Салалық терминологияның теориялық мәселелері

(Ж.С. Бейсенованың «Салалық терминология: жүйелілігі, типологиясы, қолданысы» монографиясы бойынша ) Аңдатпа Мақаланың басты мақсаты - профессор Ж.С. Бейсенованың салалық терминология мәселелеріне арналған монографиясын талдау. Ғылыми зерттеудің құрылымы, қарастырған басты сұрақтары, қазақстандық терминтану ісіне қосқан үлесі туралы сөз болады. Монография авторының қазақ және орыс тілдеріндегі салалық терминологияның жүйелік- құрылымдық сипатына, қолданбалық және уәждемелік табиғатына, тезаурустық үлгіленуіне қатысты тұжырымдары талданады. Тірек сөздер: салалық терминология, типология, жіктеу, терминдік жүйе, термин табиғаты, уәждемелік, қазақ және орыс тілдері. Аннотация Основная цель статьи - анализ теоретических и практических аспектов монографии профессора Ж.С.Бейсеновой «Отраслевая терминология: системность, типология, функционирование». Автор определяет круг вопросов, освещенных в монографии, оценивая значимость данного научного труда для современного казахстанского терминоведения. Подвергаются анализу основные выводы автора монографии о системно-структурном характере, о практической значимости и мотивационной аспектности отраслевой терминологии. Ключевые слова: отраслевая терминология, типология, классификация, терминосистема, природа термина, мотивированность, казахский и русский языки. Summary The main purpose of the article is the analysis of theoretical and practical aspects of the monograph "Specialized terminology: systematic, typology, functioning" by professor Zhainagul Beysenova. The author defines the range of issues covered in the monograph by assessing the significance of the scientific work of terminology for the modern Kazakhstan. The main conclusions of the author of a monograph on systemic-structural nature, the practical significance and the motivational aspect of specialized terminology are analyzed. Keywords: specialized terminology, typology, classification, terminological system, the nature of the term, motivation, Kazakh and Russian languages. Кез келген тілдің қалыптасып, дамуына әсер ететін лингвистикалық және экстралингвистикалық факторлар болатыны белгілі. Бұл факторлардың ішінде тілден тыс құбылыстардың, әсіресе, терминжасам саласына тигізетін әсері басым болатынын байқауға болады. Терминология саласы ғылым мен техниканың өзгерістеріне, мемлекетте жүргізілетін тіл саясатының бағытына тікелей байланысты. Өткен ғасырдың отызыншы-қырқыншы жылдары бастау алған қазақ терминологиясы еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта өз дамуының жаңа кезеңіне өтті. А. Байтұрсынұлының көзқарастарына сүйенген қазақ ұлттық терминологиясының ғылыми қағидаттары толығымен қалыптасты, қазақ тілі терминологиясы дамуының бағыттары айқындалды, ғылымның түрлі салалары бойынша ұлт тілінде терминқор қалыптасты, терминология қазақ тілі білімінің үлкен құрылымы ретінде ғылыми тұрғыдан зерттеле бастады, 61 әр алуан терминологиялық сөздіктер құрастырылды, терминологтар мен терминографтардың жаңа буыны өсіп шықты. Белгілі терминтанушы ғалым Ш. Құрманбайұлы қазақ терминологиясының қазіргі кездегі шешімін табуға тиіс мәселелерін бір-бірімен байланысты үш тармаққа бөледі. Ғалымның көрсетуінше, терминологияның ғылыми-теориялық негізін қалыптастыру Қазақстандағы терминологиялық жұмыстарды жүргізуге негіз болатын бірінші міндет [1, 143- 144]. Осы ретте филология ғылымдарының докторы, профессор Ж.С. Бейсенованың «Салалық терминология: жүйелілігі, типологиясы, қолданысы» атты монографиясын отандық терминтану ғылымының дамуына қосылған қомақты үлес деуге болады. Монография мазмұны Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік терминологиялық жұмыс тұжырымдамасындағы терминологиялық жұмыстың басты бағыттарын ғылыми қамтамасыз етудің терминологиялық жұмыстың өзекті проблемаларының теориялық және практикалық аспектілеріне ғылыми зерттеулер жүргізу талабына сәйкес келеді. Кез келген тіл лексикасының ерекше қабатын құрайтын білімнің, ғылым мен техниканың арнаулы салаларының лексикалық бірліктері – терминдердің саны қазіргі кезде жалпықолданыстағы сөздерден кем түспейді, сондықтан ғылымның түрлі салаларының терминдерін, олардың жасалуының, қалыптасуының, дамуының теориялық және практикалық жақтарын зерттеу өзекті болып табылады. Ұлттық терминшығармашылығы жинақталған тілдік тәжірибе негізінде қажетті терминологиялық ақпаратты іздестіру және оны тілдің ақпараттық- терминологиялық жадында бекітумен тығыз байланысты. Білім мен ғылымның бірқатар салаларының терминдеріне қатысты жекелеген зерттеулер болғанымен, [2], [3], [4] т.б., қазақ тіл білімінде әлі күнге дейін салалық терминология қалыптасуының басты қағидаты туралы мәселенің басы ашық қалып отыр, салалық терминологияның теориялық-әдістемелік базасы, жүйелік-құрылымдық жағы жан-жақты сөз болған емес. Отандық терминологияның даму болашағын барынша негіздемелік тұрғыдан анықтаудың қажеттілігі терминологияны типологиялық, жүйелік, қолданбалық, лингвомәдени, терминографиялық тұрғыдан зерттеудің қажеттілігін көрсетіп отыр. Осы ретте «Салалық терминология: жүйелілігі, типологиясы, қолданысы» атты монография аталған мәселелерді зерттеу жұмыстарына негіз бола алады. Монография кіріспе мен қорытындыдан басқа бес негізгі тараудан тұрады. Жұмыстың бірінші тарауында зерттеудің теориялық-әдістемелік базасы мен метатілдік негізі сөз болады. Автор басты терминологиялық ұғымдарды жүйелік-типологиялық тіл білімі тұрғысынан қарастырады. Көптеген терминологиялық мәселелердің түп мәні термин қызметінде жұмсалатын негізгі тілдік бірліктердің таңбалық табиғатының толық анықталмағандығынан туындайды. Сөздер мен лексемалар жалпыхалықтық тілдің элементтері ретінде жалпы лексикологияның нысаны болып табылады, ал белгілі ғылым саласы ұғымдары деңгейінің элементтерін білдіру қызметін атқарған кезде ғана, яғни осы ұғымдардың атауын білдіру қызметіне көшкен кезде ғана терминдік мәнге ие болады. Осы ретте зерттеуші терминология ретінде тіл жүйесінің қолданыс тұрғысынан шектелген шағын жүйелерін түсіндіреді. Ғалым қазақ және орыс тілдеріндегі салалық терминологияны талдау мен зерттеудің теориялық-әдістемелік негізінің басты мәселелері мен аспектілері қатарында адамзат жинақтаған ілімді білдіретін арнаулы сөздердің қалыптасуы мен қолданысын зерттеу, бұл сөздердің барлығына ортақ белгілерді анықтау, жаңа терминдер мен олардың жүйелерін құрудың оңтайлы тәсілдерін іздеу, бүгінгі күні қолданыста бар терминжүйелерді жетілдіру, түрлі саланың терминологиясы үшін ортақ, әмбебап фактілерді іздестіру, жекелеген зерттеушілер мен мектептердің жұмыс тәжірибесін жинақтауды ұсынады. Осы монографияны да аталған жұмыстардың қатарына енгізуге болады. Салалық терминология ғылымның арнаулы тармағы ретінде қазіргі заманғы терминтану және тіл білімі үшін термин, терминділік, терминологияның уәжділігі, терминдік жүйе, арнайы мақсаттарға арналған тіл, когнитивті терминология сияқты қажетті ұғым- түсініктерді тудырды. Осы тұрғыда монография авторы терминология құрамы, терминдердің сапасын қалыптастыру деңгейі туралы мәселені, терминдердің уәжділігін немесе уәжсіздігін, терминдердің варианттылығы құбылысының болу-болмауын, терминдердің мазмұн тұрпаты, 62 мән тұрпаты жағынан оппозициясын салалық терминология метатілі элементтерін жүйелі сипаттау мазмұнын құрайтын белгілер ретінде бөліп көрсетеді. Терминолог ғалымдар Ө. Айтбайұлы, В.М. Лейчик, Ш. Құрманбайұлының және т.б. терминологияны өзара байланысты элементтерден құралатын тұтас ғылым ретіндегі тұжырымдарын басшылыққа ала отырып, зерттеуші терминологиялық сипаттаманы екі сатыға бөледі, олар: авторлардың теорияларын талдау және авторлық теорияларды зерттеу үшін таңдалып алынған терминдік жүйелерді талдау және бағалау. Терминнің терминологияға қатысын, қандай да бір терминнің терминологиялық микрожүйедегі орнын көрсететін салалық терминологияны зерттеудің логика-семантикалық тәсілін қолдана отырып, ғалым қазақ және орыс тілдерінің салалық терминологиясындағы терминдерді жеті топқа бөледі, олар: басты ұғымдарды білдіретін негізгі терминдер, басты ұғымдармен салғастырыла қолданылатын, түрлік немесе аспектілік ұғымдарды білдіретін туынды терминдер, екі немесе одан да көп ұғымнан құралатын күрделі түсініктерді білдіретін күрделі терминдер, терминологияда қолданылатын базалық ғылымдардың ұғымдарын білдіретін базалық терминдер және білімнің қосалқы салаларынан алынған терминдер. Бұл теориялық тұжырымдар еңбекте нақты мысалдармен дәйектелген. Монография авторының қазіргі заманғы терминологиялық кеңістікті зерттеудің лингвокогнитивтік негіздері турасындағы ойлары қызығушылық тудырады. Когнитивтік лингвистика тілдік құбылыстарды сипаттаудың формальды-құрылымдық үрдісінен тіл мен танымды түсіндірудің жаңа бағыттарына көшумен сипатталады. Автор когнитивтік терминологияны терминология тарихындағы жаңа бағыт ретінде дамудың заңды кезеңі деп түсіндіреді. Оның көрсетуінше, зерттеудің когнитивтік тәсілін пайдалану терминтанудың қолданбалы міндеттеріне қол жеткізу үшін терминдермен жұмыс жасау әдістерін кеңейтуге және тереңдетуге мүмкіндік береді. Автор әлемді өзгертуге қатысты белсенді, мақсатты қызметке кіріскен адам тұрғысынан объектілер, олардың байланыстары мен қарым- қатынастарын қабылдау ерекшеліктерін көрсететін әлеуметтік шартты және әлеуметтік бағытталған терминологиялық кеңістікте ұғымдардың атаулары тұлғаның когнитивтік қызметімен байланысты деген пікір келтіреді. Ғалым тілдік терминологиялық атау ұғымын аталатын зат немесе құбылыстың оларға атау беретін тұлға тарапынан субъективті-объективті қабылдануы ретінде түсіндіреді. Бұл жерде субъективті деп отырғаны – атау берілген затты денотатты және коннотатты қабылдауда жеке тұлғалық түсінік көрініс табады, ал объективті дегені – ғылыми түсінікті авторлық қабылдау ғылыми қауымдастық әзірлеген ережелер мен әдістемеге сәйкес қалыптасатындығында. Терминологиялық атаулардың жаңадан жасалған бірліктерінде ғылым дамуының белгілі кезеңіне тән ұжымдық ғылыми сана бейнеленеді. Тілдік құбылыстарды зерттеуге когнитивтік әдістерді қолдану және концепт терминін бекіту тіл, сана мен мәдениет әрекеттестігінің өзіндік ерекшеліктерін ашудың жаңа деңгейіне көшуге мүмкіндік берді. Осы тұрғыда автор когнитивтік терминологиялық зерттеулердің даму бағыттарының бірін болжайды. Оның ойынша, негізінде жатқан когнитивтік құрылымдар арқылы қарастырылатын терминологиялық айтылымның тілдік формасын сананың бейнеленуі, яғни білімді құрау мен оның тілдік көрінісін жасау ретінде түсіндіруге болады. Осылайша, салалық терминология кәсіби ғылыми ілімдерді жинақтау және жарыққа шығарудан құралатын қандай да бір ғылым саласы маманының когнитивтік қызметінің нәтижесі ретінде көрініс табады. Адам факторының рөлін зерттеу ғылымның гуманитарлану үрдісіне байланысты жаңа қарқын алды. Тіл білімінде, психологияда, әлеуметтік тіл білімінде сөйлеу әрекеті үдерісінде, экспрессивтіліктің негізінде жатқан адам факторының мәні туралы мәселелер, сөйлеу әрекетінің ерекшеліктері, оның әлеуметтік жіктелімі мен өзгерістері зерттеліп келеді. Тілдік тұлғаның когнитивтік сипаты тұлғаның ойлау үдерістерінен құралатын зияткерлік саламен, адамның танымдық қызметімен байланысты. Әрбір индивидуумның даму үдерісінде оның әлем бейнесін көруінен туындайтын идеялар, концептілер пайда болады. Адам санасында олар иерархия - әлеуметтік тәжірибе мен қызметінің нақты жағдайларында қалыптасқан әлеуметтік және мәдениеттанымдық жүйесі ретінде көрініс табады. Осымен байланысты Ж.С. Бейсенова ветеринарлық медицина терминдері және әлемнің ғылыми бейнесі мен әлемнің тілдік 63 бейнесінің ұқсас фрагменттерінен құралатын лексикалық макрожүйені талдау негізінде мынадай тұжырымдар келтіреді: - салалық терминдік жүйе және әлемнің ғылыми бейнесі ғылыми ілімнің ақпараттық инварианты ретінде көрінеді; - әлемнің ғылыми бейнесі мен әлемнің тілдік бейнесі бір-бірімен байланысты екі жүйе; - әлемнің ғылыми бейнесі мен әлемнің тілдік бейнесі фрагменттері арасындағы қарым- қатынас мазмұн тұрпаты деңгейінде орнатылады, бұл кезде әр жүйенің логикалық ұйымдасуы, яғни термин-атаулар ғылыми дефинициялары лексикалық мағыналарының құрылымы мен көлемі және әдеби атаулар лексикалық мағыналарының құрылымы мен көлемі салыстырылады; - микрожүйелердің ғылыми және әдеби атаулары мағыналарының құрылымы мен көлемі ғылыми тіл мен әдеби тілдің тұрақталған салаларын зерттеу, әдеби тілдің түсіндірме сөздіктеріне енген, арнаулы анықтамалықтардан, сөздіктерден алынған ғылыми ұғымдарды жинақтау арқылы анықталады; - әлемнің ғылыми бейнесі ақиқат шындықтың атау берілген фрагменті туралы шынайы ғылыми ілімнің тұрақты жүретін өзгерістері салдарынан үздіксіз қозғалыста болады [5, 61]. Автор көрсеткен осы құбылыстар қазақ және орыс тілдеріне де тән. Қазақ және орыс тілдерінің салалық терминологиясы тілі үлкен екі қабаттан құралады, олар: төл тілдік бірліктер және шет тілден енген атаулар. Монографияның екінші тарауы салалық терминологияның типологиясы мен жіктелуіне арналған. Бұл тарауда салалық терминологияның жалпы типологиясы, қазақ және орыс тілдерінің ғылыми парадигмасындағы салалық терминологияның жіктелісі, салалық терминологияның қалыптасу қағидаттары, терминологиялық варианттылық, терминологиялық оппозиция аспектілері сөз болады. Автор қазақ және орыс тіл білімі парадигмасындағы салалық терминология жіктемелерінің алғашқы қатарында философиялық жіктеуді, яғни денотат бойынша бақылау терминдері мен теориялық терминдерге жіктеуді көрсетеді. Бұл жіктеу философияның терминологиялық мәселелерін шешу үшін жеткілікті болғанымен, терминтану мен арнаулы лексика теориясы мәселелерін шешу үшін бұдан да күрделі жіктелім қажет. Осымен байланысты ғалым лексикалық бірлікпен белгіленетін ұғым категориясы бойынша бөлуді ветеринария терминдерінің мысалы арқылы түсіндіреді. Бұдан басқа арнаулы лексикалық бірліктерді атау нысаны бойынша, яғни оларды арнаулы мақсаттарға арналған тілдер бойынша бөлуге мысалдар келтіріледі. Келесі жіктеу арнаулы лексиканы нормаға сәйкес/нормадан тыс белгісі бойынша бөледі. Басқаша айтқанда, кейбір лексикалық бірліктер өзінің таралу аймағында міндетті болып саналса, кейбірін жалпы әдеби немесе кәсіби норма бойынша қолдануға тыйым салынады. Ғылыми терминдер де қолданысқа ұсынылатын немесе ұсынылмайтын болып бөлінеді [5, 61]. Жалпы тіл біліміндегі семантикалық жіктелім сияқты арнаулы лексиканы уәжділік/уәжсіздік белгісі бойынша да бөлу қалыптасқан. Қазіргі заманғы терминтануда қалыптасқан терминдер мүмкіндігінше уәжді болуы тиіс деген тұжырымға ғалым ветеринарлық медицина терминдерін мысалға келтіре отырып, терминдер толық уәжді, ішінара уәжді, жалған уәжді және толығымен уәжсіз бола алатындығын көрсетеді. Салалық терминологияның осы аталған жіктелімінен басқа автор арнаулы лексиканы формальды құрылымы бойынша жіктеуді, стилистикалық, социолингвистикалық жіктеулерді талдайды. Жалпы терминология ғылымының қалыптасу кезеңдері туралы теориялық көзқарастарды басшылыққа ала отырып, профессор Ж.С. Бейсенова салалық терминологияның қалыптасу қағидаттарын көрсетеді. Бірінші қағидатты автор терминді аудару немесе аударылған терминология қағидаты деп атайды. Бұған шығу тегі бойынша грек, латын сөздері болатын мысалдар келтіреді, бұл құбылыс, әсіресе, медицина, ветеринария салаларының терминдеріне өте тән. Терминология қалыптасуының екінші қағидаты тілдің өзінің ішкі қорын пайдалануға негізделген. Терминология бойынша жеке авторлық еңбектерде, оқулық, оқу құралдарында терминжасамның осы қағидаты жиі сөз болады. Бұған төл сөздердің мағынасының ауысуы, жақын, қатарлас ғылым саласының терминін алу, сөзжасам, сөз тіркесін 64 жасау жолдарын енгізуге болады. Үшінші қағидат - терминдену қағидаты төл тілдегі жалпы қолданыстағы сөздер мен сөз тіркестерін тура мағынасында қабылдауға негізделген. Терминдер жиынтығын қалыптастырудың төртінші қағидатын біріктіру қағидаты деп атау қабылданған. Ілім мен ғылымның екі немесе одан да көп саласының жетістіктерін ғылымның бір пәндік саласына біріктіру терминдердің біріктірілген жиынтығын құрайды. Автор осылардың ішінде салалық терминологияны қалыптастырудың басты, негізгі қағидаты ретінде тілдік үрдіс, яғни ана тіліне негізделген қағидатты атап көрсетеді. Ж.С. Бейсенованың «Салалық терминология: жүйелілігі, типологиясы, қолданысы» атты монографиясында құрылымдық жақтан екі түрлі қазақ және орыс тілдерінің салалық терминдеріне жасалған кешенді талдау бір де бір ғылыми терминология жалпы әдеби тілден, ұлттық тіл құрамындағы терминологиялық жүйеден, басқа тілдердегі өз ғылым саласының терминжік жүйесінен тыс өмір сүре алмайтындығы, дами алмайтындығы дәлелденеді. Ғылыми еңбекте ұсынылған қағидаттар, тұжырымдар мен нәтижелер басқа тілдердің материалдары негізінде осындай зерттеулердің жүргізілуіне, қазақ және орыс тілдеріндегі салалық терминологияның қалыптасу мен даму заңдылықтарын кешенді жүйелік, контрастивті талдау бұл тілдерді өзге тілдермен салыстыра, салғастыра зерттеуге теориялық негіз болады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы. – Алматы, «Сарыарқа», 2014. - 928 б. 2. Исақова С. Қазақ тіліндегі психология терминдерінің лингвистикалық мәселелері (лингвистикалық зерттеу). – Алматы, 2001. – 192 б. 3. Сүлеева Г. Халықаралық терминдердің салалық терминологияға қабылдануы мен қолданысы. Филол.ғыл.канд.дисс.авторефераты. – Астана, 2007. 4. Нургалиева М.М. Формирование и функционирование терминов бурения нефти и газа в казахском языке. – Алматы, 2003. 5. Бейсенова Ж.С. Отраслевая терминология. Системность. Типология. Функционирование. –