Ә. ҚАЙДАРДЫҢ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҚАҒИДАТТАРЫ (мәдениет және өнер халықаралық терминдері негізінде). PRINCIPLES OF FORMATION OF KAZAKH TERMINOLOGY BY A.KAIDAR (based on the international terms of culture and art)

Кіріспе

Қазақстанның егемендік алып, тәуелсіздікке қолы жеткен шақта тіліміздегі барлық сөздерді жаппай аудару ісі басталды. Тіл, тілдің мәртебе алуы айналасындағы мәселелер де осы сұрақтың ілгерілеуіне өз ықпалын тигізбей қойған жоқ. Мұндай оңды шара ұлттық терминологиямызды ұлт тілінде қалыптастыруымызға деген қажеттіліктен туындағаны анық. Қазақ тілінде ұғымдар мен атауларды беруге деген әрекет шынайы ұмтылыс, жай қызығушылық түрінде болсын әр түрлі деңгейде жүзеге аса бастағандығы белгілі. Сонымен бірге мемлекет ішіндегі түрлі салалар бойынша жасалған өзгерістер тілде, соның ішінде, терминологияда қамтылмай қалмады емес. Нақтылай айтқанда, елімізде болып жатқан әлеуметтік-қоғамдық құрлымымыздағы өзгерістердің ықпалы ұлттық терминологияда да өз өзгерістерін енгізуге жетеледі. Осындай өзгерістер барысында дамыған елдер тәжірибесін қолдану – ұлт тілінде жасалған терминдер қатарының басым болуы керектігіне, халықаралық терминдердің үлесін азайту қажеттігіне көз жеткізді.

Ә. Қайдар және терминологиялық зерттеулер

Кеңестік дәуірде жалпы терминология мәселесіне, оның ішінде ұлттық негізде термин жасау ісіне дұрыс көңіл бөлінбеген болса, 90-жылдардан бастап бұл мәселеніңдұрыс жолға қойыла бастағанын байқауға болады. Оған ғылымның түрлі салалары бойынша жазылып, қорғалған кандидаттық, докторлық диссертациялар мен салалық терминологиялық сөздіктер дәлел бола алады. Атап айтсақ, Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. 1998 ж., докт. дисс., Ақаев С. Терминнің тілдік және танымдық сипаты. 2002 ж., докт. дисс., Күркебаев Ш. Өсімдік мүшелері мен олардың құрылым-құрлысына қатысты терминдер. 1994 ж., Әбдірәсілов Е. Лингвистикалық терминдердің семантикалық қатынастары. 1999 ж., Дәулетов Е. Қазақ тіліндегі мемлекеттік құрылыс терминологиясының қалыптасуы. 1999 ж., Исақова С. Қазақ тіліндегі психология терминдерінің лингвистикалық мәселелері (лингвистикалық зерттеу), 2001 ж., канд. дисс., К. Қабатаева, Х. Досмұхамедұлы еңбектеріндегі қоғамдық-саяси, мәдени- әлеуметтік терминдер. 2002 ж., канд.дисс. және т.б. көптеген ғылыми зерттеулер. Бұл еңбектерге дейін де сала терминдері бойынша қорғалған кандидаттық диссертациялар бұрынғы бағыттар бойынша жазылғанымен, терминологиядағы белгілі бір ұғымдардың қалыптасып, мәселелердің көтерілуіне алғышарт бола алғандығын айтып өту керек. Демек, терминологиядағы өзгерістерге түрткі болған қозғаушы күштердің бірі – жаңа бағыттағы және қордаланып қалған терминологиядағы өзекті мәселелер бойынша жазылған ғылыми-зерттеу еңбектер. Бұл зерттеулерде де халықаралық терминдердің айналасындағы мәселелер жанама түрде болса да қамтылды.

1933 жылы сол кезеңдегі одақтың астанасы болған Мәскеуде академик С.А. Чаплыгин мен Д.С. Лоттенің ұсынуымен КСРО ҒА-ның техникалық терминология комиссиясы құрылды. Сол жылы мемлекеттік терминологиялық комиссиясы Қазақстанда да құрылып, оның төрағасы болып көрнекті ғалым, профессор Қ. Жұбановтың тағайындалғанын білеміз. Бұл кезде Мемтерминкомның төрт бюллетені басылып, онда бірнеше ғылым салалары бойынша бекітілген терминдер тізімі мен термин мәселесіне арналған мақалалар жарияланған. Бұдан кейін 1937 жылдан 1945 жылға дейін терминком жұмысының тоқтап қалғаны тарихтан белгілі. Терминолог ғалым Ш. Құрманбайұлының деректеріне сүйенсек, 30-жылға дейін алаш зиялыларының аз ғана тобының жасап, қолданысқа енгізіп кеткен терминдерінің оннан бір бөлігін соңғы 60 жылда бүкіл зиялы қауымның жасамағандығын айтады [1, 5]. Әрине, бұл кезеңде терминком заман ағымына лайық жұмыс жүргізгенін ұмытпау керек. Яғни, тіліміз термин жасаушы емес, дайын терминдерді қабылдаушы тілге айналып кеткен заман еді. Ал, еліміз егемендікке қолы жеткен жылдардан бастап Мемтерминкомның да жұмысы жақсара бастады, жаңа ізденістер пайда бола бастады деуге болады. Оған дәлел – күнделікті мерзімді басылым беттерінде көпшілік талқысына ұсынылып отырған жаңа атаулар, 2002 жылдан бері тоқсанына бір рет шығып тұратын Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссия бюллетені «Терминологиялық хабаршы». Хабаршыда негізінен түрлі сала мамандарының ұсынған терминдері, терминология мәселелеріне байланысты ғылыми мақалалар және де ең негізгісі сала мамандары мен көпшілік қауымның талқысынан өтіп, бекітілген терминдер жарияланады.

Тәуелсіздік жылдарында ғылымның түрлі саласына, әсіресе қоғамдық- әлеуметтік салаға қатысты халықаралық мәндегі терминдердің тілімізге енгендігі мерзімді басылымдардан, басқа да ақпарат көздерінен көрініс табуда. Олардың бірқатары ұлт тіліндегі терминдерге мән беріп жатқан кезеңде сол қалпында қазақ тіліне аударылып, қазақ тіліндегі қолданысқа сіңіп, қалыптасып үлгерсе, бірқатарының екі сыңары да қолданылып, ал бірқатары сол шет тілінен енген нұсқасында қолданылып жүр. Бұл да бір жағы халықаралық терминдердің тілімізге кірігу, қабылдану үдерісінің әлі де жалғасып келе жатқандығын байқатса, екінші жағынан бұрынғы кезеңдермен салыстырғанда халықаралық, шет тілі терминдерін алуға деген сыни көзқарастың, сұрыптап алу үдерісінің толық болмаса да қалыптаса бастағандығының көрінісі. Аталған екі ерекшелікке де тіліміздің қолданысындағы сөздерден нақтырақ мысалдар келтіре кетудің артықтығы жоқ. Мысалы, композитор сөзі сазгер, мелодия – әуен, презентация – тұсаукесер, мода – сән, музей – мұражай, статуя – мүсін, т.б. түрінде қолданылып жүрсе, оранжировщик – оранжировкасын жасаушы, өңдеуші, реставрация – қайта өңдеу, қалпына келтіру, шедевр – жауһар, үздік туынды, т.б. терминдерінің екі сыңары қолданылып, ал дирижер, партер, амфитеатр, премьера, балкон, нота, драма, пейзаж, натюрморт, т.б. сияқты сөздер өзге тілдегі нұсқасын тілімізде сақтап қолданылып жүр. Бір сөзбен, халықаралық терминдердің тілімізге енуі жаңа бағытты, жаңа қағидаттарды негізге алғанымен, кейбір терминдердің аударылмай, бұрынғы қағидаттар ықпалынан шыға алмай отырғандығын байқауға болады.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, өз ана тіліміз қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болған заманда терминология саласы да тың өзгерістерді талап етті. Яғни, жаңа қоғам талабына сай жаңа бағыттағы қағидаттарды тіліміз қажет етті. Сол себепті де белгілі тілші ғалым, академик Ә. Қайдар қоғам, уақыт жүктеп отырған жауапкершілікті сезініп, қазақ терминологиясының қағидаттарын кезең талабына сәйкес ұсынды. Академик Ә. Қайдардың ұсынған қағидаттары 1993 жылы «Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас» деген атпен жеке кітапша болып шықты. Ғалым осы қағидаттарды ұсынуын былай деп түсіндіреді: «Егер терминология «шаруашылығымыз» тіл табиғатына, замана талабына сай жүріп жатса, іштей қобырап, қисыны кетіп, көрінгенге көз түрткі болмаған болар еді. Ол 70 жылдан кейін тығырыққа тіреліп отыр. Сондықтан көптің бірі ретінде осы мәселеге өз көзқарасымызды білдіріп, пікірімізді ортаға салуды жөн көрдік. Осыған орай, біз, терминология саласында қолданылып жүрген принциптер бола тұрса да, өз тарапымыздан оларға балама ретінде он бір принциптің жобасын ұсынып отырмыз және олар бұрынғы қалыптасқан дәстүрдің де, жүз беріп отырған жаңа үдерістің де тиімді жақтарын қамтыды ғой деп ойлаймыз» [2, 4-5].

Ғалымның біраз уақыттан бері осы салада жүргізілген жұмыстардың дұрыс жолға қойылмағандығын, уақыт талабына сай қағидаттарды дүниеге келтіретін мезгілдің келгенін айтып отырғанын байқаймыз. Академик Ә.Т. Қайдардың ұсынған он бір қағидатының халықаралық терминдерге қатысты айтылған пункттеріне қысқаша тоқталып өтейік. Халықаралық терминдер сөз болатын қағидаттар , негізінен бесінші және оныншы.

5-принцип: (бұрынғы принциптің жаңаша баяндалуы): Тіліміз үшін қажет, бірақ дәл баламасы жоқ, аударуға келе бермейтін интернационалдық терминдер мен атауларды қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау.

10-принцип: Тіліміздегі ұлттық және интернационалдық термин- атаулардың сандық және сапалық арасалмағын табиғи қалыпта сақтаудың жолдарын іздестіру.

Ғалымның жоғарыда аталған халықаралық терминдерге қатысты қағидаттарында «интернационалдық терминдер» деген ұғымның өзін айқындап алу қажет дейді. Ол: «Тіл-тілдердің арасында ортақ интернационализмдер болмаса, немесе аз болса, ғылым дамымайды, ғылыми қарым-қатынас үзіледі деу бекер. Жер жүзіндегі терминдік ұғымдардың бәрін шет тілі сөздері арқылы емес, өз тілінің негізінде меңгеріп ғылым мен техниканы дамытып отырған қытай, жапон т.б. халықтарды біз жақсы білеміз. Демек, ортақ интернационализмдердің қажеттігі ең алдымен елдің саяси-әлеуметтік жағдайына, даму дәрежесіне, оларға деген сұраным мен қажеттікке, әр тілдің өз мүмкіншілігіне байланысты екен» - дейді [2, 21-22].

Яғни, ғалым халықаралық терминдерді, дәл баламасы болмаған жағдайда тіліміздің ұлттық ерекшелігіне сәйкестендіріп қабылдауды ұсынады. Дегенмен, ғылым мен техникасы, экономикасы дамыған елдерді атай отырып, халықаралық терминдерсіз де өсіп-өркендеуге болатындығын айтады.

Ғылыми қағидаттар мамандар талқысына ұсынылғаннан кейін, қағидаттарға қатысты өз пікірін білдірген ғалымның бірі - профессор Ө. Айтбайұлы. Бұл жөнінде ғалым былай дейді: «Біз профессор Ә. Қайдаровтың бұл «...жаңаша көзқарасын» негізінен қуаттай отырып қайсыбір тұстардағы өзіміздік топшылауларымызды да ортаға сала кеткенді жөн көріп отырмыз. ... Біз қазақ тілінде термин жасаудың он бір емес, шынтуайтына келсек, жеті принципі бой көрсететінін байқаймыз. Тілдік материалдар осы жеті принцип шеңберіне топтай беретін тәрізді. Әңгіме бұл принциптердің санында емес, мәнінде ғой.» [3, 22].

Тілші ғалым Ө. Айтбайұлы да бұл мәселеге қатысты өз көзқарасын білдіре отырып, академик Ә. Қайдардың қағидаттарын «жеті принцип шеңберіне топтап» көрсетеді: «біз, ең біріншіден, қазақ тілінде термин жасаудың А. Байтұрсынұлынан бастау алған ұлттық тіл негізіне бет түзеген ғылыми көзқарасты байқаймыз. Екіншіден, осы үдеріске сүйенген нақты ұсыныс-тұжырымдарды қолға ұстап отырмыз. Үшіншіден, тұңғыш рет орыс тілінен енген интерминдер тағдыры не болмақ деген жалғанкөпшілдіктен арылар түріміз бар. Төртіншіден, салалық күрделі терминдер мен атауларды қазақ тілінің өз негізінде алғашқы әріптері мен буындары бойынша қысқартып пайдалануды заңдастыру керек.Бесіншіден, көп жылғы тәжірибе негізінде қалыптаса бастаған шарттылықты мойындау қажет.Алтыншыдан, тіліміздегі лексикалық байлығымызды сала бойынша саралап, ұлттық және интернационалдық терминдердің сандық, сапалық салмағын табиғи қалыптастыру. Жетіншіден, терминдер мен атаулардың емлесін тіл заңына, жазу дәстүріне сәйкес реттеу» [4].

Ғалым осы он бір қағидаттың жетеуін қалдырғанды дұрыс деп есептейді.

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде ұсынылған он бір қағидатқа қатысты пікірін білдірген терминолог ғалымдардың бірі- профессор Ш. Құрманбайұлы. Ғалым өзінің «Қазақ терминологиясы дамуының ғылыми қағидаттары» атты монографиясында академик Ә. Қайдардың ғылыми қағидаттарын талдай келіп, былай дейді: «Біз Әбекең ұсынған қағидаттардың ішінен 3,4,5 қағидаттарды терминология дамуының негізгі қағидаттарының қатарына қосуға болады деп санаймыз. Ал қалған (1, 2, 6, 7, 8, 9, 10, 11) пункттерде аталып көрсетілген мәселелер терминологияны дамытуда, жетілдіруде жалпы басшылыққа алынып, негізгі қағидаттарды жүзеге асыруға бағытталған терминологиялық жұмыстарды жүргізу кезінде ескерілуге тиіс. Дәлірек айтқанда, академик Ә. Қайдар жеке қағидат ретінде көрсеткен мәселелердің бірқатарын терминологиялық қызметке (терминологическая деятельность) басшылық жасаудың тиімді жолдары, терминологиялық жұмыстарды республика көлемінде үйлестіру мен ұйымдастырудың тетігі ретінде тану керек те, енді бірқатарын термин шығармашылығын дамытудың әдіс-тәсілдері деп білген орынды болар деген ойдамыз»[5, 137].

Ғалым өз еңбегінде әрбір қағидатқа жеке тоқталып, нақты тұжырымдармен талдау жүргізген. Берілген он бір қағидаттың үшеуін (3, 4, 5) қазақ тілінде терминология қалыптастырудың негізгі қағидаттары бола алады деп санайды. Ғалымның пікірінше, академик Ә. Қайдар ұсынған қағидаттар нақты ұсыныстардан тұратын, терминологияға қатысты маңызды мәселелерді дер кезінде көтеріп отырған, ұлттық терминологиямызды қалыптастыруда маңызы бар құнды еңбек болып табылатындығын айтады.

Аталмыш еңбекте ғалым қазақ терминологиясы дамуының әр түрлі кезеңдеріндегі басшылыққа алынған терминологияны дамыту қағидаттарына тоқтала келіп, өз тарапынан алдағы уақыттағы қазақ терминологиясы дамуының ғылыми қағидаттарын ұсынады. Қазақ терминологиясын дамыту мен жетілдіруде негізгі екі қағидат басшылыққа алынып, терминологиялық жұмыстар негізінен осы бағытта жүргізілуі қажет деп санайды. Атап айтсақ, бірінші қағидат: Ұлттық терминқор қалыптастырудың ішкі көзі қазақ тілінің лексикалық байлығы мен сөзжасам тәсілдерін барынша ұтымды пайдалану.

Бұл қағидат – бұған дейін ұсынылған Е. Омарұлының бірінші қағидатында, А.Байтұрсынұлының баяндамасында, Ә. Қайдардың үшінші қағидатында сөз болған, төл терминологиямызды қалыптастырудағы негізгі қағидат болып табылады.

Екінші қағидат: Терминқор қалыптастырудың сыртқы көзі болып табылатын өзге тілдерден термин қабылдау.

а) туыстас түркі тілдерінен термин қабылдау;

ә) туыстық жақындығы жоқ тілдерден термин қабылдау.

Бұл қағидат та жоғарыда аты аталған ғалымдардың қағидаттарында сөз болған және осы қағидатпен мазмұндас болып келеді. Туыстық жақындығы жоқ тілдерден термин қабылдау, яғни орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа шет тілдерінен терминдерді тіліміздің ерекшелігін ескере отырып, қазақ тілінің заңдарына сәйкестендіріп қабылдау. Бұл мәселеге қатысты ғалымның өзі былай деген: «Өзге тілдерден сөз қабылдамай, сөз алмасу, термин алмасу процесіне мүлде тосқауыл қойып тастау мүмкін де, қажет те емес. Тілдер арасындағы сөз алмасу қашанда болған, бола да береді. Шет тілдері терминқор қалыптастырудың сыртқы көзі ретінде орнымен пайдаланылса дұрыс, ал ұлт тіліндегі термин шығармашылығын шектеп, өзге тілдерден термин қабылдауға жаппай жол беріп қарап отыру - шарасыздық» [5, 152].

Әрине, саяси-экономикалық, ғылыми-мәдени байланыстарымыз бен өркениеттің даму деңгейіне байланысты шет тілдерінің сөздері терминқорымызды толықтырудың сыртқы көзі болып қала береді.

Сөз болып отырған кезеңде мәдениет пен өнер саласына қатысты халықаралық терминдердің тілімізге енуі негізінен бұрынғы қалыптасқан қағидаттардың негізінде жасалып келе жатқанын көруге болады. Осы сала терминдерінің басым көпшілігі аударылмай, орыс тілінде қалай айтылып, жазылса қазақ тілінде де сол қалпында қолданылып жүр. Оны мынадай мысалдардан байқаймыз: гармония, акцент, альбом, фаянс, фуэте, эпизод, трио, штатив гастроль, хореография, эстетика, тушь, марка,салон, модерн, абонемент, трагедия, партия, т.б.

Мәдениет пен өнер саласына қатысты халықаралық терминдердің ішінде дұрыс аударылып, дәл балама тапқандары да, дұрыс баламасы табылмай, тілімізде қалыптасып кете алмай отырғандары да кездеседі. Мысалы: персонаж – кейіпкер, амбиция – кеудемсоқтық, шедевр – жауһар үздік туынды, браво – бәрекелді, торс – кеуде, мольберт – таған, ширма – қалқа, т.б.

Жоғарыда аты аталған, бүгінгі күнгі Мемтерминкомның бюллетені «Терминологиялық хабаршы» – терминология саласына қатысты өзекті мәселелерді қамтып отыратын, тілімізде пайда болып жатқан жаңа, бекітілген, бекітуге ұсынылған терминдерді жария етуші бірден-бір басылым. Басылымға 2002 жылдың 27 мамырында ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде тіркеліп, тіркеу куәлігі берілген. Хабаршының редакциялық алқасы елімізге белгілі тілші, әдебиетші ғалымдар мен қоғам қайраткерлері. Осы басылымда негізінен терминология мәселесіне қатысты ғылыми мақалалар мен бекітілген терминдер және түрлі ғылыми орталықтардың мамандар талқысына ұсынған терминдері, ұсыныстар, пікірлер жарияланады. Терминологиялық хабаршыда мәдениет пен өнерге қатысты мынадай бекітілген терминдер бар: гравер – нақысшы, миниатюрный – кішігірім. Сонымен бірге, мамандар талқысына ұсынылған мәдениет пен өнерге қатысты халықаралық терминдер де жарияланған: тембр – әуез, мелодия – әуен, мелодичный – әуенді, мелодичность – әуенділік, барокко – барокко, изобразительное искусство – бейнелеу өнері, пародия – еліктеп келемеждеу, комедийный жанр – комедия жанры, пауза – кідіріс, т.б.

Сонымен, тәуелсіздікке қолымыз жеткеннен кейін тілімізде соның ішінде, терминология саласында едәуір өзгерістердің жүзеге асып жатқандығын аңғаруға болады. Соның ішінде халықаралық терминдерге қатысты көзқарастардың өзгеріске ұшырағанын, оған деген ғалымдардың көзқарастары да жаңа бағыттардағы зерттеулермен ұштасып отыр. Оған екінші жағынан, халықаралық терминология төңірегіндегі әлемдік тәжірибедегі ғылыми-зерттеу еңбектер мен әр түрлі пікірлер де негіз болып отыр. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ терминологиясы, қазақ терминтану саласындағы халықаралық терминдер мәселесі осы өзгерістерге бет бұрумен, мән берумен, ұлт тілінде халықаралық терминдердің көбін болмаса да біршамасын аударып қалыптастырып алумен ерекшеленеді.

Терминология жасаудың жаңа қағидаттары ұсынылғанымен, кейбір терминдердің бұрынғы қағидаттар ықпалынан шыға алмай отырғанын байқауға болады. Дегенмен, бірқатар сала терминдері алаш зиялыларының ұстанған ұстанымдарынегізінде, қазіргі қоғам талабына сай жасалып жатқандығына күмән келтіре алмаймыз. Осыған байланысты болашақта ұстанатын ғылыми негізделген бағытымызды белгілеуіміз қажет. Өзге тілдерден термин қабылдаудан гөрі өз ана тіліміздің негізінде термин қалыптастыру қажеттілігі жөнінде айтқан алаш зиялылары және қазіргі кездегі ғалымдар пікірімен кейбір орыс ғалымдарының да пікірі үндес келеді. Осы мәселеге орай ғалым И.Н. Волкова: «... чрезмерное увлечение иноязычными заимствованиями в ущерб своеязычным неизбежно ведет к обособлению специальной терминологии, делая ее практически недоступной для неспециалистов», - дейді [6, 75]. Яғни, кез-келген ұлт тілін пайдаланатын сол елдің халқы екенін ескере отырып, ұлт терминологиясын әрбір тілдің ана тілі негізінде қалыптастыруға басты көңіл бөлу қажет екендігі, кірме терминдердің қарапайым адамдарға түсініксіз болатындығы сөз болып отыр.

Ғалымдар арасында ғылыми мәтіндерде кездесетін сөздер – терминдердің жалпы тілді қолданушыларға түсінікті болуы қажет деген және осы термин сөздер ғылыми мамандарға түсінікті болса жеткілікті деген екіге бөлінетін пікірлер мен ұстанымдар ағымы қазіргі ғалымдар арасында да кеңінен өріс алып отыр. Алайда, ғылымның халық, оны танып білетін, оқып- үйренетін көпшілік үшін жасалатынын ескерсек, терминдер де сол ұлт тіліне, терминологиясына түсінікті болуы қажет екендігі дау туғызбайды. Сондықтан алаш зиялылары ұстанған ұстанымдар да, жоғарыда ғалым И.Н. Волкова көрсеткен пікір негізі де орынды.

Тілімізде тек ұлттық терминология қалыптастырамыз деп шет тілдерінің сөздерінен қашқақтап, біржақтылыққа бой алдырмау жағын да, әрі тілімізге келмейді деп өз тіліміздің ішкі мүмкіндіктерін, сөз, термин жасау қабілетін терең пайдаланбай қалу жағының тіліміздің дамуына үлкен ықпалы бар екендігін де ұмытпау қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.       Құрманбайұлы    Ш.     Терминком және қазақ терминологиясының болашағы // Егеменді Қазақстан. – 2002. – ақпан.

2.       Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – Алматы: Рауан, 1993. – 42 б.

3.       Айтбайұлы Ө. Терминжасамның қайсыбір қалтарыстары // Терминология: теория және тәжірибе. – Астана: Б. б., 2001. – 131 б.

4.       Айтбайұлы Ө. Қазақ тілінде термин жасау жолдары мен принциптері хақында //Астана ақшамы. – № 92. – 2002. – 11 шілде.

5.       Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының ғылыми қағидаттары. – Алматы, 2004. – 205 б.

6.       Волкова И.Н. Стандартизация научно-технической терминологии. Москва, 1984. – 152 с.