Шет тілдерінен енген кірме элементтердің (жалқы есімдер, ғылым салалары терминдері, қысқарған сөздер және т.б.) бастапқы дыбыстық-графикалық «бейнесін» сақтап жазуда үш тәсіл қолданылады: трансплатациялау, транлитерациялау және транскрипциялау.
Трансплантациялау (лат. trans – арқылы, қайта; plantatio – өсімдіктерді отырғызу; transplantare – ауыстырып салу) – «мәтінге шет тілдерінің сөздерін (атауларды, есімдерді) графикасын сақтай отырып тікелей енгізу» [1, 11]. Бұл тәсіл қазақ тілінде негізінен БАҚ-та, ісқағаздарында, ішінара ғылыми әдебиетте қолданылады. Мысалы, «APEC PetroTechnic» жоғары колледжінде «Consolidated Construction Company» (көлбеу жазумен берген біз – С.Қ.) компаниясы бағдарламасының біліктілікті арттыру курстары ашылды («Егемен Қазақстан». №44 (29025). 03.03.2017.), CD-жазба, Windows-бағдарламалар және т.б.
Транслитерациялау (лат. trans – арқылы, қайта; littera – әріп) – бір жазудың таңбаларын екінші бір жазудың таңбаларымен дәл беру. Транслитерациялауда бір жазу жүйесінің бір таңбасы (немесе таңбалар тізбегі) екінші бір жазу жүйесінің бір ғана таңбасымен (немесе таңбалар тізбегімен) беріледі. Транслитерациялау негізінен жалқы есімдерді, әртүрлі саяси және мәдени-тұрмыстық реалийлерді беруде қолданылады. Мұнда әріптердің сәйкестігі ғана ескеріліп, дыбыстарға көңіл бөлінбейді. Сондықтан транслитерациялау негізінен тілге санскрит, латын, грек сияқты «өлі» тілдердің сөздерін алғанда қолданылады. «Тірі» тілдерді транслитерациялау әдетте «ымыра» жолымен шешіледі, өйткені дыбысталу формасынан тым алшақтап кетпеу үшін белгілі бір шамада айтылымды да ескеру қажет болады. Басқаша айтқанда, әліпби емес, осы тілде қабылданған графика жүйесі транслитерацияланады. Мысалы, Daudet француз жалқы есімі орыс тілінде Додэ (Доде) түрінде транслитерацияланады, яғни француз тіліндегі айтылуы ескеріледі [2].
Транскрипциялау (лат. trans – арқылы, қайта; scribo – сызамын, жазамын) –шеттілдік сөздердің дыбыстарын (негізінен жалқы есімдер, ғылым салалары терминдері және т.б.) қабылдаушы тілдің әліпбиіндегі әріптермен беру.
Жалпы халықаралық тәжірибеде шет тілдерінің сөздерін белгілі бір тілдің әліпбиі арқылы таңбалауда төрт түрлі графикалық тәсіл (немесе осы тәсілдер аралас) қолданылуы мүмкін: бір таңбаны бір таңбамен беру; бір таңбаны таңбалар тізбегімен беру; бірнеше таңба тізбегін бір таңбамен беру; бірнеше таңба тізбегін бірнеше таңба тізбегімен беру.
Шеттілдік терминдер осы кезге дейін қазақ тіліне аралық (делдал) орыс тілі арқылы алынып келгені, ал басқа тілдердегі, негізінен ағылшын тіліндегі терминдер орыс тілінің заңдылықтарына бейімделіп алынғаны белгілі.
Қазіргі кезде, яғни латынграфикалы қазақ әліпбиіне көшу барысында шеттілдік терминдерді таңбалау мәселесі өте өзекті болып отыр. Тілшілер арасында шеттілдік терминдерді түркі тілдегі, ағылшын немесе орыс тіліндегі жазылуы немесе айтылуы бойынша таңбалау қажет деген үш түрлі көзқарас бар. Осы ретте біз қазақ тіліндегі шеттілдік терминдердің ағылшын-орыс-қазақ тілдеріндегі негізгі терминжасамдық үлгілерін көрсете отырып, олардың латынграфикалы жаңа қазақ әліпбиінде таңбалану (транслитерациялану, транскрипциялану) мәселесіне көңіл аударып отырмыз.
Шеттілдік терминдердің ағылшын-орыс-қазақ тілдеріндегі терминжасамдық үлгілер:
IТүбір сөз → түбір сөз → түбір сөз
а)түбір сөз
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
azimuth |
азимут |
азимут |
azımóz |
aziımýt |
garag(e) |
гараж |
гараж |
garaıj |
garaj |
drainag(e) |
дренаж |
дренаж |
dreinag |
drenaj |
camera |
камера |
камера |
camera |
camera |
order |
ордер |
ордер |
order |
order |
Келтірілген мысалдардан ағылшын және орыс тілдеріндегі түбір терминдерді таңбалауда айтарлықтай айырмашылық байқалмайтындай көрінеді. Алайда әртүрлі элементтермен түрленген түбір сөздердің жазылуында (айтылуында) ерекшеліктер болатынын төмендегі деректерден көруге болады.
ә) түбір сөз + -tics → -тика → -тика
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
didactics |
дидактика |
дидактика |
dıdaktıks |
dıdaktıka |
tactics |
тактика |
тактика |
taktıks |
taktıka |
onomastics |
ономастика |
ономастика |
onomastıks |
onomastıka |
б) түбір сөз + -um → -ий → -ий
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
solarium |
солярий |
солярий |
solarıým |
solıarıı |
myometrium |
миометрий |
миометрий |
mıometrıým |
mıometrıı |
в) түбір сөз + -y → -ия → -ия
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
analogy |
аналогия |
аналогия |
analodjı |
analogıa |
demagogy |
демагогия |
демагогия |
demagodjı |
demagogıa |
dynasty |
династия |
династия |
dınastı |
dınastıa |
II Күрделі интерлингвизмдер
а) түбір сөз + түбір сөз
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
agglomerate |
агломерат |
агломерат |
aglomerıt |
aglomerat |
acropolis |
акрополь |
акрополь |
acropolıs |
akropol |
hydrocyclone |
гидроциклон |
гидроциклон |
haıdrotsıkloýn |
gıdrotsıklon |
isotherm |
изотерма |
изотерма |
ızozerm |
ızozerma |
carbolineum |
карболинеум |
карболинеум |
karbolıneým |
karbolıneým |
Мұнда да ағылшын және орыс тілдеріндегі күрделі интерлингвизмдердің таңбалануында айтарлықтай айырмашылық байқалмағанымен, әртүрлі элементтермен түрленгенде олардың жазылуында (айтылуында) ерекшеліктер болатынын мына мысалдардан көреміз.
ә) түбір сөз + -cenosis → -ценоз → -ценоз
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
biocenosis |
биоценоз |
биоценоз |
bıotsenoziz |
bıotsenoz |
zoogeocoenosis |
зоогеоценоз |
зоогеоценоз |
zoogeosoenoziz |
zoogeotsenoz |
anthropogeocoenosis |
антропогеоценоз |
антропогеоценоз |
antropogeosoenoziz |
antropogeotsenoz |
physiocenosis |
физиоценоз |
физиоценоз |
pızıosenoziz |
pızıotsenoz |
б) түбір сөз + -cope → -скоп→ -скоп
Ағылшын |
Орыс |
|
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
kinescope |
кинескоп |
|
кинескоп |
keıneskope |
kıneskop |
stereoscope |
стереоскоп |
|
стереоскоп |
stereoskope |
stereoskop |
endoscope |
эндоскоп |
|
эндоскоп |
endoskope |
endoskop |
telescope |
телескоп |
|
телескоп |
telesrope |
teleskop |
в) түбір сөз + -genesis → -генез→ -генез
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
glycogenesis |
гликогенез |
гликогенез |
glıkogeneziz |
glıkogenez |
nomogenesis |
номогенез |
номогенез |
nomogeneziz |
nomogenez |
gynogenesis |
гиногенез |
гиногенез |
gınogeneziz |
gınogenez |
sanogenesis |
саногенез |
саногенез |
sanogeneziz |
sanogenez |
г) түбір сөз + -gram → -грамма → -грамма
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
|
инстаграмма |
инстаграмма |
|
ınstagramma |
epigram |
эпиграмма |
эпиграмма |
epıgram |
epıgramma |
logogram |
логограмма |
логограмма |
logogram |
logogramma |
ergogram |
эргограмма |
эргограмма |
ergogram |
ergogramma |
radiogram |
радиограмма |
радиограмма |
radıogram |
radıogramma |
ғ) түбір сөз + -graphy → -графия → -графия
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
bibliography |
библиография |
библиография |
bıblıograpı |
bıblıograpıa |
paleography |
палеография |
палеография |
paleograpı |
paleograpıa |
choreography |
хореография |
хореография |
horeographı |
horeographıa |
cardiography |
кардиография |
кардиография |
kardiographı |
kardiographıa |
д) түбір сөз + -metry → -метрия → -метрия
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
hydrometry |
гидрометрия |
гидрометрия |
haıdrometrı |
gıdrometrıa |
thermometry |
термометрия |
термометрия |
zermometrı |
termometrıa |
ionometry |
ионометрия |
ионометрия |
ıonometrı |
ıonometrıa |
anthropometry |
антропометрия |
антропометрия |
anzropometrı |
antropometrıa |
е) түбір сөз + -nym→ -ним → -ним
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
ethnonym |
этноним |
этноним |
etnonım |
etnonım |
toponym |
топоним |
топоним |
toponım |
toponım |
paronym |
пароним |
пароним |
paronım |
paronım |
cryptonym |
криптоним |
криптоним |
krıptonım |
krıptonım |
II -ant → -ант → -ант
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
toxicant |
токсикант |
токсикант |
toksikant |
toksikant |
declarant |
декларант |
декларант |
dellarant |
dellarant |
determinant |
детерминант |
детерминант |
determınant |
determınant |
hydrant |
гидрант |
гидрант |
haıdrant |
gıdrant |
III -ator → -атор → -атор
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
radiator |
радиатор |
радиатор |
radeıtor |
radıator |
respirator |
респиратор |
респиратор |
respıreıtor |
respırator |
excavator |
экскаватор |
экскаватор |
ekskaveıtor |
ekskavator |
elevator |
элеватор |
элеватор |
eleveıtor |
elevator |
escalator |
эскалатор |
эскалатор |
eskalaıtor |
eskalator |
IV -ing → -инг → -инг
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
camping |
кемпинг |
кемпинг |
kempıń |
kempıng |
pudding |
пудинг |
пудинг |
pudıń |
pudıng |
folding |
фолдинг |
фолдинг |
foldıń |
foldıng |
branding |
брендинг |
брендинг |
brendıń |
brendıng |
V -ing → -ни/е → // -тау //-дау //-деу//-леу //-лау
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
damping |
демпфирование |
демпфирлеу |
dempıń |
dempırleý |
sounding |
зондирование |
зондтау |
zoýndıń |
zondtaý |
modeling |
моделирование |
модельдеу |
modelıń |
modeldeý |
VI -ism → -изм → -изм
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
brutalism |
брутализм |
брутализм |
brýtalızm |
brýtalızm |
classicism |
классицизм |
классицизм |
classısızm |
classıtsızm |
constructivism |
конструктивизм |
конструктивизм |
konstrýktıvızm |
konstrýktıvızm |
metabolism |
метаболизм |
метаболизм |
metabolızm |
metabolızm |
VII -ist → -ист → -ист
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
tourist |
турист |
турист |
toýrıst |
týrıst |
publicist |
публицист |
публицист |
pablısıst |
pýblısıst |
artist |
артист |
артист |
artıst |
artıst |
communist |
коммунист |
коммунист |
kommýnıst |
kommýnıst |
feuilletonist |
фельетонист |
фельетонист |
feýıletonıst |
feletonıst |
VIII -ization → -из/аци/я →-из/аци/я //-деу/-дау/-леу/-каландыру/-тану/-тендіру/-ландыру
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
carbonization |
карбонизация |
карбондау |
karbonızaıshin |
karbondaý |
containerization |
контейнеризация |
контейнерлеу |
konteınerızeıshin |
konteınerleý |
mechanization |
механизация |
механикаландыру |
mehanızeıshin |
mehanıkalandyrý |
silicification |
силикатизация |
силикаттану |
sılıkıfeıshin |
sılıkattaný |
typification |
типизация |
типтендіру |
tıpıfeıkeıshin |
tıptendirý |
commercialization |
коммерцализация |
коммерцияландыру |
komersıaleıshin |
komertsıalandyrý |
IX -logist → -лог → -лог
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
meteorologist |
метеоролог |
метеоролог |
meteorologıst |
meteorolog |
cosmetologist |
косметолог |
косметолог |
kosmetologıst |
kosmetolog |
urologist |
уролог |
уролог |
ýrologıst |
ýrolog |
cryptologist |
криптолог |
криптолог |
krıptologıst |
krıptolog |
X -logy → -логия→ -логия
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
etymology |
этимология |
этимология |
etımolojı |
etımologıa |
pharmacology |
фармакология |
фармакология |
parmakolojı |
parmakologıa |
biology |
биология |
биология |
bıolojı |
bıologıa |
toxicology |
токсикология |
токсикология |
toksıcolojı |
toksıcolojıgıa |
XI -sion → -ия → -ия
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
illusion |
иллюзия |
иллюзия |
ılızıon |
ılıýzıa |
diffusion |
диффузия |
диффузия |
dıfýzıon |
dıfýzıa |
inclusion |
инклюзия |
инклюзия |
ınklıýzıon |
ınklıýzıa |
extrusion |
экструзия |
экструзия |
ekstrýzıon |
ekstrýzıa |
XII -tion → -ци/я → -ци/я
Ағылшын |
Орыс |
Қазақ (кирил) |
Қазақ (латын) |
|
Ағылшын |
Орыс |
|||
abstraction |
абстракция |
абстракция |
abstrakshin |
abstraktsıa |
derivation |
деривация |
деривация |
derıvaıshin |
derıvatsıa |
proportion |
пропорция |
пропорция |
proporshin |
proportsıa |
explication |
экспликация |
экспликация |
eksplıkaıshin |
eksplıkatsıa |
regeneration |
регенерация |
регенерация |
regeneraıshin |
regeneratsıa |
Талданған тілдік деректер көрсеткеніндей, шеттілдік терминдерді таңбалауда (транслитерациялауда, транскрипциялауда) қазақ тіліне тән емес құбылыстар (тіркесімдер, таңбалар және т.б.) орын алуы мүмкін. Мысалы, а) үш немесе одан да көп дауыссыздың қатар келуі (аккредитив, коэффициент және т.б.); ә) екі немесе одан да көп дауыстының қатар келуі (гидроакустика, радиоактивті және т.б.); б) ь, ъ тәрізді қазақ сөздеріне тән емес таңбалардың алынуы (вольт, конъюктура және т.б.).
Қазірге дейін қазақ тілінен (кирилл қарпінен) басқа тілдерге (әліпбилерге) немесе басқа тілдерден (әліпбилерден) қазақ тіліне (кирилл қарпіне) таңбалауға (транслитерациялауға, транскрипциялауға) қатысты басшылыққа алуға болатын ұлттық стандарт немесе қандай да бір заңды құжат қабылданбағандықтан, шеттілдік терминдерді таңбалауда (транслитерациялауда, транскрипциялауда) мына мәселелер шешімін табуға тиіс деп санаймыз:
- шеттілдік терминдерді таңбалауда транслитерациялау немесе транскрипциялау тәсілінің бірін алу немесе екеуін де қолдану мәселесін шешу;
- шеттілдік терминдерді түпкі тілдегі, ағылшын немесе орыс тіліндегі жазылуы (айтылуы) бойынша таңбалау мәселесін шешу;
- шеттілдік терминдерді латынграфикалы жаңа қазақ әліпбиінде таңбалаудың (транслитерациялаудың, транскрипциялаудың) орфографиялық ережесін әзірлеу (шеттілдік терминдерді қосымшалар көмегімен түрлендіру; қазақ тілінің сингармонизм заңдылығына кереғар келетін шеттілдік терминдерді тіліміздің ішкі заңдылықтарына сәйкестендіру және т.б.).
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Гиляревский Р.С., Старостин Б.А. Иностранные имена и названия в русском тексте: Справочник.. 3-е изд., испр. и доп. – М.: Высшая школа, 1985. – 303 с.
2 Зиндер Л.Р. Общая фонетика. 2-е издание. – М. Высшая школа, 1979. – 297 с.