ҚАЗАҚ ТІЛІ ТҮРКІ ТІЛІНІҢ БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ (KAZAKH LANGUAGE AS A VARIETY OF TURKISH LANGUAGE)

Кіріспе

Қазіргі қоғамда тіл қоғамдық және ұлтаралық келісімді қолдауда жетекші рөлдердің бірін атқарады.

Қазақ тілі – түркі тілдерінің бірі. Ол– Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Сондай-ақ, Ресейде, Қытайда, Өзбекстанда, Түркияда, Моңғолияда және т.б. елдерде тұратын қазақтардың ана тілі. Қазақ тілі қарақалпақ, ноғай және қарашай тілдерімен бірге қыпшақ тілдер тобы шеңберінде қыпшақ-ноғай кіші тобын құрайды. Ең жақын тілдер – қырғыз, башқұрт, құмық, қырымтатар, татар, қарашай-балқар.

Қазақ тілі XIV-XVII ғасырларда Алтын Орданың ыдырау дәуірінде қазіргі Қазақстан аумағында көшіп келген туысқан түркі тайпаларының тілі ретінде қалыптасты. Ақыры XVII ғасырдың ортасында қыпшақ-ноғай кіші тобының басқа тілдерінен бөлінді.

Түркі тілдерінің бірі қазақ тілі қыпшақ тобына жатады. Ескірген атаулар – қырғыз-қайсат, қазақ-қырғыз. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттіктілі, сондай-ақ ТМД-ның басқа Орта Азия мемлекеттерінде, Ресейде, Иранда, Ауғанстанда, ҚХР Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында және басқа да елдерде таралған. 1989 жылғы санақ бойынша бұрынғы КСРО аумағында қазақ тілін ана тілі деп санайтын қазақтардың саны шамамен 7890 мың адамды құрады. Қазақстан аумағында орыс тілімен қатар, республикада тұратын түркі этностарының өкілдері, сондай-ақ дүнгендер ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде пайдаланады. Қазақ-орыс қос тілділігі кең таралған (әсіресе қалаларда).

Қазақ тілі XV-XVI ғасырларда ортаазиялық қыпшақтардың тілі негізінде қалыптасты. Әдеби қазақ тілі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бері бар; оның пайда болуы ақындар мен ағартушылар Абай Құнанбаев пен Ыбырай Алтынсариннің қызметімен, сондай-ақ бай қазақ фольклорының ықпалымен байланысты. Осы уақытқа дейін әдеби қазақ тіліне белгілі бір әсер еткен түріктің орта азиялық тілі әдеби рөл атқарды. Әдеби қазақ тілін түпкілікті қалыпқа келтіру ХХ ғасырда жүргізілді. 1930 жылға дейінгі жазу араб тілінде, 1930-1940 жылдары латын негізінде, 1940 жылдан бастап кейбір қосымша әріптермен орыс графикасына негізделген. Қазақ тілінде бастауыш және орта мектепте, ал кейбір мамандықтар бойынша (ең алдымен филологиялық) және жоғары мектепте оқыту жүргізіледі. Қазақстанның орыс және орыс-ұлттық мектептерінің бастауыш сыныптарында бұл міндетті пән болып табылады. Қазақ тілінде оқытатын мектептер Өзбекстанда, Қырғызстанда, Ресей Федерациясының Астрахан облысында және басқа жерлерде де бар.

Сәрсен Аманжоловтың пікірінше, қазақ тілінде үш негізгі диалект бар: Батыс, Солтүстік-Шығыс және Оңтүстік. Батыс және Солтүстік-Шығыс диалектілері ғасырлар бойы жергілікті бытыраңқылық пен жергілікті қазақтардың тайпалық бірлестігі нәтижесінде пайда болды. Қазақ тілінің Оңтүстік диалектісі осы жерлердегі Қоқан хандығының билігі салдарынан бірнеше ғасырлар бойы өзбек тілінің қатты ықпалына ұшырады, бірақ өз кезегінде өзбек және қырғыз тілдерінің жекелеген диалектілеріне әсер етті.

Қазақ ауызекі тілі өзінің қалыптасуы барысында түркі тілдерінің де, басқа тілдердің де ықпалын сезінді. Түркі халықтарының жекелеген тайпалық одақтарға бөлінуімен қазақ қана емес, қарақалпақ және өзбек тілдері де қалыптасқан XV ғасыр оның түпкілікті қалыптасу сәті болып саналады. Халық қазақ тілінің дамуы Половцы тайпалық одағы, Алтын Орда және Үлкен Ноғай Ордасы мемлекеттерінің тарихымен тығыз байланысты. Сонымен қатар, оған Орта Азияда өмір сүрген бірқатар басқа аумақтық құрылымдар мен тайпалар одақтары әсер етті, олар қазақ тілін Иран тілдерінің элементтерімен байытты.

XV ғасырда қазақ тілі ауызша қарым-қатынас және ауызша-поэтикалық шығармашылық салаларына қызмет етті, ал түркі әдеби тілінің ортаазиялық нұсқасы жазбаша түрде қолданылды. XVI-XIX ғасырдың ортасындағы жазбаша тіл ескі қазақ әдеби тілі деп аталады, ол түріктің әдеби дәстүрлері мен ауызекі тілдің грамматикасы мен лексикасының элементтері негізінде қалыптасады. Бұл әдеби тіл ресми қағаздарда, корреспонденцияларда, көркем және тарихи әдебиеттерде қолданылған. Қазіргі әдеби тіл XIX ғасырдың екінші жартысынан бастау алады, оның бастауында ақындар мен ағартушылар Абай Құнанбаев пен Ыбрай Алтынсарин тұрды.

Туысқан түркі (қырғыз, өзбек және т.б.) және шетелдік (орыс, моңғол, араб, иран, Қытай және т.б.) тілдерімен ұзақ байланыстар қазақ тіліне әлсіз әсер етті. Әсер негізінен лексика мен семантикада, шамалы-фонетикада, морфологияда және синтаксисте көрінеді [1].

Қазақ тілін алғашқы іргелі зерттеу П.М.Мелиоранскийге (қазақ-қырғыз тілінің қысқаша грамматикасы, 1894-1897) тиесілі болды; кейіннен М.Б.Балақаев, Қ.Жұбанов, К.М.Мұсаев және басқа да зерттеушілердің еңбектері маңызды мәнге ие болды.

Ежелгі түріктер арасында жазуды қолданудың алғашқы мысалы VIII-X ғасырларда болған Орхон-Енисей жазуы.

Орта ғасырларда исламның таралуымен Қазақстан аумағында араб жазуының парсы нұсқасы да тарала бастады. 1929-1940 жылдар аралығында латын графикасы романизация шеңберінде қолданылды. 1940 жылдан бастап 42 әріптен тұратын кирилл алфавиті қолданылып келеді.

Кирилл әліпбиін Моңғолия қазақтары да қолданады, ал Түркияда латын әліпбиі қолданылады. Қытайда тұратын қазақтар бұқаралық ақпарат құралдарында және ішінара білім беру жүйесінде өзгертілген араб графикасын қолдануды жалғастыруда. Араб әліпбиін Иран қазақтары да қолданады.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – Тәуелсіздік негіздерінің бірі. Қазақстан Тәуелсіздікке ие болған уақыт ішінде мемлекеттік тіл жаңа қуатқа ие болды. Қазақ тілін қоғамда мемлекеттік тіл ретінде қалыптасып келе жатқан 90-шы жылдар мен салыстыратын болсақ, бүгінгі таңда оның мәртебесі сөзсіз жоғары. Оқыту жүйесінде белгілі біркемшіліктер бар, бірақ мемлекеттік тіл дімеңгерген әртүрлі этностардың өкілдері бойынша жағдайға жалпы қарайтын болсақ, онда сөзсіз динамика бар. Жылдан жылға мемлекеттік тілде еркін сөйлейтін жас орыс тілді балалардың саны артып келеді. Бұл факт уақыт өтіп, қазақ тілі міндетті түрде этнос аралық қарым- қатынас тіліне айналады деп болжауға құқық береді. Барлығы соған қарай жүреді [2].

Қазақстанда 2020-2025 жылдарға арналған тіл саясатын іске асыру жөніндегі мемлекеттік бағдарлама іске асырылуда [3].

Біріншісі – латын әліпбиі негізінде қазақ тілін жаңғырту. Екіншісі – тіл мәдениетін одан әрі арттыру және тілдік капиталды дамыту. Үшіншісі – мемлекеттік тілдің этнос аралыққа тынас тілі ретіндегі рөлін күшейту.

Егер қоғамда, атап айтқанда мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілді насихаттау және іс-шаралар туралы айтатын болсақ, ондабұл, еңалдымен, мемлекеттік тілді үйренуге ынталандыру, қызығушылық тудыру мақсатында өткізілетін оқыту курстары, түрлі конкурстар, олимпиадалар, челлендждер.

Жақында мемлекеттік тілді көрнекі жарнамада, жалпыға ортақ пайдаланылатын ақпаратта қолдану туралы заң жобасына түзетулер енгізілді. Яғни, қазір жарнама, қызмет көрсету саласында ең алдымен мемлекеттік тілді, содан кейін орыс тілін міндетті түрде қолдануды ескеру қажет.

Біз бірте-бірте Қазақстандағы мемлекеттік тіл этнос аралық қарым-қатынас тіліне айналатынына барамыз. Қазақ жерінде тұратын қазақ пен қазақ қана емес, орыс пен корей, украин және поляк қазақ тілінде еркін сөйлейтін болады. Бұл қайтымсыз тарихи процесс және біз оған барамыз. Мұндағы ең маңызды нәрсе – мәжбүрлемеу. Қазақстандықтардың санасы біртіндеп өзгеруде. Мемлекеттік тілін кеңінен қолданатын көптеген елдер бұған мысал бола алады [4].

Қазақ тілі өте күрделі – мен бұл туралы әрқашан ашық айтамын, өйткені бұл ең бай тіл. Біріншіден, сіз қарым-қатынастан қорықпауыңыз керек! Айтылу кезінде қателіктер жіберуден қорықпаңыз. Дауыстап оқу керек, артикуляцияны дамыту керек.

Аздан бастау керек – сөйлеуде сөз тіркестерін, қазақ тілінде сөйлеуді, сәлемдесуді, қоштасуды қолдану керек, өз сөзіңізді қазақ тілінің дыбыстарын жаңғыртуға дағдыландыру қажет.

2012 жылы Қазақстанда қазақ тілін латын әліпбиіне кезең-кезеңімен көшіру туралы шешім қабылдағаны белгілі болды. Латын әліпбиіне көшу процесінің басталуы 2025 жылға жоспарланған [5].

2017 жылғы 12 сәуірде Қазақстанның алғашқы Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2017 жылдың соңына қарай ғалымдар мен жұртшылық өкілдерімен тығыз қарым-қатынаста жаңа қазақ әліпбиі мен графикасының бірыңғай стандартын қабылдау қажеттігін айқындап, осылайша кириллицадан бас тартудың және латын әліпбиін пайдалануға көшудің белсенді кезеңіне бастамашылық етті. Президенттің 2017 жылғы 26 қазандағы Жарлығымен жаңа әліпби бекітіліп, 2025 жылға дейін осы әліпбиге кезең-кезеңімен көшу белгіленді. Кейіннен ауысу 2031 жылға ауыстырылды [6].

Түркі тілдері ішіндегі сөздік қоры үлкен, ең таза тілдердің бірі саналатын қазақ тілінің сөздік қорының 60 пайызын түркілік түбірлі сөздер құрайды. Қазақ тілінің сөздік қорына 160 мыңнан астам сөз есептелген.

Мақаламызды қорытындылай келе, тарихы тереңнен нәр алған мемлекеттік тіліміз кез келген тәуелсіз елдің негізгі белгілерінің бірі болғандықтан, оны жандандыру, қолданыс аясын кеңейту әрбір қазақстандыққа үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл жауапкершілік Тіл туралы заңда «Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы» деп нақтыланған. Қазақ тіліне деген қажеттілікті арттыруда жүйелі жұмыстар үздіксіз жалғасуы керек.

Пайдаланылған әдебиеттер:

<!-- [if !supportLists]-->1. Развитие казахского языка, возрождение национальной культуры и самосознания очень важны для общества – конференция в Алматы. [Электронный ресурс]: http://www.inform.kz/kaz/article/2135447

<!-- [if !supportLists]-->2. «ҚазақстанРеспубликасындағытілтуралы»ҚазақстанРеспубликасыны ң 1997 жылғы 11 шілдедегі №151 Заңы.

<!-- [if !supportLists]-->3. «Қазақстан Республикасында тіл саясатын дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 16 қазандағы №914 қаулысы.

<!-- [if !supportLists]-->4. Уроки казахского языка: 20 лет спустя. [Электронный ресурс]: http://www.parlam.kz/a/site.dep/sadvakasov/news

<!-- [if !supportLists]-->5. Козырев Т. Языковой вопрос и гражданская идентичность казахстанцев. [Электронный ресурс]: http://anatili.kz/?p=7031

6. Мажитаева Ш., Хан Н. Полиязычная лингвистическая компетенция как средство формирования конкурентоспособного специалиста // Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. Научный журнал. М., №08 (55) август 2013. С.287-290