ӘБДУӘЛИ ҚАЙДАРОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ (ABDUALI KAIDAROV AND KAZAKH TERMINOLOGY)

Кіріспе

Әбдуәли Қайдаров – қазақ тіл білімінің көрнекті ғалымы, әсіресе, қазақ терминологиясын дамытуда ерекше үлес қосқан тұлға. Ол ұлттық терминологияның қалыптасуы мен дамуына, қазақ тілінің ғылым мен техниканың тіліне айналуына айрықша назар аударған. Кеңес дәуірінде қазақ тіліне шет тілдерден енген терминдердің басым көпшілігі тікелей аударылып, ұлттық тіл ерекшеліктері ескерілмей қалып отырған кезеңде, Қайдаровтың терминжасам мәселелеріне терең үңілуі маңызды болды. Оның терминологияға қатысты тұжырымдары мен қағидалары қазақ тілінің бай сөздік қоры мен грамматикалық құрылымдарын тиімді пайдалана отырып, жаңа терминдерді қалыптастырудың жолдарын көрсетті.

Бұл баяндамада Әбдуәли Қайдаровтың қазақ терминологиясын зерттеудегі рөлі, оның терминдерге қатысты қағидалары, және қазақ тілінің терминжасамдық әлеуетін қалай пайдаланғаны талқыланады. Сонымен қатар, терминологиядағы саясат пен қоғамның рөлі, тілдік стандарттау мәселелері де қарастырылады.

Терминжасам және терминдік қағидаттар

Терминология – кез келген тілдің ғылыми және техникалық прогресстің дамуына сәйкес ұғымдар мен атауларды қалыптастыру процесі. Термин жасаудағы ұлттық сипат дегеніміз – ғылыми, техникалық және мәдени ұғымдарға ұлттық тілдік ерекшеліктерді ескере отырып, атау беру. Қазақ тілінде термин жасау барысында ұлттың тілі мен дүниетанымы, мәдениеті мен тарихи тәжірибесі ескерілмесе, терминдердің тілдік табиғаты бұзылып, тіліне тән емес сөздердің қалыптасуына әкеледі.

Термин жасаудағы ұлттық сипат – кез келген тілдің өзіндік ерекшеліктерін сақтай отырып, жаңа терминдер қалыптастырудың негізгі принциптерінің бірі. Бұл тілдің ұлттық болмысы мен мәдениетінің сақталуын қамтамасыз етеді. Егер жаңа терминдер ұлттық ерекшеліктерді ескермесе, онда тіл сыртқы ықпалдардың әсерінен өз табиғи құрылымын жоғалтуы мүмкін. Әр ұлттың тілі оның дүниетанымы мен мәдени құндылықтарын бейнелейді, сондықтан терминология жасауда бұл аспект ескерілмей қалмауы керек.

Қазақ тілі – сөзжасамдық мүмкіндігі мол тілдердің бірі. Әбдуәли Қайдар мен басқа да қазақ тілі ғалымдары қазақ тілінің байырғы сөздік қорын пайдаланып, жаңа терминдер жасау қажеттілігін алға тартқан. Термин жасауда тілдің ішкі ресурстарын пайдалану – тілдің дамуы мен сақталуының басты көрсеткіштерінің бірі.

Термин жасаудағы ұлттық сипатты сақтау үшін шет тілінен алынған сөздердің тікелей аудармасынан немесе транслитерациясынан аулақ болу қажет. Әсіресе, орыс немесе ағылшын тілінен енген терминдерді тікелей қабылдау қазақ тілінің ұлттық сипатына зиян келтіруі мүмкін. Бұл жағдайда терминдер қазақ тілінің фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік заңдылықтарына сәйкес өзгертілуі керек.

Термин жасауда ұлттық мәдениет пен дүниетанымды ескеру өте маңызды. Ұлттың тарихи тәжірибесі, тұрмыс-салты, дүниені қабылдау ерекшеліктері жаңа терминдерді жасауда негізгі рөл атқаруы тиіс. Мысалы, қазақ халқының көшпенді өмір салты, жылқы шаруашылығына қатысты ұғымдар басқа халықтардан ерекшеленеді, сондықтан бұл ерекшеліктерді ескере отырып, жаңа терминдер жасау қажет.

Әлемдегі ғылыми-техникалық прогресс нәтижесінде көптеген халықаралық терминдер әр түрлі тілдерге еніп жатады. Алайда, оларды сол қалпында қабылдай салу орнына, бейімдеп, қазақ тілінің заңдылықтарына сәйкес аудару керек. Бұл тілдің ұлттық ерекшелігін сақтауға көмектеседі. Бұл аудармалар қазақ тілінің лексикалық қорын байытып, жаңа ұғымдарды ұлттық тілдік тұрғыда түсінуге мүмкіндік береді.

Терминологияны қалыптастыруда мемлекет маңызды рөл атқарады. Қазақ тіліндегі терминдер ұлттық ерекшеліктерге сай болу үшін, оларды жасау мен бекітуде мемлекеттік органдар мен мамандардың бірігіп жұмыс істеуі қажет. Бұл ретте, Қазақстандағы Терминкомның (Терминологиялық комиссия) рөлі зор. Мемлекеттік деңгейде термин жасау ұстанымдарын бекіту, оларды қолдану салаларын кеңейту және ғылыми негіздерін жасау терминологияның дұрыс бағытта дамуына ықпал етеді.

Термин жасаудағы ұлттық сипат – тілдің дамуындағы ең маңызды қағидалардың бірі. Ол тек тілдің ғылым мен техникадағы рөлін күшейтіп қана қоймай, ұлттық ерекшеліктерді, мәдениетті, тарихи тәжірибені сақтауға мүмкіндік береді. Қазақ тілінде термин жасау барысында тілді байытып қана қоймай, оны халыққа түсінікті және қолжетімді ету үшін ұлттық тілдік заңдылықтарды барынша ескеру қажет. Ұлттық сипаттағы терминология тілдің болашағы мен ұлттық мәдениеттің сақталуының кепілі бола алады

Әбдуәли Қайдар халықаралық терминдерді қазақ тіліне бейімдеу мәселесін де көтерді. Оның пікірінше, қазақ тіліне енген халықаралық терминдерді тікелей қабылдай салу тілді шұбарландыруға әкеледі. Сол себепті терминдерді бейімдеп, қазақ тілінің заңдылықтарына сәйкес келетін нұсқаларын табу немесе жаңа балама сөздер ойлап табу қажет. Ол осы бағытта жасалған жұмыстардың маңыздылығын атап өтті.

Ғылыми-техникалық прогресс пен жаһандану заманында әрбір тілдің сөздік қоры халықаралық терминдермен толығып отырады. Халықаралық терминдер – әлемдік ғылым, техника және мәдениет салаларында кеңінен қолданылатын, барлық елдерде танымал ұғымдар мен атаулар. Алайда, оларды ұлттық тілдерге бейімдеп қолдану – тілдің табиғи құрылымын сақтап, оны байытуға ықпал ететін маңызды процесс. Бұл баяндамада халықаралық терминдерді бейімдеудің қағидалары, әдістері мен мәселелері қарастырылады.

Халықаралық терминдерді бейімдеу – терминдерді ұлттық тілдің нормаларына сай өзгертіп, қабылдау процесі. Бұл процесс бірнеше маңызды себептерге байланысты қажет:

1.       Ұлттық тілдің «табиғи құрылымын сақтау. Егер халықаралық терминдер сол күйінде қабылданса, тілдің фонетикалық және морфологиялық жүйесі бұзылуы мүмкін.

2.       Тілдің өзіндік ерекшелігін сақтау. Халықаралық терминдерді бейімдеу арқылы тілдің ұлттық ерекшеліктерін қорғауға болады.

3.       Қоғамға түсінікті болу. Бейімделген терминдер халыққа жеңілірек қабылданады, сондықтан олар тезірек қолданысқа еніп, күнделікті өмірде кеңінен таралады.

Халықаралық терминдерді қазақ тіліне бейімдеудің бірнеше әдістері бар. Әр әдіс тілдің табиғатына, қоғамдық сұранысқа және терминнің мазмұнына байланысты таңдалады.

Транслитерация – шетелдік терминді сол қалпында қабылдап, ұлттық алфавитке сәйкес жазу әдісі. Бұл әдіс көп жағдайда терминдердің бастапқы мағынасын сақтап, түсінікті етуге бағытталған. Бірақ ол терминнің қазақ тілінің заңдылықтарына сәйкес келуін қамтамасыз етпейді.

Транскрипция – халықаралық терминнің дыбыстық құрылымын ұлттық тілге бейімдеп аудару. Бұл әдіс арқылы сөздің дыбысталуы сақталады, бірақ ол ұлттық тілдің фонетикалық заңдылықтарына сай өзгереді.

Калькалау – шетелдік терминнің мағынасын немесе құрылымын аудару арқылы жаңа сөз жасау. Бұл әдіс терминнің мағынасын сол қалпында сақтай отырып, оны ұлттық тілде түсінікті етуге мүмкіндік береді.

Неологизмдер жасау – шетелдік терминдерді ұлттық тілдің сөзжасамдық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жаңа сөздер құрастыру. Бұл әдіс тілдің ішкі ресурстарын тиімді пайдаланып, терминдерді ұлттық сипатта бейімдеуге мүмкіндік береді.

Терминді бейімдеген кезде оның жалпы қоғамға түсінікті болуы маңызды. Қоғамға жеңіл қабылданатын терминдер ғана кеңінен қолданылады және олардың қолданыс аясы жылдам таралады.

Бейімделген термин қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтарына сай келуі керек. Бұл сөздің қазақ тілді ортада дұрыс қабылданып, қолданылуына ықпал етеді.

Терминнің бастапқы мағынасын бұзбай, оны дәл жеткізу – терминологиядағы маңызды талаптардың бірі. Халықаралық терминдерді бейімдегенде, оның ғылыми немесе техникалық ұғымды дұрыс бейнелеуін қамтамасыз ету керек.

Тілдің байырғы сөздік қорын, сөзжасамдық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жаңа терминдерді жасау тілдің дамуы үшін аса маңызды. Бұл тілдің ұлттық ерекшеліктерін сақтауға көмектеседі.

Қазақ тіліндегі халықаралық терминдерді бейімдеудің мысалдары

Қазақ тіліне көптеген халықаралық терминдер бейімделіп енген. Олардың кейбірі тікелей алынған болса, кейбірі қазақ тіліне бейімделіп, жаңа мағынада қолданысқа енгізілді.

Сәттібейімделгентерминдер:

-        жаһандану (глобализация),

-        ұялы телефон (мобильный телефон),

-        есептегіш (компьютер),

-        зияткерлік (интеллектуальный).

Кейбір терминдерді бейімдеу қиындық тудырады, өйткені оларды түсінікті әрі дұрыс жеткізу үшін үлкен лингвистикалық жұмыс қажет. Мысалы:

-        бизнес,

-        менеджмент,

-        логистика.

Бұл терминдерге қазақша балама табу қиын, сондықтан оларды қабылдау кезінде транскрипциялау әдісі жиі қолданылады.

Халықаралық терминдерді қазақ тіліне бейімдеу барысында бірнеше өзекті мәселелер туындайды:

Кейбір халықаралық терминдер қазақ тілінің грамматикалық немесе фонетикалық жүйесіне сай келмеуі мүмкін, бұл олардың қабылдануында қиындықтар туғызады.

Терминдерді бейімдеу процесінде бірізділіктің жоқтығы да мәселе болып табылады. Бір термин әр салада әртүрлі қолданылып, түсініксіздікке әкелуі мүмкін.

Терминдерді бейімдеуде олардың қоғам тарапынан қабылдануы маңызды рөл атқарады. Егер жаңа терминдер халық арасында қолдау таппаса, олар қолданылмай қалуы мүмкін.

Халықаралық терминдерді қазақ тіліне бейімдеу – тілдің дамуы мен сақталуы үшін аса маңызды процесс. Бұл ұлттық тілдің байлығын сақтай отырып, жаһандық ғылым мен техника саласындағы ұғымдарды дұрыс қабылдауға мүмкіндік береді. Терминдерді бейімдеу барысында түсініктілік, мағыналық дәлдік және ұлттық тілдің ерекшеліктерін сақтау принциптері басты назарда болуы тиіс. Халықаралық терминдердің дұрыс бейімделуі қазақ тілінің заманауи ғылым мен техникадағы рөлін нығайтып, оның дамуына серпін береді.

Терминдерді біріздендіру (унификация) – қазақ терминологиясындағы ең маңызды мәселелердің бірі. Әбдуәли Қайдар осы салада әртүрлі салалық терминдердің жүйелілігін қамтамасыз ету қажеттілігіне баса назар аударды. Әр түрлі салада қолданылатын терминдердің бірізді, түсінікті және стандартталған болуы ғылымның дамуы үшін маңызды деп саналды.

Терминдерді біріздендіру – ғылыми, техникалық және басқа да кәсіби салаларда қолданылатын терминдердің жүйелілігін қамтамасыз ету процесі. Бұл процесс терминологияның сапасын арттыру, ұғымдардың анық және түсінікті болуын қамтамасыз ету, сондай-ақ тілдің тұтастығын сақтап, оның тиімді қолданылуын қамтамасыз етеді. Терминдерді біріздендірудің негізгі мақсаты – әртүрлі салаларда қолданылатын терминдердің ортақ стандарттарға сай болуын қамтамасыз ету.

Терминдердің бірізділігі ғылыми және техникалық ақпараттың дұрыс түсінілуін қамтамасыз етеді. Бұл, өз кезегінде, зерттеулер мен жұмыстардың нәтижелерінің салыстырмалылығын және ғылыми ақпараттың кеңінен таралуын жеңілдетеді. Біріздендірілген терминология әртүрлі елдер мен тілдер арасындағы ғылыми диалогты жеңілдетеді.

Терминдерді біріздендіру тілдің ішкі құрылымын сақтау және дамыту үшін маңызды. Бірізді терминдер ұлттық тілдің лексикалық жүйесін нығайтып, оның қолданылуын оңтайландырады.

Біріздендірілген терминдер қоғамдық түсіністік пен қабылдауды жеңілдетеді. Әр түрлі салаларда бір терминнің бір мағынада қолданылуы, оның тиімді пайдаланылуына және түсінікті болуына ықпал етеді. Терминдердің мағынасы нақты және дәл болуы тиіс. Бір терминнің бірнеше мағынада қолданылуы түсініспеушіліктер мен ақпараттың бұрмалануына әкелуі мүмкін. Сондықтан, терминдердің мағыналары жүйелі түрде анықталуы қажет. Терминдер ұлттық тілдің фонетикалық және грамматикалық заңдылықтарына сәйкес болуы керек. Бұл тілдің табиғи құрылымына сәйкес келуін және оның қолданылуын жеңілдетеді. Терминдер құрылымы мен жазылуы бойынша бірізді болу қажет. Бұл терминологияның жүйелілігін қамтамасыз етіп, оны түсіну мен қолдануды жеңілдетеді. Терминологияның әр түрлі салаларда бірдей түрде қолданылуын қамтамасыз ету үшін жүйелі тәсілдер қолданылуы керек. Бұл терминдердің әр саладағы мағынасының өзгермеуін қамтамасыз етеді.

Терминологиялық сөздіктер мен глоссарийлер терминдерді біріздендіру үшін маңызды құралдар болып табылады. Олар терминдердің мағыналарын, қолданылу салаларын және жазылу ережелерін анықтайды. Қазақстан Республикасының терминологиялық комиссиясы мемлекеттік тілдегі терминдерді стандарттау және жүйелеу жұмыстарын жүргізеді.

Терминологиялық комиссиялар белгілі бір салада терминдерді зерттеп, оларды біріздендірумен айналысады. Бұл комиссиялар ғылыми және кәсіби ұйымдардың өкілдерінен құралып, терминология мәселелерін шешумен айналысады.

Терминдерді біріздендіру үшін құқықтық актілер мен стандарттар қабылданады. Олар терминдерді жүйелеу мен стандарттау бойынша нақты нұсқаулықтар мен талаптарды белгілейді.

Терминологиялық зерттеулер мен сараптамалар терминдердің мағынасы мен қолданылуын зерттеп, олардың бірізділігін қамтамасыз ету үшін маңызды. Ғылыми зерттеулер жаңа терминдерді жасау және ескі терминдерді қайта қарау бойынша ұсыныстар береді.

Тілдің әр түрлі салаларында және аймақтарында қолданылатын терминдердің әртүрлілігі терминдерді біріздендіру процесінде қиындықтар туғызуы мүмкін. Бұл мәселені шешу үшін аймақтық және салалық ерекшеліктерді ескеру қажет.

Халықаралық терминдердің ұлттық тілге енуі олардың дұрыс бейімделуін және жүйеленуін талап етеді. Халықаралық терминдер ұлттық тілдік контекске сәйкес келмейтін жағдайда терминологияны біріздендіру қиын болуы мүмкін.

Жаңа терминдердің қоғам тарапынан қабылдануы кейде қиындық тудыруы мүмкін. Терминдерді біріздендіру үшін қоғаммен, ғылыми және кәсіби ұйымдармен тығыз байланыста болу қажет.

Қазақстанда мемлекеттік тілдегі терминдерді біріздендіру мақсатында арнайы терминологиялық комиссиялар құрылған. Бұл комиссиялар қазақ тіліндегі ғылыми және техникалық терминдерді жүйелеу және стандарттау бойынша жұмыс істейді.

Көптеген елдер халықаралық стандарттарға сәйкес терминдер жүйесін жасайды. Бұл әлемдік ғылым мен техниканың талаптарына сай болу үшін маңызды. Мысалы, халықаралық ғылыми қоғамдастықтағы терминдер жүйесі ұлттық терминологиямен үйлестіріледі.

Терминдерді біріздендіру – терминологияның жүйелілігін, түсініктілігін және тиімділігін қамтамасыз етудің маңызды құралы. Терминдердің мағыналық дәлдігі, фонетикалық және грамматикалық сәйкестігі, құрылымдық бірізділігі мен жүйелілігі тілдің дамуына және ғылым мен техниканың дамуына үлкен әсер етеді. Терминдерді біріздендірудің әдістері мен принциптерін ескере отырып, ұлттық тілдің байлығын сақтап, оның заманауи ғылым мен техниканың талаптарына сай болуын қамтамасыз ету қажет.

Ғалым терминдердің мағыналық дәлдігін сақтау мәселесін де қарастырды. Оның пікірінше, терминдер нақты ұғымды білдіруі тиіс және олардың мағынасы айқын, түсінікті болуы керек. Мағыналық дәлдіксіз терминология ғылым мен білім беру процесінде қиындықтар туғызады.

Әбдуәли Қайдардың терминдердің мағыналық дәлдігіне қатысты нақты тұжырымдарына мыналар жатады:

1.       Мағыналық дәлдік: Термин жасауда ең басты талап – оның ғылыми, кәсіби мәнін нақты әрі дұрыс жеткізу. Ол терминнің аудармасы ғана емес, сол ұғымның терең мағынасын ашатын, дәл баламасын табу маңызды екенін айтқан. Бұл үшін қазақ тілінің мүмкіндіктерін толық пайдалану қажет деп есептеген.

2.       Контекстке сәйкес келуі: Әбдуәли Қайдардың айтуынша, терминдер тек лексикалық деңгейде емес, контекстік тұрғыдан да мағыналық дәлдікке ие болуы керек. Ол терминді қолданғанда, оның қолданыс аясындағы ерекшеліктерін ескеру маңызды деп санаған.

3.       Ұлттық ерекшеліктерді сақтау: Әбдуәли Қайдардың жоғарыда айтылғандай, термин жасауда ұлттық тілдің ерекшеліктерін сақтауға мән берген. Ол терминдерді шет тілдерінен тікелей аударғанда мағынасы бұрмаланып кетпеуі үшін, қазақ тілінің сөзжасамдық заңдылықтарын ұстануды ұсынған.

4.       Ғылыми стандарттылық: Ғалым терминдердің тек бір ғылыми салада емес, барлық салаларда бір мағынаны білдіретіндей жүйелілікті ұстануды талап еткен. Ол тілдің ішкі жүйесін бұзбай, әрбір жаңа терминнің қазақ тілінде дұрыс орнығуын қамтамасыз ету керектігін айтқан.

Әбдуәли Қайдар бұл тұжырымдар арқылы терминологиядағы мағыналық дәлдіктің тек лексикалық деңгейде ғана емес, мәдени, контекстік және ғылыми жүйелілікті де қамтитын құбылыс екенін көрсеткен.

Әбдуәли Қайдар қазақ тілінің бай лексикалық қорын термин жасауға барынша пайдалану керектігін жиі айтқан. Ол қазақ тілінің сөзжасам жүйесінің байлығын ғылыми және техникалық терминологияны дамыту үшін қолдану қажеттілігін дәріптеді. Оның бұл көзқарасы ұлттық тілдің өз ерекшеліктерін сақтай отырып, ғылым мен техниканың барлық салаларында қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған.

Әбдуәли Қайдар қазақ тілінің терминжасамдық әлеуетін тиімді пайдалану мәселесіне үлкен мән берген. Ол қазақ тілінің сөзжасамдық қабілеті мол, әрі терминологияны дамытуға жеткілікті мүмкіндігі бар деп санаған. Ғалымның бұл бағыттағы негізгі тұжырымдары мыналар:

1.       Тілдің байлығын пайдалану: Қайдар қазақ тілінің сөздік қоры мен байырғы сөздерді терминжасамда белсенді қолдану керек деп есептеді. Тілдегі түбір сөздер мен туынды сөздердің табиғи дамуын ескере отырып, жаңа терминдер жасауға болады деп санады. Мысалы, қазақ тілінің көп мағыналылық, синонимдік және метафоралық мүмкіндіктерін пайдалану арқылы ғылыми және кәсіби ұғымдарды дәл жеткізуге болатынын көрсеткен.

2.       Сөзжасам заңдылықтарын сақтау: Термин жасау кезінде қазақ тілінің сөзжасамдық заңдылықтарын сақтауды маңызды деп санады. Бұл – түбірге жалғау, жұрнақ жалғау арқылы жаңа сөздер туындату, сондай-ақ мағыналық сәйкестік пен дыбыстық үйлесімділікті қамтамасыз ету. Мысалы, шет тілдік терминдерді қабылдағанда, оларды қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп, қазақ тіліне тән грамматикалық құрылымдарды сақтап қолдану керектігін айтқан.

3.       Қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін сақтау: Қайдар ұлттық тілдің табиғатын бұзбай, жаңа терминдер жасау керектігін баса айтқан. Оның пікірінше, шетелдік терминдерді тікелей қабылдай салу ұлттық тілдің дамуына кері әсер етеді. Сондықтан, шет тілдерден енген терминдерді қазақ тілінің ерекшеліктеріне бейімдеп, мүмкіндігінше қазақтың төл сөздері арқылы баламасын жасау маңызды.

4.       Жаңа сөздерге ашықтық: Қазақ тілінің дамуында жаңа ұғымдар мен концепцияларды жеткізу үшін жаңадан сөздер жасауға немесе ескірген сөздерді жаңғыртуға болатындығын айтты. Ғалым терминологияны дамытуда қазақ тілінің әлеуетін толыққанды пайдаланып, терминжасам процесін шығармашылық тұрғыдан қарастыруды ұсынды.

Әбдуәли Қайдар қазақ тілінің бай сөздік қоры мен грамматикалық мүмкіндіктерін ескере отырып, бұл тілді ғылыми және кәсіби терминология жасауға толық қабілетті деп есептеді.

Қайдар қазақ терминологиясын дамытудың мемлекеттік және қоғамдық маңыздылығын ерекше атап өтті. Оның ойынша, терминология тек ғалымдар мен лингвистердің жұмысы ғана емес, бұл жалпы қоғамның да қатысуын талап ететін іс. Терминдерді қалыптастыру мен енгізу үдерісі халықпен кеңесе отырып жасалуы керек, өйткені терминология ұлттық сананы қалыптастыруға және дамытуға тікелей әсер етеді.

Терминологияның дамуына мемлекет тарапынан қолдау көрсету маңызды. Тіл саясаты шеңберінде мемлекеттік деңгейде қазақ тілінің мәртебесін көтеру, оны ғылым, білім, техника, заң және басқа да салаларда қолдану үшін арнайы бағдарламалар жасалуы қажет. Терминдерді жүйелеу, стандарттау және жаңа ұғымдарға сәйкес терминдерді жасау мемлекеттік тіл саясатының ажырамас бөлігі болуы тиіс.

Терминологияның қалыптасуы тек ғалымдардың жұмысы ғана емес, қоғамның да тікелей қатысуын талап етеді. Қоғамдағы тілдік белсенділік, әсіресе білім, ғылым және мәдениет саласындағы мамандардың қатысуы терминологияны дамытудың маңызды элементі болып табылады. Бұл процесте мұғалімдер, ғалымдар, журналистер және басқа да сала өкілдері терминдерді дұрыс қолданып, олардың мағынасы мен қолдану аясын түсіндіріп отыруы қажет.

Қоғамда жаңа терминдердің қолданысқа енуі терминнің сәтті жасалғанын немесе қоғамға бейімделгенін көрсетеді. Терминдер тек ғылымда немесе ресми құжаттарда емес, күнделікті тұрмыста да дұрыс қолданылуы маңызды. Терминологиядағы өзгерістерді қоғам қалай қабылдаса, тілдік мәдениет соған қарай дамып, жаңарады.

Терминдерді бірізділікке келтіру – мемлекет пен қоғам арасындағы өзара байланыстың жемісі. Мемлекет жаңа терминдерді ресми түрде бекітіп, стандарттаумен айналысса, қоғам сол терминдерді күнделікті өмірде дұрыс қолдануға үйренуі керек. Терминдерді бір ізге түсіруде түрлі салалардағы мамандардың ұсыныстары мен тәжірибелері ескеріледі.

Терминологияда саяси және қоғамдық факторлардың өзара үйлесімділігі қажет. Бұл – жаңа терминдерді қоғамға енгізу және оларды қабылдауда туындайтын мәселелерді шешудің бір жолы. Ғалымдар, саясаткерлер және тіл мамандарының ортақ пікірге келуі, терминдерді дұрыс қабылдап, оны қоғамның әр саласында енгізу – үлкен жауапкершілікті талап ететін процесс.

Терминдерді енгізгенде қоғамның мәдениеті, дәстүрі және тілі ескеріліп, оларды ұлттық сипатта жасау маңызды.

Әбдуәли Қайдар терминжасам үдерісінде халықтың пікірі мен тілдің ішкі заңдылықтарын үйлестірудің маңыздылығын атап өткен.

Әбдуәли Қайдардың қазақ терминологиясына қосқан үлесі оның ғылыми зерттеулерінде ғана емес, сонымен қатар қазақ тілінің болашағы үшін жасаған практикалық ұсыныстарында да көрініс тапты. Ғалымның ұлттық терминологияны дамытуға бағытталған көзқарастары қазіргі уақытта да өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ол ұсынған ғылыми принциптер қазақ тілінің терминологиялық базасын нығайтуға және ұлттық терминологиялық қорды байытуға үлкен ықпал етті.

Қазақ тіл білімінде шарттылық мәселесіне көңіл аударған ғалым- академик Ә.Қайдаров. Ол өзінің «Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас» деген еңбегінде қазақ терминологиясының принциптерінің бірі ретінде – дәстүр мен шарттылық принципін ұсынады. Ғалым индустардың бас теріні – скальпті сылып алатын скальпельмен оның баламасы ретінде қолданылып жүрген қандауыр қызметтерінің мүлде ұқсамайтынын, ветеран терминінің баламасы ретінде қалыптасқан ардагер сөзінің бастапқы мағынасы мен қазіргі мағынасы және бүгінгі терминдік мағынасы арасындағы алшақтықты сөз ете отырып, «кез келген терминнің төркініне шұқшия қарап, тегін қазбалай берсек, оның лексикалық мағынасы мен бүгінгі терминдік мағынасы арасындағы алшақтық, яғни дәстүрлік қолданыс пен шарттылық айқындала түседі, сөйтіп оның ғылыми дәлдігіне күмән келеді», – дейді.

Ә.Қайдаровтың жасап жатқан этнолинг вистикалық сөздігінің картотекасынан алынған бір топ атауларды әскери тер мин ретінде пайдалануға болатындығын айтады145. Олар мыналар: айдауыл, асауыл, бақауыл, бекеуіл, бегауыл, бұқауыл, барлауыл, ереуіл, ертеуіл, жаса уыл, жортуыл // жортауыл, жандауыл, кептеуіл, кешуіл, қайдауыл, қорға уыл, қарауыл, қырауыл, сасауыл, сайдауыл // сандауыл, сырттауыл, сырғауыл, торғауыл, тексеуіл, тоқтауыл, томауыл, тосқауыл, тыңдауыл, тежеуіл, тұ мауыл, шырғауыл, шыңдауыл, шабуыл // шапауыл, шығауыл т.б. Бұл атаулардың әскери терминологиямыздың құрамына ену қажеттілігі ешбір дау туғызбауға тиіс. Өйткені бұл атаулар терминге қойылатын талаптар дың бәріне жауап бере алады. Бір мағыналылық, ықшамдылық сияқты талап тарды орындаумен қоса, терминологиядағы ұғымдар жүйесін бір үлгідегі ата улармен беру арқылы сол жүйенің ерекшелігін көрсету терминология үшін ең қажетті жұмыстың бірі болып табылады. Осы тұрғыдан қарағанда жоғарыдағы атаулардың әскери ұғымдарды жүйелеп беруге айрықша бейімділігі көрініп тұр.

Академик Ә.Қайдаров «...көненің көзіндей сақталып, мағынасы күңгірт теніп, ұмыт болған, қолданыстан қалып, шаң басып жатқан көнерген сөздер аз емес. Оларды тірілтіп, жаңартып, тіл қажетіне жаратуға әбден болады», – дей келіп, қосын, ләшкер, жасақ, түмен, бұраңғар, ерен, бүйрекші, су, шерік, шеру, иелме, аламан, алай, атарман, шабарман, ондық, жүздік, мыңдық, жалаңқат, көбе, жебе, жекеауыз, сардар, самқал, сапы, сүмбе, топ, оқшантай сияқты сөз дерді әскери термин ретінде өмірге қайта әкелу керектігін айтады. Әбдуәли Қайдаров қазақ терминологиясын дамытуда терең ғылыми негізделген қағидаларды ұсынған көрнекті ғалым. Оның терминология саласындағы еңбектері қазақ тілінің ғылыми, техникалық және кәсіби салаларда қолданылу аясын кеңейтуге зор ықпал етті. Қайдаров ұсынған мағыналық дәлдік, тілдік табиғатты сақтау, ұлттық сипат пен жүйелілік қағидалары қазіргі қазақ терминологиясының негізін құрап, тілдің дамуына маңызды бағыт берді.

Қазақ тілінің бай сөздік қоры мен грамматикалық мүмкіндіктерін дұрыс пайдалану арқылы ол ұлттық тілдің ғылыми әлеуетін көтеруге ұмтылды. Сонымен қатар, ғалым терминология жасауда қоғамның белсенділігін, тіл саясатының дұрыс бағытталуын және жаңа терминдерді стандарттаудың маңыздылығын атап өтті.

Қайдаровтың ғылыми мұрасы бүгінгі күнде де өзекті, ол қазақ тілін ғылым мен техниканың толыққанды тіліне айналдыруға бағытталған терминологиялық жұмыстарға іргелі негіз болды. Ғалымның терминжасамдағы қағидалары мен көзқарастары қазақ тілін байыту мен дамыту жолында маңызды бағдар болып қала береді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.       Ш.Құрманбайұлы «Қазақ терминологиясы».

2.       Қайдаров Ә.Т. Жаңалыққа жатсынбай, жасампаздыққа жармаспай қазақ тілі терминологиясына жаңашыл көзқараспен қарайық//«Егемен Қазақстан». 1992.

3.       Қайдаров Ә.Т. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – Алматы, 1993.

4.       Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілі терминологиясына жаңаша көзқарас // ҚР ҰҒА Ха барлары. Тіл, әдебиет сериясы. 1993.

5.       Қайдаров Ә.Т. Ғылым тілі және әдеби тіл статусы // Терминдер және олардың аудармалары. – Алматы, Ғылым. 1990.