Әзербайжан тіліндегі терминологиялық тіркестердің мағыналық түрлері (Semantic types of terminological phrases in the azerbaijani language)

Кіріспе

Терминологиялық тіркестер құрамдас бөліктерінің саны бойынша әр түрлі болады. Олар екі, кейде одан да көп құрамдас бөліктерден тұруы мүмкін. Мысалы, «электр тоғы», «жинақтау қоры», «социалистік меншік», «тұтыну құралдары», «қосымшақұн» терминдік сөз тіркестері екі құрамбөліктен құралса, «қажетті жұмыс уақыты», «күш жүйесінің балансы» үш құрамбөліктен тұрады. Мұның себебі неде? Жалпы тіл білімінде сөз тіркесі немесе терминологиялық тіркес екі дербес сөздің немесе терминнің бірігуін білдіреді. Орыс тіл білімінде сөз тіркестері екі сөздің бірігуі ретінде анықталады. Түркологияда және қазіргі мектеп грамматикасында сөз тіркестері осыған ұқсас түсіндіріледі. Терминологиядағы терминдік сөз тіркестері туралы айтқанда, негізінен екі терминнен тұратын тіркестерді де айтамыз. Бұл ғылым мен техниканың әртүрлі салаларында екі терминнен тұратын терминологиялық және логикалық тіркестер жиі қолданылатындықтан болады. Бірақ бұл терминологиялық тіркестер екі-ақ терминнен тұрады деген сөз емес.

Терминологияда екі құрамбөлікті терминдік тіркестермен қатар көп құрамбөлікті терминдік тіркестерді де жиі кездестіруге болады. Мысалы, «пайдалы қарсылық күші», «механикалық энергияның сақталу заңы», «өндіріс процесін механизациялау», «бірліктердің абсолютті жүйесі», «тиімді әрекет коэффициенті» және тағы басқа терминдерді дәлел ретінде келтіруге болады. Сондықтан терминологияда екі құрамбөлікті тіркестермен қатар көп құрамбөлікті тіркестерді де зерттеу қажет.

А.М. Пешковский «...сөз тіркесі – тіл мен ойдағы екі немесе бірнеше сөздің бірігуі» екенін білдіреді [9; 35].

Т.А. Бертагаев екі құрамбөлікті терминдік тіркестермен қатар көп құрамбөлікті тіркестер туралы да сөз қозғаған [5; 64].

Н.А. Баскаков сөз тіркесінің әрбір түрінің жай және күрделі болып бөлінетінін көрсетеді. Күрделі сөз тіркесі терминімен қатар ол «аралас тіркес» терминінде қолданады және сол арқылы әртүрлі типтегі тіркестерге тән белгілердің аралас, күрделі тіркесімде болатынын атап өтеді [2; 71].

Әзербайжан тіл білімінде М. Гусейнзаде күрделі тіркестердің бір түрін ғана түсіндіреді. Ол «күрделі сөз тіркесі» деген атпен атрибутивтік тіркестерді қарастырған [10; 150].

Ю. Сейдовтың пікірінше, екі сөзден тұратын тіркесті жай, ал екіден көп сөзден тұратын тіркесті күрделі деп атаған жөн [11;51].

Ал терминдік тіркестерді құрылымына қарай жай және күрделі терминдік тіркестер деп екіге бөлуге болады. Жайтерминдік тіркестер терминологиялық тіркестің бастапқы нұсқасы; термин мен терминдік сөз тіркесінің шекарасы болып табылады. Олай болса, жай терминдік тіркеске құрамбөліктердің бірі қатыспаса, ол тіркес емес, жай термин болып табылады. Демек, жай терминдік тіркес терминологиялық тіркестің бастапқы нүктесі болады. Мысалы, «сөйлем мүшесі» деген терминдік тіркесті құрайтын мүше «мүше» және «сөйлем» терминдерінің бірін алып тастасақ, ол жай терминге айналады.

Күрделі терминдік тіркестер жайтерминдік тіркестердің сол немесе басқа формада кеңеюі нәтижесінде жасалады. Дегенмен, екі тіркес түрі де бір грамматикалық ережеге негізделген. Күрделі терминдік тіркестердің жайтерминдік тіркестерден айырмашылығы тек құрамдас бөлігінің санымен, мағыналық кеңдігіменерекшеленеді. Жайтерминдік тіркестің бір компоненттен тұра алмайтыны сияқты, күрделі терминдік тіркес те екі-ақ терминнен құрала алмайды. Егер ол екі терминнен тұрса, ол енді күрделі емес, жайтерминдік тіркес болады. Демек, құрамында екіден көп термин бар тіркестер күрделі терминдік тіркестер деп аталады. Дегенмен, бұл мәселеде жиі қолданылатын сөз тіркестеріне байланысты қайшылықтар бар. Басқа тіл ғалымдарының пікірінен бөлек профессор М. Гусейнзаде мынадай көзқарасты білдіреді: «Мағынасы жағынан да, формасы жағынан да бір-бірімен байланысқан (санына қарамастан), сөйлем мүшесі ретінде бірге қатысатын тіркестерді күрделі атрибутивтік сөз тіркесі деуге болады» [10; 150].

Көріп отырғанымыздай, профессор М. Гусейнзаде күрделі сөз тіркестерінде сөздердің бірігуін, ығысуын, сол арқылы күрделі есімге айналу процесін негізге алады. Сондықтан күрделі терминдік тіркестерде негізінен құрамбөліктегі терминдер санына және олардың номинативті қызметіне сүйенген жөн. Терминдік сөз тіркестері күрделі ұғымдарды білдіретінін де ескеру керек. Демек, терминдік тіркестер екі немесе одан да көп құрамдас бөліктерден тұруы мүмкін болғанымен, номинативті қызметінде олар бір нақты ұғымды білдіреді.

В.В. Виноградов бұл тұрғыда мүлдем қарама-қарсы көзқарасты ұстанып, «орта жастағы адам», «үш қабатты үй», «жеті жасар бала» сияқты үш құрамбөлікті тіркестерді қарапайым/жай тіркестер деп есептейді. Мұндай тіркестердегі ортақ жаққа қатысты комбинациялардың анықтамаларының бар екенін және олардың комбинациядан бөлінбейтіндігін негізге ала отырып, оларды күрделі тіркестерден ажыратуға болады.

Демек, терминдік тіркестердің атаулық, номинативті қызметі бұл түрдегі жай тіркестерді құрылымдық талдаудағы екіұштылықты жояды. Әзербайжан тілінде әртүрлі терминдік салаларда қолданылатын терминдік тіркестерді келесі топтарға бөлуге болады:

1.       Екі құрамбөліктен тұратын терминдік тіркестер: energetika sistema «энергетикалық жүйе», kimyәvi proses «химиялық процесс», texniki baza «техникалық база», coğrafi atlas «географиялық атлас», fonetik hadisә «фонетикалық құбылыс», fonetik tәrkib «фонетикалық құрам».

2.       Үш құрамбөліктен тұратын терминдік тіркестер: xalq nәzatәti qrupu «халықтық бақылау топтары», ümumxalq danışıq dili «жалпыхалықтық сөйлеу тілі», sәrbәst rәqs cәrәyanları «еркін тербеліс тоғы», rәqәm hesablama maşını «цифрлық есептеуіш мәшине», şimal soyuq ğurşağı «арктикалық солтүстік шеңбер».

3.       Төрт құрамбөліктен тұратын терминдік тіркестер: nitqın әsas tәrkib hissәsi «сөйлемнің негізгі құрылымдық бөлігі», ikinci dәrәcәli üzv “екінші дәрежелі сөйлем мүшелері”.

4.       Бес құрамбөлікті терминдік тіркестер: cümlәnin ikinci dәrәcәli xüsusilәşmiş üzvlәri «сөйлемнің оқшауланған, қосалқы екінші дәрежелі мүшелері», ictimai iqtisadi formasiyaların dәyişmәsi qanunauyğunluğu «қоғамдық-экономикалық          формациялардағы өзгерістердің заңдылығы».

5.       Алты құрамбөлікті терминдік тіркестер: istehsal münasibәtlәrinin mәhsuldar qüvvәlәrin xarakterindәn asılılığı «өндірістік қатынастардың өндіргіш күштердің табиғатына тәуелділігі», mәhsuldar qüvvәlәrin inkişafına istehsal münasibәtlәrin tәsiri «өндірістік қатынастардың өндіргіш күштердің дамуына әсері».

Бұл мысалдардағы біріншілері екі терминнің тіркесімінен жасалған жай терминологиялық тіркестер, қалғандары күрделі терминологиялық тіркестер. Егер ғылыми еңбектерде екі, үш және төрт құрамбөліктен тұратын комбинациялар жиі қолданылса, құрамбөліктердің осы санынан көп құрамбөліктері азырақ қолданылады. Өйткені көпкомпонентті терминологиялық тіркес, әдетте, өз саласына қиындық тудырады және тілді күрделендіреді. Ал мұндай терминдіктіркестер жасауда қысқалық пен нақтылық принципі іс жүзінде аса үлкен қиындықпен жүзеге асырылады. Көбінесе күрделі терминдер мен сөз тіркестерінің орнына белгілі, қалыптасқан атаулар қолданылады. Алайда, бұл атауларды қолдану одан да қиын және жұмбақ түрге айналған. Сол сияқты paraaminsalisil turşusu «парааминсалисил қышқылы», менингомислиомаантоз арахноидендотелиома «менингомислиомаантоз арахноидендотелиома» сияқты терминдік тіркестер тілді күрделендіреді.

Әзербайжан тілінің терминологиясында құрамбөліктері зат есім мен сын есім болатын тіркестер жиі кездеседі. Жалпы мұндай терминдік тіркестер номинативті қызмет атқаратын негізгі сөйлем мүшелерінің негізінде жасалады. Номинативті терминологиялық тіркестердің екі негізгі түріне назар аударылады – «біртекті» және «аралас». «Аралас типті» терминологиялық тіркестердің құрамбөліктері әртүрлі сөйлем мүшелерінен (зат есім, сын есім) тұрады.

Ал біртекті терминдік тіркестерде екі құрамбөлік те бірдей (зат есім + зат есім) сөйлем мүшесі арқылы беріледі. Бұл заңдылық зат есімнің терминологиялық тіркестерінде ғана кездеседі. Мұндай терминдік тіркестердің екі құрамбөлігі де зат есімнен тұрады. Көп жағдайда тіркестердің бірінші құрамбөлігі зат есімнің не атау, не ілік септік жағдайында болады, ал екіншісі үшінші жақ (иелік) қосымшалардан тұратын зат есімдер арқылы көрсетіледі.

Зерттеулерде көрсетілгендей, қазіргі әзербайжан әдеби тілінде ең көп тараған терминологиялық тіркестер атрибутив-субстантивтік екі құрамбөлікті терминдік тіркестер, дәлірек айтсақ, зат есім мен сын есімнен құралған терминологиялық тіркестер болып табылады. Аралас типті терминдік тіркестер әсіресе күрделі терминдік тіркестерде айқын көрінеді. Терминологиялық тіркестерді әр қырынан қарастырып, белгілі бір қағидалар негізінде топтастыруға болады. Терминологиялық тіркестердің түрлерін талдамас бұрын, сөз тіркестеріне қатысты бар анықтамаларды жалпы қарастырайық.

Түркі тілдері зерттеулерінде сөз тіркестері әртүрлі белгілеріне қарай топтастырылған. М.В. Балақаев қазақ тіліндегі сөз тіркестерін анықтау мен түсіндіруде синтаксистік байланыстарын негізге алған. Бұл жерде назар аударарлық жағдай, М.Б. Балақаев сөз тіркестерін ең алдымен «есім» және «етістік» деп аталатын екі үлкен топқа бөледі, содан кейін осы бөлімнің ішінде синтаксистік байланыстарға негізделген «микро» жіктеулер жасайды. Автор сөз тіркестерінің бастапқы жіктелуін басқа принципке негіздегенімен, олардың нақты формаларын түсіндіруде синтаксистік байланыстарға сүйенеді.

Сөз тіркестерінің жіктелуіне байланысты Г.И. Убрятова былай деп жазады: «Якут тіліндегі сөз тіркестерінің жасалу тәсіліне қарай олар мынадай топтарға бөлінеді: 1) орын тәртібі арқылы байланысқан сөз тіркестері; 2) қосымшалар арқылы жасалған сөз тіркестері; 3) бағыныңқылық негізінде жасалған тіркестер; 4) теңсыңарлы түрде жасалған тіркестер; 5) басқа тәсілдермен жасалған, біртектес сөйлем мүшелердің тіркесімі» [12; 31].

Шынында да, сөз тіркестерінің жасалуында бұл байланыстардың маңызы зор, сондықтан олардың рөлін анықтау маңызды. Дегенмен, сөз тіркестерінің мәнін ашып, оны жан-жақты зерттеуде тек синтаксистік байланыстарға сүйену мәселенің формалдық жағын ғана ашады.

Н.А. Басқақов сөз тіркестерін синтаксистік және лексикалық тіркестер деп жіктейді. Ол лексикалық тіркестерді күрделі сөздер мен идиомаларға жатқызады; синтаксистік тіркестерді предикативті және атрибутивтік сөз тіркестеріне, ал атрибутивтік сөз тіркестерін бірқатар топтарға бөледі [1; 2]. Басқақовтың бұл классификациясы түркологиядағы жан-жақты терең талданған классификация болып табылады. Әзірбайжан тіл білімінде сөз тіркестері есім және етістік болып екі топқа бөлінеді [11; 124].

Көріп отырғанымыздай, лингвистикалық зерттеулерде сөз тіркестері түрліше жіктеледі.

Терминдік сөз тіркестерінің жіктелуі де – терминологияның өзекті мәселелерінің бірі: 1. ерекшеленетіндер: а) құрамбөліктерінің әрқайсысы термин болып табылатын және әрқайсысы екі жақты байланысқа түсе алатын еркін тіркестер; б) құрамбөліктерінің кейбірі термин бола бермейтін еркін емес тіркестер; 2. бөлшектенбейтін термин-фразеологизмдер [6; 37].

Д.С. Лотте терминдік тіркестерді 4 түрге бөледі:

1) бөлшектенетін терминдік сөз тіркестері, 2) шартты түрде бөлшектенетін терминдік сөз тіркестері, 3) жартылай бөлшектенетін терминдік сөз тіркестері, 4) бөлшектенбейтін терминдік сөз тіркестері [7; 80]. Әзербайжан тілі терминологиясында қолданылатын терминдік тіркестерді екі топқа бөлуге болады: 1) бөлшектенетін терминдік тіркестер, 2) бөлшектенбейтін терминдік тіркестер.

Бірінші топқа кіретін терминдердің құрамдас бөліктерінің әрқайсысы өз алдына дербес мағына береді. Біртұтас термин ретінде құрамбөліктің дербестенуі сол немесе басқа компоненттің мағынасын өзгертпейді. Мысалы, лингвистикаға қатысты feli sifyat «есімше сөз» терминінің әрбір компонентін, ауыл шаруашылығына қатысты mineral gübrә «минералды тыңайтқыш», экономикаға қатысты sosialist müәssisәsi «социалистік кәсіпорын» дегентерминдердің әр құрамбөлігін тәуелсіз бөлшектеуге болады. Сондықтан мұндай терминдерді бөлшектенетін терминологиялық тіркестер деуге болады. Бұл тіркестер құрамдас бөліктерінің термин болуы немесе болмауына байланысты ерекшеленеді:

а) құрамдас бөліктерінің бірі термин, екіншісі терминдік мағынасы жоқ қарапайым сөз болып табылатын терминологиялық тіркестер:әsas dalğa «негізгі толқын», dәyişәn amplituda «құбылмалы амплитуда», tam uzunlug «толық ұзындық», iri istehlakçı «ірі тұтынушы», açıq şәbәkә «ашық желі», әks cәrәyan «кері тоқ», ani güc «лездік қуат».

б) екі құрамдас бөлігі де термин болып табылатын терминдік тіркестер: electric yükü «электр заряды», sönәn rәqs «демпленген тербеліс», sәs tezliyi «дыбыс жиілігі», cәrәyan kaynak «ағым көзі», nitrogen turşusu «азот қышқылы», sabit cәrә «тікелей тоқ», rәqsgәrginliyi «тербеліс кернеуі».

Екінші топқа бөлшектенбейтін терминологиялық тіркестер жатады. Оларда бір, тіпті екі құрамбөлік те негізгі мағынасынан алыстап, ауыспалы мағынаға ие болып кетеді. Мұндай терминологиялық тіркестерді де екі топқа бөлуге болады:

а) бөлшектенбейтін терминдік сөз тіркесінің құрамбөліктерінің бірі тура мағынада, екіншісі ауыспалы мағынада жұмсалады. Сондай-ақ, мұндай терминологиялық тіркестерді құрайтын компоненттердің бірі – термин, екіншісі – қарапайым қолданыстағы сөз екенін айта кеткен жөн. Мысалы, ölü «өлі» сөзі ölü neft «өлі мұнай» (газсыз мұнай) терминінде, sağalması «сауықтыру» - çatların sağalması «жарықтардың сауығуы» (жарықтарды минералдармен толтыру), susan «үнсіз» susan sarılıq «үнсіз сарғыштық» терминдерінде ауыспалы мағынада қолданылған.

б) терминдік тіркестердің бұл тобында терминнің екі сыңары да ауыспалы мағынада қолданылады. Сондықтан терминологиялық және логикалық тұрғыдан алғанда бұл тіркестерді дербес бөліктерге бөлшектеуге болмайды. Бұл ғылыми-техникалық ұғымдарды білдіретін мұндай тіркестер жеке сөздердің семантикалық мағыналарын емес, сөз тіркесінің жалпы мағынасын өзгертуінен туындайды. Мысалы, музыкатануда sarı torpaq «сары топырақ» (ашуғ вокалдық-аспаптық жанрларының бір мағынасында), kürd oğlu (ашуғ вокалдық-аспаптық жанрына тән формалардың бірі), keşiş oğlu (кейбір мугамдарда орындалады, әуені акт бойынша күшейеді); хирургияда ürәk donqarı «жүрек дөңесі», vaiz әli «уағызшының қолы», nağara çubuqları«барабан таяқтары».

Терминологиядағы мұндай тіркестер көбінесе жалпы қолданыстағы сөздердің метафоралық сипатына байланысты жасалады. Мұндай комбинациялар өте сирек кездеседі.

Бөлшектенетін терминдік тіркестерді құрайтын құрамбөліктер өздерінің тікелей, дербес мағыналарынан алшақтамайды. Мысалы, elektrik cәrәyanı «электр тоғы» терминологиялық тіркесі elektrik «электр» және cәrәyan «тоқ» деген екі терминнен жасалған. Бұл терминдердің әрқайсысы басқа терминмен қолданылғанда, өзінің тікелей семантикалық мағынасын сақтайды: elektrik sahәsi «электр өрісі», sәrәyan axıntısı «ағып кету тоғы». Бұл мысалдардағы elektrik «электр», cәrәyan «тоқ» терминдерін электр cәrәyanı «электр тоғы» тіркесіндегі терминмен салыстыра отырып, бұл терминдердің екі жағдайда да бірдей мағына беретінін көреміз. Демек, бөлшектенетін терминдік тіркестердің жалпы мағынасы оның жалпы мағынасын құрайтын терминдердің қосындысына тең. Егер мұндай тіркестердің құрамбөліктерін х, у деп белгілесек, онда пайда болған термин (х+у): х + у (х+у) түрінде болады.

Бөлшектенбейтін терминдік сөз тіркестерінің құрамбөліктері дербес, бастапқы мағынасында емес, ауыспалы мағынада жұмсалады. Мысалы, doyma zonası «қанықтыру аймағы», zirehli ürәk «сауыт жүрек», paşa köçdü (ашуг әнінің түрі), cahar şeş (ән атауы).

Жоғарыдағы сөз тіркестерін құрайтын сөздердің бірі немесе екеуі де бастапқы семантикалық мағынасынан алыстап кеткен. Мұндай тіркестер құрамдас бөліктерге бөлінбейтін болғандықтан, белгілі бір ұғымды, мағынаны білдіреді. Демек, бөлшектенетін терминологиялық тіркестердегі терминдер біріккен мағынаны жеке-жеке жеткізсе, бөлшектенбейтін терминологиялық тіркестерде олар тіркесіп келген оқшау мағынаны бермейді. Мысалы, istehsal münasibәtlәri «өндірістік қатынастар» деген бөлшектенетін термин-фразада қолданылатын istehsal «өндірістік» термині мен münasibәt «қарым-қатынас» термині жеке-жеке қосылған мағынаны білдіреді. Дегенмен, бөлшектенбейтін терминдік тіркесте қолданылған vahşi «жабайы», pisik «мысық» терминдері «жабайы мысық» бөлшектенгенде, тіркестегі мағынаны білдірмейді. Vәhşi pişik «жабайы мысық» термині геологиядағы геологиялық негізделген барлау ұңғымасын білдіреді және екі термин де ауыспалы мағынада жасалған.

Терминдердің мағыналық жағынан теңесуі нәтижесінде бөлшектенбейтін терминологиялық тіркестер жасалады. Яғни, ұғымды білдіретін терминдік тіркестің құрамбөліктері терминдердің мағынасын жай ғана қосу арқылы емес, семантикалық бірлікті бүтінге айналдырып, күрделі ұғымның атын беру арқылы жасайды. Яғни, құрамбөліктерді х және у таңбалары арқылы көрсетсек, комбинация (x+y) емес, (x+y)z формасын алады.

Демек, бөлшектенетін терминдік тіркестердің мағынасы олардың құрамдас бөліктерінің (х+у)(х+у) мағыналарының қосындысына тең (бөлшектенбейтін терминологиялық тіркестердің мағынасы тіркес терминдерін құрайтын мағыналардың қосылуы негізінде емес, терминдердің мағыналық бірігуі нәтижесінде (x+y z) жасалады.

Синтаксистік тұрғыдан бөлшектенбейтін терминдік тіркестерді келесі топтарға жіктеуге болады:

а) екі құрамбөлшегі де зат есімнен құралған тіркестер: su xortumu «су ағыны», elektrik yuxusu «электропосон», buz dili «мұз тілі», qum xortumları «құм құбырлары», beyin düşmәsi «мидың жоғалуы», elektrik oyanması «электрлік ояту».

б) сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы жасалғандар: zirehli ürәk «қабық жүрек», kor lövhә «соқыр қалқан», ağır su «ауыр су», şirin göl «тұщы көл», isti dalğa «ыстық толқын».

С.И. Ожегов терминдер туралы былай деп жазады: «Шынында да, сөздің тура мағынасында термин болып табылатын терминдік сөз тіркестері белгілі бір мағыналар жүйесінен құралған шындықты білдіретін еркін сөз тіркестері» [8; 74].

Көріп отырғаныңыздай, мұнда барлық терминологиялық тіркестер қамтылмаған. Сонымен, терминологияда құрамдас бөліктері дербес мағынаға ие тіркестермен бірге (еркін мағыналы тіркестермен бірге) дербес мағынасы жоқ терминологиялық тіркестер де кездеседі. Бірақ мұндай тіркестер терминологияда қолданылуы жағынан бөлшектенетін тіркестермен салыстырғанда сирек кездеседі.

Терминдік тіркестердің бұл екі түрін жалпы қолданыстағы сөз тіркестерінен ерекшелейтін қасиет – терминологияда қолданылған лексикалық қосылыстарды құрайтындығы. Терминдік тіркестердің бұл түрлерін зерттеудің әртүрлі немесе бірдей салаларымен салыстыру оларды түрлі бағытта зерттеу мүмкіндігін береді. Дегенмен, жалпы алғанда, бұл терминдік тіркестер – терминологияның негізгі және маңызды объектісі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.       Баскаков Н.А., Словосочетания в совpеменном туpецком языке.- M., «Наука», 1974, - 185 c.

2.       Баскаков Н.А., Пpедложение в совpеменном туpецком языке.- M., «Наука», 1984, - 200 с.

3.       Балакайев Б.,Основные типы словосочетания в казахском языке.-Алма- Ата, Изд-во Акад.наук Казах.ССР, 1957, - 123 c.

4.       Балакайев Б.,Совpеменный казахский язык.-Алма-Ата, Изд-во Акад. наук Казах. ССР, 1959, - 235 c.

5.       Беpтагаев Т.А., Сочетания слов и совpеменная теpминология. - M., Изд-во «Наука», 1971, - 152 c.

6.       Даниленко В.П., Русская терминология. - М., «Наука», 1977, - 281 с.

7.       Лотте Д.С., Образование и провописание трехэлементных научно- технических терминов. - М., «Наука», 1969, - 119 с.

8.       Ожогов С.И., О стpуктуpе фpазеологии. Лексикогpафический сбоpник. вып. 2. - M., 1951, - c.74-85.

9.       Пешковски А.М., Русский синтаксис в научном освещении. Изд., 2-ое. - M., Госиздат, 1920, - 501 c.

10.     Müasir Azәrbaycan dili. Sintaksis. - Bakı, ADU-nun nәşriyyatı, 1959, - 453 s.

11.     Seyidov Y., Azәrbaycan әdәbi dilindә söz birlәşmәlәri. - Bakı, “Maarif” nәşriyyatı, 1966, - 340 s.

12.     Убpятова Г.И., Исследования по синтаксису якутского языка. Изд-во Академии Наука СССР, - М., 1950, - 204 с.