесе сөздік қорын пайдаланудың маңызы туралы ғалымдар өз пікірлерін білдірді [1, 10]. Зерттеуші ғалымдар атап көрсеткен терминжасамның түрлі тәсілдерінің ішінде ертеде халық тілінде пайда болған халықтық лексиканың терминденуі, жалпы қолданыстағы сөздердің кәсібиленуі арқылы терминге айналуы, диалект, көне сөздерді терминологиялық мағынада қолданылуы өнімді тәсілдер қатарына жатады [1, 23]. Ұлттық терминжасам қазақ тіліндегі жалпы қолданыстағы сөздерді пайдалану, тек баламасыз сөздерді өзге тілден алу сияқты қағидаларды ұстанады.

Ежелгі дәуірден бері келе жатқан көне кәсіптің бірі – зергерлікті бүгінгі отандық шеберлер меңгеріп, дамытып, қайта жаңғыртып, кәсіпке айналдырды. ХХ ғасырдың басынан ХХІ ғасырға дейін қолданыстан шығып, тек музей материалдары деңгейінде қалып қойған зергерлік лексиканы қазақ тілінде кәсіби лексикаға жатқызады. Басқа халықтың зергерлік іс терминологиясы қатарында кездесетін зергерлік лексиканы қазақ тілінде де терминжасам тұрғысынан қарастыру және салалық терминдер жүйесін қалыптастыру туралы Р.Шойбеков өз еңбегінде атап өтеді. Сонымен қатар ғалым қазақ тілінде тарихи, этнографиялық, мәдениеттанымдық және тілдік тұрғыдан зерттеу жүргізілген зергерлік лексика қатарындағы халықтық терминдер мәселесін қозғайды [2, 81]. Қазақ тілінде қазіргі даму кезеңін бастан өткізіп жатқан зергерлік өндіріс терминдерін реттеу, жүйелеу, стандарттаудың маңызы артты. Оған қоса ашық, динамикалық жүйе болатын зергерлік сөздік қор қатарына нақты семантикалық шегі мен анықтамасы нақтыланбаған немесе екіұшты мағынадағы жаңадан пайда болған ұғымдарды (kaffa сырға) атау қажеттігі туындайды. Ал баламасы табылмаған жағдайда өзге тілден келетін сөздер сол күйінде қолданылады.

Зергерлік лексика қатарында терминдер ғана емес, семантикалық жағынан да, құрылымдық жағынан да толық зерттелмеген түптерминдер, квазитерминдер, терминбөлшектер, кәсіби сөздер және басқа да арнайы лексикалық бірліктер нақтылауды қажет етеді. Зергерлік лексика құрамындағы арнайы лексема түрлерін ажыратудың ең негізгі критерийлерінің бірі – ұғымдық сипаты, яғни ғылыми термин­ ең алдымен ұғым атауын білдіреді [3, 24]. Мұндай ұғымдарды тек тілдік тұрғыдан қарау жеткіліксіз болатындықтан терминжасам үрдісіне тек тілші ғалымдар ғана емес, сол сала мамандарының пікірі қажет, себебі термин сөздің мағынаға сәйкестігінен гөрі ұғымға сай келуі маңызды шарт болады.

Күнделікті өмірде зергерлік лексика адамның лексикалық қорындағы бірнеше зергерлік бұйым атауларымен шектелетін тәрізді көрінеді. Алайда зергерлік сала геммология, зергерлік қолөнер атаулары, жасау және өңдеу технологиялары, қазіргі зергерлік коллекциялардың экспрессивті атауларының негізінде жатқан тіл құралы, зергерлік өнердің пайда болуы мен даму тарихына қатысты мәліметтерге толы этимологиялық, этнографиялық зерттеулерді т.б. қамтитын ауқымды саланың бірі.

Қазақ тіліндегі зергерлік лексика  бірнеше тақырыптық топтан тұрады. Олардың қатарында көне сөздер, диалектизм кездеседі. Р.Шойбеков зергерлік өнерге байланысты лексиканы әшекей бұйымдар, тұрмыстық бұйым, ою-өрнек,  құрал-сайман, қажетті материал, өңдеу, әдіс-тәсіл атаулары сияқты тақырыптық топқа бөледі [2, 8]. Ұлттық зергерлік лексика құрамындағы кәсіби сөздерді семантикалық талдау терминге жақындығын көрсетеді. Алайда термин алды сөздер мен квазитерминдерді анықтау сияқты күрделі мәселелер зерттеуді қажет етеді, өйткені, оларды саралаудың критерийлері әлі де анықталған жоқ. Терминологияда кездесетін мұндай лексикалық бірліктердің сипаттамасы толық емес, сондықтан олардың анықтамасы зергерлік лексикада біршама дау тудыруы мүмкін.

Басқа салалар сияқты зергерлік сала ұғымдарының да өзара байланысты жүйесі, терминологиялық өрісі бар. Сонымен қатар зергерлік бірнеше саламен байланысты кәсіп болғандықтан оның қатарындағы лексика кен ісі және металлургия (қарайту, оксидтеу), өнер (шекiме), машина жасау (кіреукелеу, әрлеу), жеңіл өнеркәсіп (сыздық, филигрань, сымкептеу), химия (тұндыру), тарих т.б. салаларында қолданылады [4]. Зергерліктің ертеден келе жатқан кәсіп екенін ескерсек аталған ортақ терминдердің оған қатысы болуы заңды. Зергерлік лексика қатарындағы терминдік сипаттағы сөздерге металл өңдеу, көркемдеу және жасау әдіс-тәсілдері, құрал жабдықтар т.б. атауларды жатқызуға болады. Бұл атаулардың көпшілігі өзге тілдерде (орыс, ағылшын) зергерлік салаға қатысты термин сөздер деп танылады.

Сонымен қатар терминдік сипаттағы сөздер (бағалы тас, метал, технология) аналитикалық тәсілмен жасалатын ұлттық зергерлік бұйым түрлері атауларының көпшілігінің құрамында бар. Мысалы бұйым жасалатын бағалы тас (ақық алқа) пен метал атауы (зер белбеу), жасау тәсілі (бұрама білезік) сияқты атауларда қолданылады.

Қазіргі заманда зергерлік саланың дамуына, кәсіптік деңгейде қолданылатын әдіс-тәсіліне қарай түрлі кәсіби бағыттардың (оюшы зергер, қарайтушы, қондырғыларды қырлаушы немесе жапсырушы т.б.) пайда болуы зергерлік лексиканың ауқымын кеңейтті [5]. Жоғарыда аталған лексикаға қосымша зергерлік бұйымның құрамдас бөліктерін (каст, қондырғы, жиектеме т.б.), қосымша материал атауын (асбест, талшықтас т.б.), тізбектеу немесе өру түрлерін (нонна, якорь, жылан, ұлу, ромб, раушан т.б.), түсі немесе құрамы бойынша аталатын тас түрлерін (барка меруерті, оңтүстік теңіз меруерті, раух-топаз, швейцар топазы, т.б.) атауға болады.

Терминнің негізгі белгілеріне оның сөзжасамдық, танымдық қызметі, атауыштық, жаңа сөздік (неологизм) сипаты және арнаулы салалық мағынасы кіреді [6, 5]. Зергерлік лексиканың типологиялық талдауы олардың барлығы термин болмаса да арнайы сөздер болатынын көрсетеді және терминтану объектісінің аясының кеңеюіне әкеледі. Қазақ тіліндегі зергерлік лексика құрамындағы сөздерді терминдеу мәселесі өзге тілдермен салыстыру, аударма жасау үрдісінде анықталады.

Сөздің терминдік сипатын, жаңаша мазмұнын анықтауда аударманың орны ерекше. Біріншіден, шет тілдік сөздерді аудару арқылы барлық саладағы қолданыс тіліне айналдыру тілді дамытуға ықпал етсе, екінші жағынан, тілдегі ұлттық ұғым атауларының қолданыс қызметін арттырады, әлемдік деңгейде танытуға мүмкіндік береді. Зергерлік лексиканың аудармада ұлттық бұйым туралы өзге тілде мәлімет беру мен өзге тілден еніп жатқан сөздерге балама ретінде қолдануда артықшылықтары бар. Қайта жанданған зергерлік өнеркәсіп ұғымдары мен атауларын жүйелеу, нақтылау және қолданысқа енгізу мәселесінде де аударманың да үлесі зор. Қолданыстан шығып қалған лексиканы шетел тіліндегі терминдердің баламасы ретінде беру үшін зергерлік сала ұғымының өзге тілдегі ұғыммен сәйкестігін, семантикалық баламасын анықтау қажет.

Қазіргі зергерлік сала бойынша екі немесе үш тілде берілетін мәліметтерде жиі кездесетін аударманың кейбір мәселелеріне назар аударайық. Өзге тілдегі термин сөздердің қазақ тіліндегі баламасын беру үрдісіндегі мәселенің бірі – терминнің бірнеше нұсқасы болуы (варинаттылығы) ұғым атауын нақтылауда қиындық келтіреді. Мысалы гравирование сөзі сөздікте қазақша нақыштау; ою; ойғызу; ойғылау; ойдырту; ойдыру; оймалау; оймышталу; оймыштату деп аударылады [7]. Сонымен қатар зергерлік лексиканы дұрыс аудару үшін басқа сала (кен ісі, машина жасау, мәдениет және өнер, химия т.б.) терминдерінің қатарында кездесетін баламадан ажырату міндеті тұрады.

Зергерлік сала бойынша музей материалдары мен кітап-альбомдарда берілетін екі тілдегі мәліметтерде анықталған – орыс тіліндегі сөздерге жалғау қосу арқылы сол күйінде қолдану, яғни калькалау мәселесі. Мысалы: штампованный (қалыпталған) – штампыланған, ажурный средник – ажурлы средник, т.б. [8]. Мұндай аударма түрі қазіргі кезде қалыпты жағдайға айналып кетті.

Тағы бір мәселе – өзге тілде термин болатын сөздің қазақ тілінде жай түсіндірме арқылы берілуі. Мысалы үш тілде мәліметте берілген тигель (ағылш. crucible) сөзі қазақ тілінде «екі жалпақ темір» деп беріледі [9, 217].

 Зергерлік лексикасы аударуда варианттылық сияқты күрделі мәселе салыстырма жасау, ұғымды нақтылау, сөздің қолдану жиілігіне мән беру т.б. тәсілдер арқылы жан-жақты қарастырылуы тиіс. Қазіргі кезде зергерлік істе қолданылатын технологияның, құрал-сайман түрлерінің алуандығына байланысты ұғымға сәйкес атауды таңдау мәселесі терминге толық сипаттама беретін үш тілді электрондық терминдік сөздікті қажет етеді. Ал ұлттық зергерлік бұйым атауларын (шолпы, шашбау) өзгеріссіз берілгенмен олардың ерекшелігін танытуда өзге тілде түсіндірме немесе сипаттама беру арқылы нақтылау қажет. Сонымен қатар ұсынылатын атауларға сәйкес иллюстрацияны қолдану өзге тілдегі баламасын анықтауда пайдасы зор.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы: зерттеулер, оқулық, сөздік, библиография. – Алматы: «Сардар», 2014. - 928+16 жапсырма бет.
2. Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы, –Алматы, 1993. - 190 б.
3. Манкеева Ж. Ұлттық тілдегі терминдік жүйе мәселесі, Терминологиялық хабаршы, №1 (51) 2016.
4. https://termincom.kz
5. https://www.enbek.kz
6. Исакова С.С. Қолданбалы терминология. Жоғары оқу орындарының 5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттеріне арналған оқу құралы. – Ақтөбе, 2015, 175 б.
7. https://sozdik.kz
8. https://adilet.zan.kz/kaz/docs
9. Тохтабаева Ш.Ж. Қазақтың зергерлік өнері. – Алматы кітап баспасы, 2011. - 384 б.